Morgunblaðið - 30.12.1978, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 30. DESEMBER 1978
13
mikla athygli í landi þar sem
óperulist ríður við einteyming, ekki
ætlað svo virðulegt hlutverk. Hins
vegar geta víst allir, jafnt fróðir og
ófróðir um óperusögu Islands, verið
sammála um, að óperan hafi ekki
enn náð að skapa sér sess í listalífi
okkar á við aðrar listgreinar, þótt
hún geti sameinað þær allar, bæði
tónlist og myndlist, leiklist og dans.
Skýtur þetta skökku við vongefandi
brautryðjandastarfi á árunum eftir
stríð, svo ekki sé meira sagt!
Aðgerðarleysi
Nú þykir sumum tími til kominn
að gera eitthvað í málinu. Menn
vigbúasí, brjóta saman sprengju-
vörpur og orustuflugvélar úr rit-
vélapappír og senda „óvinum" til
höfuðs. Enda er það ekki réttlætan-
legt með nokkrum rökum, að láta
einn ákveðinn hóp listamanna
híma aðgerðarlausan, að nýta ekki
hæfileika, kunnáttu og áhuga.
Meira að segja íslensk tónskáld
hafa stigið á stokk, strengt heit og
staðið við. Þannig eignuðumst við
Þrymskviðu Jóns Ásgeirssonar, og
sagt er að Jón sé með enn aðra
óperu í smíðum. Atli Heimir
Sveinsson og Leifur Þórarinsson
hafa einnig sett sig í stellingar, og
Þorkell Sigurbjörnsson þegar
samið barnaóperu, ef ekki tvær.
Ólíku saman að jafna
Óperan á sér langa sögu og
litríka. Fyrsta óperan sem um
getur í heimildum Dafne (1597)
eftir Peri, var óbeint afsprengi
hóps listamanna á Ítalíu, er veltu
vöngum og rökræddu samband
ljóða og söngs. Þeir endurvöktu
deilu sem hófst á Grikklandi
hundruðum ára fyrir Krists burð;
deilu um það hvort ætti að ráða
ferð í sönglist, texti eða tónar.
Deilan stendur enn og hefur tekið á
sig ósamræmanlegustu myndir
gegnum aldirnar. Þannig er söng-
drama Wagners (1813—1883) allt
annar handleggur en verismo ópera
Mascagnis (1863—1945) og
samtíðarmanna. Þannig er ólíku
saman að jafna singspiel Mozarts
(1756—1791) Seraglio, og
Mahogonny Brechts og Weill
(1900—1950), svo ekki sé talað um
Túskildingsóperu sömu höfunda,
sem byggir á Betlaraóperu Gay og
Pupusch sem áður er getið. Orfeo
Monteverdis (1567—1643) er svo
kapítuli útaffyrir sig, og þau verk
hans önnur er sigldu í kjölfarið.
Hér um ræðir ólíka sauði, þó að
þeir eigi það sammerkt, að í þeim
er jarmað, eins og and-óperumenn
myndu vafalaust orða það —
mismikið þó.
Félagslegt hlutverk
Eins hefur félagslegt hlutverk
óperunnar verið margvíslegt. Upp-
haflega þjónaði hún mest aðals-
stéttum. Skartklæddir höfðingjar
mættu í ættarstúkur óperuhús-
anna, eða í hallir, til að sýna sig og
sjá aðra, til að tefla, leika fjár-
hættuspil, eða leita sér maka. Ef
svo ólíklega vildi til að einstaka
tilþrif söngvaranna trufluðu
hringiðu skemmtanalífsins, hikaði
mannskapurinn ekki við að lýsa
vanþóknun eða fögnuði eftir þv sem
við átti, þótt slíkt ryfi „drama-
tíska“ framvindu leiksins, ef nota
má svo hástemmt orðalag í þessu
sambandi. En nú er öldin önnur,
húrra fyrir því og svo framvegis.
Nú er óperan eign almennings eins
og alkunna er — eða hvað? Hana
sækja ungir sem aldnir, ríkir sem
snauðir, í þeim tilgangi einum að
gefa sig henni á vald.
Takmarkalítið hugtak
Tíðarandinn hefur breyst,
óperurnar, óperuhúsin og lista-
menn þeirra. Liðtækni söngkvenna
markast ekki af ummáli brjósts og
ófríðleik, heldur fremur af hinu
gagnstæða, svo fremi raddböndin
séu í þokkalegu ástandi. Hinu er
ekki að leyna, að enn í dag þykir
óperan fara fyrir ofan garð og
neðan á meðal þeirra sem ekki eru
reiðubúnir að fórna broti af
raunsæiskennd sinni um kvöld-
stund, að stilla sig inn á áður
óþekkta bylgjulengd. Þetta er þó
alls ekki viðlíka einhlítt og sumir
vilja vera láta, og í rauninni
alrangt að flokka allar óperur,
ólíkra tíma og ólíkra þjóðlanda
undir eitt hugtak og eina skil-
greiningu; alrangt að líta á þær
sem menjar horfinna tíma og
ekkert annað. Óperan lifir í dag —
góðu lífi. Samtímatónskáld og
túlkendur standa dyggilegan vörð
um hana. Hún er jafnt kýrauga
fortíðarinnar sem samtímaskugg-
sjá. Hún er til stór og smá,
stundum örsmá. Hún er til dýr og
ódýr. Hún er til með og án
Dr. Páll ísólfssov.
Leikhús veröa að safna í sarpinn, helst aö sýna rakin kassastykki fyrir troðfullu húsi mánuðum saman áður en
ráðist er til atlöyu við eina rœfils óperu. Á sama tíma setur fjögurra manna leikflokkur upp sýningu, með
tjöldum og búningum sem rúmast í ferðatösku, sýningu sem hefur gert víðreist.
Af hverju takmarkast óperuflutningur á íslandi við svo óraunhœft
verkefnaval? Því eru ekki sett á svið verk sem við ráðum við, fámenn,
stutt, ódýr, beinskeytt. Verk sem skipta máli. Forsvarsmenn leiklistar
liafa gert það á sínum vettvangi.
undirleiks, með og án leiktjalda,
með og án fróðleiks, með og án
heimsku, með og án búninga, með
og án skemmtunar. Saga hennar
spannar fjögur hundruð ár og allan
hinn vestræna heim — og víðar.
Hún hefur veitt tónlistarunnendum
ótakmarkaða ánægju, í sumum
tilfellum djúpa nautn. Samt eru
þeir ófáir er fyllast heilagri
vandlætingu beri óperu á góma,
fyllast fyrirlitningu og tortryggni.
Menn hafa alltaf hræðst skúma-
skot. Það gerir myrkrið.
Korpúlfsstaðir og
Loftpressan h/f
I flestum tilfellum eru óperur
fluttar á leiksviðum. Þó er slíkt
ekki skilyrði né án undantekninga.
Sama gildir um íburðinn sem
óperum eru oft samfara; búning-
ana, ljósadýrðina, hljómsveitina og
ballettdansarana. Dinglumdánglið
og prjálið sem loðir við íslenskar
óperusýningar og aðrar, er þar ekki
samkvæmt guðlegri tilskipan. Og
fæst okkar, og er hér jafnt átt við
íslenska tónspekúlanta og leikhús-
menn, virðast eyjga aðra möguleika
í sviðsetningu söngverka en þá sem
við erfðum frá óperuhúsum er-
lendra stórborga og aðalssetra,
þessa pomp- og pragt-aðferð sem
oftar en ekki íþyngir sálum manna
svo jaðrar við kvalir. Er þá nokkur
furða þótt almenningur sjái í
hugskotum kristal, gull og silki,
glys og glingur ef minnst er á
óperur? Þótt stórstígar breytingar
— kannski framfarir, kannski
frjálslyndi — einkenni hérlenskar
sviðsetningar verka eldri leik-
skálda, Sófóklesar, Shakespears,
Racins og Moliérs, hjakkar óperan í
sama leppalúðafarinu, sama
pastoral realismanum, sömu gylltu
englarössunum. Fyrirmyndirnar,
stóru peningaóperuhúsin, þar sem
listræn gæði eru mæld í seldum
aðgöngumiðum og öskrum lýðsins
eru alltaf þær sömu. Litið er
framhjá þeim óperuhúsum er
syngja í takt við tímann. Sam-
nefnari þessa ástands felst í orðinu
fáfræði.
Tökum dæmi. ef framvinda óper-
unnar, eða librettóið, gerir ráð fyrir
nautahjörð, er hringt í Korpúlfs-
staði. Ef sagan gerir ráð fyrir
hamraborg og fjallahring, er hringt
í Loftpressuna h/f. Eða svo virðist.
Fyrir vikið verða leikhúsmenn
gjaldþrota á því einu að setja totu á
munninn til að muldra orðið
„ópera“. Oftar en ekki segja þeir
bara „ó“. Leikhús verða að safna í
sarpinn, helst að sýna rakin
kassastykki fyrir troðfullu húsi
mánuðum saman áður en ráðist er
til atlögu við eina ræfils óperu. Svo
segir m.a.s. í lögum frá Alþingi um
Þjóðleikhús okkar. Hér er ekki við
neinn að sakast í rauninni, nema þá
tíðarandann, sem ekki er sakhæfur,
er undir lögaldri, er barn síns tíma.
En viðhorfið er álíka landlægt og
mæðiveikihóstinn sem hrjáir leik-
hús- og tónleikagesti á Fróni og
varð tilefni vonskuskrifa skáldsins
hér fyrrum. Óperuflutningur á
íslandi er í sjálfheldu — öngstræti.
Menn leggja fremur upp laupana en
leita málamiðlunar. Menn góna
fremur óupplýstum löngunaraug-
um til hæstu blámóðutinda óperu-
bókmennta, í allri sinni kostnaðar-
sömu dýrð, en leita uppgöngu við
rætur fjalla.
Mönnum glýjar
fyrir augu
Af hverju takmarkast verkefna-
valið við söngmenntir sem ýmist
krefjast mikils íburðar eða gefa
tilefni til þess að verða skreytt eins
og jólatré. Því ekki að þræða
milliveg? Því ekki að gera allt í
senn, að skera í hnútinn; að forða
Alþingi og Þjóðleikhúsi frá neyðar-
legum gjaldþrotum, forða söngvur-
um frá atvinnuleysi, og forða
óperu-unnendum frá kvalafullum
dauðdaga, skorpnun?! Á næstunni
leitum við svara við þessum spurn-
ingum og fleirum.
Dinglumdánglið og prjálið sem loðir við íslenskar ópeiu- og óperettusýningar erþar ekki samkvæmt guðlegri tilskipan. Við höfum einfaldlega staðnað
í fátœklegum eftirhermum, rembumst við að stæla leiksýningar ríkustu óperuhúsa heims. Hugmyndaflugið hefur brotlent.