Morgunblaðið - 23.12.1978, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 1978
Keisarinn með konu sinni Farah Diba. í samtölum við
fólk í íran nú á dögunum mátti af flestu merkja að hún er
vinsæl með löndum sfnum og þykir hafa unnið frábær
störf einkum á sviði félags- og líknarmála.
Saadabadhöllin í Teheran.
Zahedi leiddi gagnbyltinguna gegn Mossadeq.
Jóhanna Kristjónsdóttir:
Seinni grein
Iranskeisara 1953
stóð í tvo daga
t
rifjaður upp aðdragandi og atburðir Mossadeqmálsins í Iran
íranskeisari hefur áður lent í
kröppum dansi og raunar má
segja að sjaldan hafi ríkt logn
og kyrrð á valdatíma hans og
liggja til þess flóknari ástæður
en gerð verða skil í fljótu bragði.
Einna örlagaríkust voru þó átök
hans og Mossadeqs fyrrv. for-
sætisráðherra. Þær deilur stóðu
iungann úr árinu 1953 og náðu
hámarki er Mossadeq bylti
keisaranum eftir að sá síðar-
nefndi hafði reynt að koma
honum úr ráðherrastóli. Fór þá
keisari með konu sinni Sorayu
keisaraynju í útlegð, helt fyrst
til Bagdad og svo til Rómar.
Aftur á móti stóð veldi
Mossadeqs ekki eins traustum
fótum og margir héldu og
stjórnartímabil hans varð
nákvæmlega tveir dagar. Skulu
nú aðdragandi og helztu mála-
vextir raktir í stuttu máli.
Upphaf málsins má rekja til
framvindu í síðari heims-
styrjöldinni, en þá var starfsemi
kommúnista gefin frjáls eftir að
fjöldamargir félagar í þeim
samtökum höfðu setið í fangelsi
síðan 1937. Eftir sameiginlega
atgöngu Breta og Sovéta var
landið frelsað árið 1941 og upp
úr því var stofnaður
Tudeh-flokkurinn sem með
öflugum stuðningi Sovét-
ríkjanna óx og dafnaði og varð
verulegt afl í persnesku stjórn-
málalífi. Án efa átti Tudeh
upptökin að ýmsum átökum sem
urðu í landinu á næstu árum, til
dæmis meðal verkamanna í
olíuiðnaðinum, sem Bretar réðu
þá. Ýmiss konar sjálfstæðis-
hreyfingar komu upp í nokkrum
hlutum landsins sem keisara
þótti og ógna sjálfstæði og
fullveldi landsins og grunur lék
á því að Sovétríkin væru með
puttann í spilinu hér og hvar.
Árið 1946 myndaði forsætisráð-
herrann Qavam as Saltaneh
stjórn og voru í henni þrír
ráðherrar kommúnista og var
sagt að hann hefði látið undan
geysilegum þrýstingi frá
Sovétríkjunum. En eftir að
morðtilraun var gerð á hendur
keisaranum 1949 og félagi í
Tudeh sakaður um tilræðið var
flokkurinn bannaður með öllu.
Árið 1951 kom fram á sjónarsvið
persneskra stjórnmála flokkur
sem kallaði sig Þjóðfylkinguna
og stýrði Mohammed Mossadeq
þessum flokki en vitað var um
samúð hans með kommúnistum
og að hann var mjög andvígur
öllum brezkum áhrifum í land-
inu og eindreginn stuðnings-
maður þjóðnýtingar olíulind-
anna. Fleiri flokkar komu til á
þessum árum, en fljótlega kom í
ljós að Mossadeq var þeirra
leiðtoga sterkastur.
Árið 1951 samþykkti þingið
þjóðnýtinguna og í kjölfar þess
eða í maí var Muhammed
Mossadeq skipaður forsætisráð-
herra. Vitað er að miklar greinir
höfðu verið með Mossadeq og
keisaranum og það var mjög
gegn vilja keisarans að hann
varð nú að fá embættið í hendur
Mossadeq. Brezka stjórnin undi
illa úrslitunum varðandi þjóð-
nýtinguna og vísaði málinu til
Alþjóðadómstólsins en ári eftir
komst dómstóllinn að þeirri
niðurstöðu að hann hefði ekki
lögsögu í málinu. Var þetta vatn
á myllu Mossadeqs enda færðist
hann nú allur í aukana. Banda-
ríkjamenn voru um þessar
mundir að byrja að gera sér
grein fyrir mikilvægi Irans og
keisarinn sýndi fljótlega að
hann taldi mjög æskilegt að
tengsl væru þar á milli. Alls
konar samkomulag var reynt í
olíudeilunni, en það kom fyrir
ekki: Stjórnin í íran neitaði
öllum tilboðum Breta og Banda-
ríkjamanna og hinn 22. október
1952 rauf persneska stjórnin
stjórnmálasamband við Bret-
land.
Sem þessu fór og fram óx
ágreiningur milli Mossadeqs og
bæði stuðningsmanna hans og
andstæðinga. Umfram allt
magnaðist úlfúðin milli hans og
keisarans. Efnahagsástandið í
landinu fór og versnandi vegna
þess hve lítill gaumur var gefinn
að eflingu atvinnu og fram-
leiðslu og allt árið 1953 voru
stöðugar róstur í íran. Miklar
göngur voru farnar í helztu
borgum landsins og flestir
þátttakendur í þeim voru
háværir stuðningsmenn
Mossadeqs og létu andúð sína á
keisaranum óspart í ljós.
í ágúst 1953 ákvað keisarinn
að láta til skarar skríða gegn
Mossadeq og setja hann af. Ekki
tókst þó bqtur til en svo að þar
bar Mossadeq hærri hlut og
keisarahjónin neyddust til áð
flýja í skyndingu úr landi. En sú
útlegð stóð ekki lengi. Tveimur
dögum síðar leiddi Zahedi hers-
höfðingi gagnbyltingu gegn
Teheran í marz 1953i Ganga gegn keisara, til stuðnings
Mossadeq. Teheran haustið 1978i Og nú til stuðnings
Khomeiny.