Morgunblaðið - 23.12.1978, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. DESEMBER 1978
Lyf j ahandbókin
Geymsla lyfja — Steinefni
Þurrkefnið má því ekki fjar-
lægja úr glasinu. Oxun getur
eyðilegt ýmis lyf svo sem
aðrenalín, sem við það verður
rauðbrúnt á lit.
Mörg lyf þola ekki ljós, eins og
áður er drepið á, og af þeim, sem
einkum kunna að finnast á
heimilum má nefna A-, B- og
D-vítamín og skulu lyfjaform,
sem innihalda þau, alltaf varin
ljósi.
Að lokum skal bent á þá
staðreynd, að fyrnd lyf hafa
ekki aðeins minni lyfjaverkun
en ófyrnd lyf, heldur geta þau
efni, sem myndast við niðurbrot
þeirra verið skaðleg. Dæmi um
það eru fúkalyf úr tetracyklín-
flokki (Achromycin,
Geymsluþol lyf ja
Flest lyf breytast smám sam-
an, enda þótt þau séu geymd
eftir settum reglum. Með
geymsluþoli er átt við þann
tíma, sem öruggt er að geyma
lyf og vera viss um, að þau hafi
ekki breyzt að marki. Þessi tími
er mjög breytilegur frá einu lyfi
til annars, en hann er einnig
mjög háður lyfjaforminu. Fljót-
andi lyfjaform hafa að öðru
jöfnu miklu skemmra geymslu-
þol en föst og föst og á þetta
sérstaklega við um augndropa
og stungulyf. Þótt ótrúlegt sé, er
það mjög undir hælinn lagt,
hvort fyrningartími er skráður
á umbúðir sérlyfja, en
fyrningartími er sá tími, er
síðast má afhenda lyf. Er ekki
hægt að skilja með góðu móti,
hvers vegna fyrningartími er
ekki óhjákvæmilegur á lyfjum
eins og til dæmis ýmsum
mjólkurvörum. I sumum tilvik-
um er fyrningartími gefinn til
kynna með kóda, sem í raun
getur verið erfitt eða ógerlegt að
þýða, en í öllum tilvikum ættu
umbúðir sérlyfja að vera merkt-
ar fyrningartíma, sem væri
öllum þegar í stað skiljanlegur
og rétt og skylt er að geta þess,
að þetta mun fyrr en seinna
standa til bóta. Um lögbókalyf
gilda ákveðnari reglur. Þegar
um erlend sérlyf er að ræða, er
fyrningardagsetning venjulega
gefin til kynna á umbúðum
lyfsins með orðum eins og
expiry date, usc by, use before,
udlöbsdato, anv. för eða
hállhart til og ártal og mánuð-
ur, sem ýmist er letraður með
bókastöfum eða tölustöfum.
Enda þótt sum lyfjaform
breyti útliti, þegar þau eru
fyrnd (t.d. litarbreyting, útfell-
ing), er reglan oftast sú, að ekki
er hægt að sjá, hvort geymslu-
þol lyfs er liðið. Til þess þarf að
öðrujöfnu sérstakar rannsóknir.
Orsakir takmarkaðs geymslu-
þols margra lyfjaforma eru
efna- eða eðlisfræðilegs eðlis, en
stundum eru óhreinindi, sem
stafa af örverum sá þáttur, sem
takmarkar geymsluþol.
Þau utanaðkomandi áhrif,
sem einna helzt geta haft áhrif á
geymsluþol lyfja, eru hitastig og
sólarljós. Flest lyf er óhætt að
geyma við stofuhita (15—250°),
en sum lyf eru svo viðkvæm
gagnvart hitastigi, að fyrirskrif-
að er, að þau skuli geymd á
köldum eða svölum stað, sem
merkir við 6—15°. Til marks um
mikilvægi hitastigs fyrir
geymsluþol lyfja skal nefna, að
hækkun hitastigs um 10° eykur
venjulega breytingahraða lyfs
tvöfalt, en þetta þýðir, að ef
geyma má lyf í ákveðinn tíma,
t.d. 1 ár, við 20°, má að öðru
jöfnu geyma það í 2 ár við 10°.
Það ber því ávallt að athuga,
hvort á umbúðum lyfs séu
áletraðar ákveðnar reglur um
geymslu þess.
Um sólarljós er það að segja í
þessu samhengi, að það hefur að
geyma ljós af ákveðinni bylgju-
lengd, sem verkar sem hvati á
ýmsar efnabreytingar. Þetta eru
útfjólubláir geislar og þess
vegna er reynt að útiloka áhrif
þeirra á iyf með því að láta þau
aldrei standa í sólarljósi og með
því að nota brúnar umbúðir um
lyf, en þær hleypa ekki útfjólu-
bláu Ijósi í gegn, nema að
takmörkuðu leyti.
En hiti getur einnig haft.
önnur áhrif á lyf. Ef hitastig er
of hátt, geta til dæmis stílar
bráðnað og skilið sig í einstaka
hluta. Vatnslausnir geta fremur
gufað upp, einkum ef lyfjaíláti
er ekki lokað vandlega, en við
það getur styrkt (magn lyfs pr.
rúmmálseiningu) aukizt. Hið
gagnstæða er einnig þekkt, ef
sjálft lyfið gufar upp. Það er
þekkt meðal þeirra, sem nota
glycerylnítrattungurótartöflur
(nítróglyceríntungurótartöflur),
en það er kostulegt efni, sem
fjallað verður ítarlegar um
síðar. En þegar skal þeim, er
nota glycerylnítrattungurótar-
töflur bent á að taka þær aldrei
úr því íláti, sem þær eru
afhentar í frá lyfjabúð og að
passa, að þær hitni ekki óeðli-
lega, t.d. af líkamshita, ef þær
eru geymdar í vasa. Föst efni,
t.d. kamfóra, geta einnig gufað
upp.
Kuldi getur einnig í vissum
tilvikum haft óæskileg áhrif á
geymsluþol lyfja vegna þess, að
flest lyf leysast þeim mun
minna, sem hitastig er lægra og
þessvegna geta kristallar fallið
út við of lágt geymsluhitastig.
Þetta á einkum við um sum
stungulyf, t.d. kortisón og
prednisólon.
Þær breytingar, sem að fram-
an eru taldar, er hægt að flokka
undir eðlisfræðilegar breyting-
ar, en lyf geta einnig tekið
efnafræðilegum breytingum.
Þær eru oftast annað tveggja
vatnsgreining, þ.e. klofnun lyfs
af völdum vatns eða oxun
(ilding), sem er breyting lyfs af
völdum súrefnis í andrúmslofti.
Oft eru þessar breytingar hvatt-
ar af ljósi eins og áður er minnst
á. Vatnsgreiningarhættan er
orsök þess, að mörg fúkalyf eru
látin úti sem þurrefni og að
margar töflutegundir eru látnar
úti í glasi, sem í hefur verið látið
lítið (plast) ílát með vatnssog-
andi efni (þurrkefni).
Ledermycin, Vibramicin o.fl.),
sem auðveldlega geta orðið því
sem næst óvirk, ef þau eru ekki
geymd á réttan hátt, sem út af
fyrir sig getur verið nógu
hættulegt, ef um alvarlegan
smitsjúkdóm er að ræða, en auk
þess geta niðurbrotsefnin valdið
hættulegum hjáverkunum svo
sem nýrnaskemmdum.
Steinefni
Nú verður fjallað um nokkur
efni, sem eru líkama manna og
dýra nauðsynleg og hann getur
ekki sjálfur framleitt. Þessi efni
verða því að berast honum á
einn eða annan hátt frá um-
hverfinu. Aður er ininnst á
nauðsyn vatns fyrir líkamann
og er það skiljanlegt, ef haft er í
huga, áð um það bil % hlutar
hans eru vatn. Einnig eru mörg
steinefni, sem eru nauðsynleg
fyrir líf og heilsu. Þessi efni
berast öll með fæðunni og sum
þeirra eru nauðsynleg í verulegu
magni, en önnur aðeins í örlitlu
magni (snefilefni). Undir viss-
um kringumstæðum eru sum
þessara efna gefin sem lyf í
lyfjaformum, en skortseinkenni
annarra eru ekki þekkt. Þau efni
úr flokki steinefna, §em verulegt
magn þarf af eru natrium,
kalíum, kalsíum, fosfór, brenni-
steinn og járn. Af snefilefnum
skal minnst á joð, flúor, kopar,
kóbalt, sínk, mangan og selen.
Þessi frumefni eru víða dreifð í
mismunandi fæðutegundum og
vegna þess, að þau eru aðeins
nauðsynleg í mjög litlu magni,
hefur gjöf þeirra litla þýðingu,
en hér á eftir skal gerð örlítið
nánari grein fyrir því í hverju
mikilvægi þessara efna fyrir líf
og heilsu er fólgið.
Snemma á 19. öld, þegar
efnafræðingar hófu að efna-
greina lífræn efnasambönd,
varð það ljóst, að lifandi vefur
dýra og jurta var að mestu leyti
kolefni, vetni, súrefni og
köfnunarefni. Þessi fjögur
frumefni voru um það bil 96%
af þunga mannslíkamans. Þá
kom í ljós, að örlítið af brenni-
steini var í líkamanum. Ef þau
efnasambönd, aðallega eggja-
hvítuefni, fita og kolvetni, sem
þessi frumefni voru hluti af,
voru brennd, varð eftir örlítið af
hvítri ösku, sem aðallega átti
rætur sínar að rekja til bein-
anna. Þegar askan var rannsök-
uð nánar, kom í ljós, að hún var
blanda af ýmsum steinefnum.
Natríum
Það kom ekki á óvart að finna
matarsalt (natíumklóríð) í ösk-
unni vegna þess, að matarsalt er
ekki aðeins krydd til þess að
bragðbæta matvæli, heldur
byggist nauðsynleg lífsstarf-
semi í lifandi frumu á tilvist
þess. Sem dæmi um nauðsyn
matarsalts fyrir dýr er, að
grasbítar leggja sig í mikla
hættu og harðræði til þess að
komast í saltstein, þar sem þeir
geta bætt sér þann skort á
matarsalti, sem frá náttúrunnar
hendi er í fóðrinu, ef það
samanstendur einvörðungu af
grasi.
Matarsalt finnst í öllum vess-
um líkamans og það er nauðsyn-
legt, að hæfilegt magn af því sé í
blóði. Því magni af matarsalti,
sem tapast líkamanum í þvagi,
er stjórnað af nýrum, en það
magn, sem tapast með svita er
ekki undir stjórn neins líffæris.
Af þessum sökum er oft þörf á
auknu magni af matarsalti í
heitu loftslagi eða þegar vinna
er framkvæmd í miklum hita.
Má bæta líkamanum tapið með
salttöflum.
Flest ný matvæli innihalda
tiltölulega lítið magn af matar-
salti og þessvegna er því gjarn-
an bætt í, þegar matvæli eru
soðin, við matborðið og í mörg-
um tilvikum, þegar matvæli eru
rotvarin og niðursoðin. Einkum
á þetta við um kjöt og grænmeti.
Venjulega er bætt matarsalti í
smjör til þess að rotverja það og
bakarar bæta því í brauð.
Alþjóðleg
ljósmyndasýning
ALÞJÓÐLEG ljósmyndasýning
sem gengur undir nafninu „A
leið í Paradís" verður haldin á
Kjarvalsstöðum dagana 6.—20.
janúar. Hún kemur hingað til
lands á vegum þýsk-íslenska
félagsins Germaníu og þýska
bókasafnsins. Tímaritið Stern
sér um val myndanna á sýning-
unni sem hefur verið haldin viða
um heim. 422 myndir eru á
sýningunni, þar af 95 í litum.
Myndirnar eru frá 86 löndum og
eftir 170 ljósmyndara.
Heiti sýningarinnar á að
tákna þróun mannkynsins, en
stór hluti þeirra fjallar um
stríð, mengun, eyðileggingu,
vandamál fólksfjölgunar, kyn-
þáttabaráttu, náttúíuhamfarir,
óréttlæti, fátækt, ofbeldi o.s.fi-v.