Morgunblaðið - 30.12.1978, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. DESEMBER 1978
Greinarflokkur um óperuflutning á íslandi:
Blámóðutindagón
tíðarandans!
„Það var stórviðburður sem
gerðist í Þjóðleikhúsinu 1951“
„Síðan ekki söguna meir“
„Menn vígbúast“
Á fslandi býr menningarþjóð, þjóð sem er mikið í mun að draga uppi þær aðrar
þjóðir sem þykja lengra komnar. Til íslands ha£a flust listgreinar, stjórnvísindi og
verðmætamat framandi landa. Þessu öllu hefur verið sáð í misfreðinn jarðveg, og
upp vaxið frjóangar skringilega samsettir, hrærigrautur austurs og vesturs,
gærdags og líðandi stundar.
Uppbygging - um
og eftir stríð
Heimsborgir og menningarþjóöir
voru jafnaðar við jörðu í heims-
styrjöldinni síðari. Þegar blóðbað-
inu linnti, þegar gosbrunnar Lund-
úna, Berlínar og Varsjár hættu að
spýta blóði, upphófst edurbygging
er hvíldi á gömlum merg. Þó að hús
væru kengbogin af sprengjukasti
skriðdreka, stofnanir brunnar,
skáld í gröfum vígvalla, stóð
menning fortíðarinnar fyrir hug-
skotum eftirlifandi líkt og mynd
greypt í marmara. Hana þurfti
aðeins að endurvekja og endur-
bæta, ekki móta frá upphafi. Öðru
máli gegndi um ey norður í höfum.
í stríðinu vaknaði íslensk þjóð,
endurholdgaðist eftir margra alda
Þyrnirósarsvefn. Ljós skinu að
henni úr öllum áttum. Hún tók að
tileinka sér nýjan tilgang, nýjar
stefnur, ný viðhorf, og fjármuni í
ríkari mæli en áður. Hamslaus
innflutningur lifandi hluta og
dauðra upphófst. Endurmótunin
tók ekki mið- af því sem áður var,
því hér hafði svo sem ekki verið
nein páfuglsfjaðramenningardýrð,
alténd fátt um fagrar listir og illa
að þeim búið. Lággróðurinn okkar
var samt sérstakur á sinn hátt og
merkilegur.
Á fyrri hluta tuttugustu aldar
var íslenskt menningarlíf sjaldnast
annað en hjáróma eftiröpun, eða
veikur skuggi af danskri smákaup-
mannastétt, sem hrökklast hafði
frá kóngsins Kaupmannahöfn,
stundum af annarlegum ástæðum.
Listalífið var hvorki íslenskt né
danskt. Og landslýð gekk ólánlega
misvel að tileinka sér ný sannindi
— klæðaburð, tóbak og vín eins og
Laxness og Þórbergur hafa gert sér
mat úr. En myndbreytingin stóra
hefur tekist furðu vel, þótt enn sé
nokkuð í land. Og engu blóði var
fórnað, engar morðvélar þandar.
Ekki hér heima.
Ólík viðbrögð
Eitt margbrotnasta listform
hinna framandi þjóða, sem íslend-
ingar tóku sér til fyrirmyndar um
og eftir stríð, var og er óperan. Og
allt í einu, því sem næst fyrirvara-
laust, gitur þjóðin prúðbúin og
alvarleg í bragði andspænis
„glæsilegri" íslenskri óperusýningu
í Þjóðleikhúsinu nýja. Það var
snemmsumars árið 1951, fyrir
tuttugu og sjö árum. Árið áður
höfðu gestaleikarar frá Sænsku
óperunni sýnt Brúðkaup Fígarós
eftir Mozart — okkur til eftir-
breytni. Og ekkert var til sparað í •
þeirri viðleitni ári síðar. Leiktjöld
og búningar, einsöngvarar, hljóð-
færaleikarar, dansarar, hljómsveit
— allt var tínt til. Hér var á
ferðinni Rigoletto Verdis. Þetta
kom eflaust sérkennilega fyrir
sjónir manna, var kannski hálf-
gerður misskilningur. Rangstætt.
Sumir, hinir sigldu, þeir sem séð
höfðu Reykjanesið hverfa í djúpið í
norð-vestri, stigið fæti á erlenda
grund og meðtekið þar allar dýrðir,
fylltust aðdáun og tilhlökkun við
þessi tímamót í íslenskri tónlistar-
sögu. Gat það verið að Reykjavík
Ingólfs yrði heimsmenningarpláss
upp úr þurru? Gátu menn brátt
gælt við þá hugsun í grámyglu
hvunndagsins að skreppa í óperuna.
Gátu menn brátt hreykt sér af
alíslensku óperufélagi, kór og
hljómsveit?
Aðrir er sóttu sýningar á
Rigoletto árið 1951, þeir sem síður
voru undir það búnir að melta
menningarneysluvörur Evrópu-
þjóða, fylltust forundran, hrukku í
baklás, vildu lítið út á bramboltið
gefa, voru utangarðs, utanveltu. I
hugum þeirra síðarnefndu hlaut
menningarlið þjóðarinnar að vera
svo andskoti snobbað, að því væri
fyrirmunað að sjá hve nýju fötin
keisarans væru asnaleg. Mont-
prikakúltúristar og mannhatarar
hlutu með þessu tiltæki — með
skrautfjöðrum og spangóli — að
vera að brjóta niður sjálfstraust
daglaunamanna og sjálfsvirðingu.
Menn hafa snýtt sér af minna
tilefni og svipuðu, og reyndar segir
svo víða í annálum tónlistarsög-
unnar:
Er Þjóðverjinn George Frideric
Hándel hóf að skemmta enskum
aðli og efri miðstéttum með frum-
sömdum óperum sungnum á ít-
ölsku, sem þá var söngmál heimsins
ekki ósvipað og enskan er í
popheimi nútíðar, gerði almenning-
ur óspart grín að öllu saman, eins
og fram kemur í Betlaraóperu Gay
og Pupusch frá árinu 1728. ítalska
óperan, þetta mikilúðlega aðskota-
dýr ensks menningarlífs á önd-
verðri átjándu öld, fór fyrir ofan
garð og neðan meðal lágstétta, sem
hvorki skildu né vildu skilja til
hvers leikurinn væri gerður. Slíkt
hið sama gerðist í Frakklandi
nokkrum áratugum fyrr. Ólík
viðbrögð manna hafa einkennt
hægfara en markvissa landvinn-
inga óperunnar.
óperu á hverju ári
Páll Isólfsson, sá mæti og
dómbæri maður, fór ekki í grafgöt-
ur með eigin tilfinningar hvað
frumsýningu Þjóðleikhússins á
Rigoletto áhrærði. Hann skrifar í
Morgunblaðið 6. júní, 1951, á þessa
leið:
„Það var stórviðburður, sem
gerðist í Þjóðleikhúsi voru 3. júní er
óperan Rigoletto var flutt þar af
íslenskum söngvurum (að einum
undanteknum), og þar með hafin
byrjunin á nýju tímabili: íslenskum
óperuflutningi. Árangurin af þess-
ari fyrstu tilraun var svo stórkost-
legur að undrun sætti, og jafnvel
hinir bjartsýnustu hefðu ekki látið
sig dreyma um slíkt. Sýningin hafði
miklu fremur á sjér blæ hins
fullkomna heldur en að hjér væri í
rauninni um byrjun að ræða, svo
góður var heildarsvipurinn: söngur-
inn, leikurinn, dansinn. sviðið."
Páll heldur áfram: „Nú hefur það
sannast, svo ekki verður um deilt,
að við getum flutt óperur með
Tónhvísl
Guðmundar
Emilssonar
A næstunni mun Moryun-
blaðið birta yreinaflokk um
óperuflutniny á íslandi, fortíð,
nútíð oy framtíð. í umrceðu
þessari, þar sem koma við söyu
jafnt einsönyvarar sem for-
svarsmenn fjölmiðla oy leik-
húsa, verður yenyið út frá
þeirri forsendu, sem kannski
er umdeilanley — sérstakleya í
huyum þeirra sem enyin per-
sónuley kynni hafa haft af
þessu listformi — að óperan sé
eftirsóknarvert listform, list-
form sem við íslendinyar
œttum að leyyja reekt við okkur
til skemmtunar oy fróðleiks.
Riyoletto Verdis á fjölum Þjóðleikhússins árið 1951. ,/í ranyurinn af þessari fyrstu tilraun var svo stórkostleyur að undrun sætti, oy jafnvel fiinir
bjartsýnustn hefðn ekki látið siy dreyma um slíkt.“
okkar eigin söngvurum og hljóm-
sveit. Hjér má ekki láta staðar
numið. Fram skal halda. Kjörorðið
sjé: óperu á hverju ári! Þjóðleikhús-
stjóri og þjóðleikhúsráð eiga mikl-
ar þakkir skyldar fyrir þann
stórhug, sem vissulega þurfti til að
hrinda af stað þessari sýningu.
Megi sá stórhugur ávalt ríkja í
hinni veglegu byggingu við Indriða-
torg.“ Svo mörg voru þau orð.
I eina sæng
Um þessar mundir gerðust og
þau undur og stórmerki, að íslensk-
ir einsöngvarar, sennilega
útblásnir þjóðleikhúslegum stór-
hug, gengu í eina sæng, ef svo
óvirðulega má að orði komast, og
stofnuðu með sér Félag íslenskra
einsöngvara. Draumurinn var sá,
að félagið myndi í samvinnu við
Indriðatorgsmenn, geta af sér
íslenskan óperuflokk. Sá getnaður
hefur ekki tekist þrátt fyrir
töluverða tilburði og stímabrak.
Enginn þykist vita af hverju. En
mikill áhugi ríkti í fyrstu. Settar
voru á svið óperur, stundum
öndvegisverk, stundum svokölluð
kassastykki. La Bohéme var sungin
við Arnarhól og Miðillinn (The
Medium) eftir samtímatónskáldið
Gian-Carlo Menotti við Tjörnina.
Það var Leikfélag Reykjavíkur sem
þá hafði uppburði í sér til að standa
að slikri merkissýningu þrátt fyrir
plássleysi og fjárskort, og var
Miðillinn reyndar fyrsta óperan
sungin á íslensku. Þetta var árið
1952. Nokkru síðar _tók að halla
undan fæti. Ástardrykkur
Donizettis skaut að vísu upp
kollinum, í formi einstaklingsfram-
taks, á síðari hluta sjöunda ára-
tugarins, án þess þó að umbylta
menningarlífinu, enda leikurinn
ekki þess eðlis. En framtakið var
ágætt. Síðan gerðist þögnin innsti
koppur í búri, og langir sprettir án
alvöru óperuflutnings, þar til
Þjóðleikhúsið vaknaði á ný, tók á
sig nokkra rögg á áttunda áratugn-
um miðjum. En eftir sólarmerkjum
að dæma veröur lítið um framhald.
Kassinn tómur. En á meðan þetta
gerist, á meðan óperan lognast
útaf, vex óperettum og sérstaklega
skemmtileikjum ásmegin, sem er í
sjálfu sér gott og blessað ef það
væri ekki á kostnað óperunnar.
Hér hefur verið stiklað á stóru og
ekki um tæmandi upptalningu að
ræða, enda blaðaskrifum þessum,
sem kannski vekja ekki svo ýkja