Morgunblaðið - 22.02.1979, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 22. FEBRÚAR 1979
Jón Gíslason:
Fyrir jólin kom út hjá Sögu-
félaginu íslensk miðaldasaga eftir
Dr. Björn Þorsteinsson prófessor í
íslenskri miðaldasögu við Háskóla
íslands. Bókin er fyrir margt
athyglisverð, jafnt í söguskoðun og
söguskýringum, en fyrst og fremst
í útfærslu á rannsóknum
höfundarins sjálfs á myrkustu
tímum íslenskrar sögu, 14. og 15.
öldinni. Hann hefur rannsakað
þetta tímabil í íslenskri sögu betur
en nokkur annar sagnfræðingur,
og mótað sterka og fasta söguskoð-
un, sem er og verður undirstaða á
þessu tímabili. En jafnframt teng-
ir hann sögu íslands á þessu skeiði
sögu nágrannaþjóðanna, sérstak-
lega fyrir vestan haf og á megin-
landi Evrópu.
Dr. Björn er orðinn afkastamik-
ill rithöfundur um íslenska sögu.
Hann er sannur og öruggur
vísindamaður og verður ábyggi-
lega meira metinn, þegar tímar
líða, og aðrir taka mið af kenning-
um hans og rannsóknum á sviði
sögunnar. Sumt af því sem Dr.
Björn hefur sett fram í ritum
sínum, er alveg nýtt á sögusviði,
því það er byggt á rannsóknum
frumgagna, sem hann hefur kann-
að í erlendum söfnum.'
En jafnhliða þessu hefur Dr.
Björn verið forseti Sögufélagsins
um nokkurt skeið, og reist það við,
svo það skipar nú sem fyrr vegleg-
an sess í útgáfu bóka og tímarita.
Sögufélagið er aftur orðið stór-
veldi í útgáfum sínum, eins og það
var fyrir áratugum. Það var upp-
haflega stofnað til þess að gefa út
heimildarrit um seinni alda sögu
íslands, og vann á því sviði þýð-
ingarmikið brautryðjendastarf.
En undir forustu Dr. Björns varð
Sögufélagið að nýju brautryðjanda
félag til útgáfu sagnfræðirita, til
dæmis með áframhaldi á útgáfu
Alþingisbóka íslands, og hefur
þeirri útgáfu verið hraðað um
skeið. En jafnhliða hefur Sögu-
félagið fært út kvíarnar með því
að gefa út sögurit frá miðöldum,
svo sem Tíu þorskastríð, Islenska
miðaldasögu og nú síðast Græn-
land í miðaldaritum.
Sögufélagið gefur líka út tíma-
ritið Sögu, og er það eina sagn-
fræðitímarit landsins. Saga er hið
besta og merkasta rit, og er undir
ritstjórn ágætra manna. Það er
skylda allra sögumanna og sögu-
unnenda að ganga í Sögufélagið,
styrkja það og efla. Einnig hefur
Sögufélagið gefið út heimildar rit
um sögu Reykjavíkur og fyrir-
lestra frá ráðstefnum um sögu
borgarinnar.
Ég vil vekja athygli á starfsemi
Sögufélagsins, og vil jafnhliða
vekja athygli almennings á því,
svo ekki verði fram hjá því gengið,
að það er þýðingarmikið menn-
ingarfélag, sem vinnur þarft og
áhrifamikið verk með útgáfu sinni.
Það ætti að vera metnaðarmál
allrar þjóðarinnar að efla Sögu-
félagið.
í upphafi íslenskrar miðalda-
sögu víkur dr. Björn Þorsteinsson
að ýmsum hjálpargögnum söguvís-
indanna, eðli þeirra og tilgangi.
Hann tengir þetta íslenskri sagna-
ritun á rökrænan og áhrifaríkan
hátt. Sagan á margar systur í
vísindaheiminum, enda er hún
fremst fræðigreina mannlegs vís-
dóms, og snertandi þær allar. I
raun réttri er sagan upphaf og
endir allra vísinda. Þar af leiðir,
að sagnfræðin er heillandi og fyrst
og fremst mikilsvirði fyrir þjóð-
irnar, sérstaklega afskekktar þjóð-
ir eins og þá íslensku. Islendingar
hafa líka skilið þetta frá upphafi.
íslenska þjóðin er mesta sögu-
þjóð Norðurheims. Hún á bestar
heimildir um uppruna sinn og
jafnframt góðar og traustar
heimildir um sögu nágranna þjóð-
anna, sem þær hafa ekki varðveitt.
íslendingar hófu sagnaritun á 12.
og 13. öld. Þeir urðu í fararbroddi í
þessari grein, og áttu mestu snill-
festu þeir samninginn með Skál-
holtsbiskupi.
Sum atriði í tíundarlögunum eru
líka lítt skilin eða skilgreind, og
eru þau flest snertandi félagsleg
atriði, sem öll eru mikils virði.
Einnig má minna á alþingissam-
þykktina frá árinu 1253, um það,
að guðslög skyldu ráða, þar sem
þau greindi á við landslögin. Sama
er að segja um sum atriði í kristni
lögum Arna biskups Þorlákssonar,
svo dæmi séu nefnd.
Dr. Björn tengir ýmis atriði
íslenskrar sögu við samtíðarsögu
Norðurálfunnar, og skilgreinir það
á rökrænan hátt. Þar er oftast
vakinn menningaráhrif og stjórn-
málastefnur varðandi kirkjuna.
Kirkjan olli nýjum stjórnarhátt-
um í öllum norrænum löndum,
lag íslands, reist á rökrænum
stoðum og aðferðum heiðinna
minja í framkvæmd, og stórn-
skipunin varð föst og ákveðin, þó
að framkvæmdarvald skorti í
landið. Þetta breyttist lítið við
kristnitökuna. Nákvæmt tímatal
var mikilsvirði á báðum skeiðun-
um, þó það þjónaði ekki nákvæm-
lega sama tilgangi og hlutverki.
Það var mótað og fest rökrænum
aðferðum og á stundum hár-
nákvæmum í sagnfræði. Fyrst var
notað konungatal í Noregi og
Svíþjóð, til undirstöðu og til
viðmiðunar, og af þeim ástæðum
geymdust konungasögur og
margskonar fróðleikur um kon-
unga svo vel á Islandi. En fleira
varð til undirstöðu, og sumt af því
varð alíslenskt og markað íslensk-
um rökum einum.
Hugleiðingar
I tilefni af útkomu miðaldasögu
dr. Björns Þorsteinssonar
inga í sagnfræði og bókmenntum
um langt bil á Norðurlöndum.
Sumt af því efni, er sagnaritarar
íslenskir festu í letur á miðöldum,
er lítt kannað vísindalega, en á
komandi tímum mun það verða
gert og hafa þá vaxandi áhrif í
sagnvísindum og bókmenntum,
þegar samræmd og heilsteypt
könnun og rannsóknir hafa verið
verðar á skipulegari hátt. Rann-
sóknir Dr. Björns Þorsteinssonar á
14. og 15. aldar sögu, bera þess
skýran og glöggan vott, að mikils
árangurs er að vænta af kerfis-
bundnum og fyrirframgerðum
vinnubrögðum til könnunar
heimilda.
Sumt af því efni, er íslenskir
sagnameistarar festu á skinn á
miðöldum, er vanmetið og lítt
skilið eða skýrt. Frásagnir af
atburðum og gangi mála, er oft
bundið og tengt annarri skilgrein-
ingu, en liggur beint fyrir. Þetta er
ljóst og fullt af skilningi flestra
sagnfræðinga á undirstöðuatrið-
um íslenskrar sögu, og kemst best
og met fram í skýringum á elstu
heimildum sögunnar um byggð og
bólfestu í landinu.
Skiigreining sagnfræðinga á
elsta milliríkja samningi er Is-
lendingar gerðu er mjög misskil-
inn. Hann er hvorttveggja í senn
elsti heili varðveitti milliríkja-
samningur í Norðurálfu, og fyrsta
ritaða plagg er varðveist hefur á
íslensku. Hann var upphaflega
gerður við Ólaf hinn digra Har-
aldsson Noregskonung, en síðar
endurnýjaður af Gissuri biskupi
ísleifssyni, er hann kom frá
biskupsvígslu, við Ólaf kyrra Har-
aldsson Noregskonung, og voru þá
staddir í Noregi einn höfðingi úr
hverjum landsfjórðungi og, stað-
nema á íslandi. Þar varð sama
stjórnskipulagið. þangað til
erlendur konungur náði undirtök-
unum á stjórn landsins og skatt-
heimtu í landinu. Það er Gamli
sáttmáli var gerður og lögleiddur á
alþingi 1262. Með honum var í
raun réttri komið á það skipulag
sem kirkjan viðurkenndi í verald-
legum efnum. Það hefur oft vafist
fyrir íslenskum söguskýrendum að
gera þessu full skil og á stundum
hefur löggilding kristninnar í
landinu verið skýrð með dulræn-
um aðferðum. En það er fjarstæð-
an ein.
En jafnhliða þessu má benda á,
að margar leifar hins forna skipu-
lags, urðu í lögum á íslandi,
langtum fremur en ákvæðum voru
þyrnir í augum kirkjuvaldsins, og
reyndi það að fella þau úr gildi en
tókst það ekki.
En þrátt fyrir það, að Dr. Björn
Þorsteinsson hafi lagt mikla vinnu
og mikinn tíma í rannsóknir á
sögu 14. og 15. aldar, ásamt mörg-
um atriðum í miðaldasögu yfir-
leitt, er þar margt enn, sem þarfn-
ast mikillar rannsóknar og athug-
unar. Jafnvel sjálf landnámssag-
an, er ekki nægilega rannsökuð, og
sumar kenningar, er þar eru ríkj-
andi, munu falla á komandi tím-
um, þegar svo verður að rannsókn-
ir hafa verið gerðar og nánari
skýringar. En út í það verður ekki
nánar farið að þessu sinni.
Dr. Björn kann vel að nota
undirstöðurannsóknir í sögunni.
Það kemur greinilegast fram, þeg-
ar hann ræðir Landnámuritunina
og stjórnskipulag þjóðveldisins.
A þjóðveldisöld var stjórnskipu-
Árið 930 var stofnsett á Þing-
,velli við Öxará alþingi Islendinga
og voru ein lög samþykkt fyrir
landið allt. Æðsti maður íslenskr-
ar stórnskipunar varð lögsögu-
maðurinn, og var hann kjörinn til
þriggja ára í senn. Með tilkomu
embættis hans, varð til í landinu
föst og örugg viðmiðun í tímatali,
og varð það notað af fullum sann '
út allt þjóðveldið, og varð jafnvel
ekki síður þýðingarmikið, eftir að
kristni kom í landið. Lögsögu-
mannatalið er varðveitt frá upp-
hafi og er ein merkasta heimild í
íslenzkri sögu. Sama er að greina
um biskuparaðir á báðum biskups-
stólunum.
Þegar landnámaritunin hófst,
voru þar að nokkru sömu sjónar-
miðin, en urðu langtum meir
merluð töfraskini fjarlægðar og
óvissu. Haukur lögmaður Erlends-
son á Strönd í Selvogi, ritaði eina
gerð landnámu, og er hún varð-
veitt heilleg og góð í miklu safn-
riti, sem við hann er kennt og
nefnist Hauksbók. Hann meitíaði í
gerð sína af Landnámu, sérkenni
frá forfeðrum sínum, því hann var
íslenskur maður í báðar ættir,
sunnlensk sjónarmið, sem hvergi
koma fram nema þar. I andnámu-
gerð hans greinir mikla sögu, og
fyrst og fremst það, sem síðar
gleymdist en var kunnugt og þekkt
á tímum lögmannsins og sagna-
meistarans á Strönd í Selvogi. Nú
skal vikið að fleiru í þessu sam-
bandi, þó samhengi verði ekki
nægilegt vegna rúmleysis.
Eftir að Gamli sáttmáli tók gildi
á Islandi, og almenn skattgreiðsla
hófst til norska konungsins, er það
greinilegt, að Sunnlendingar fóru
Frá Þingvöllum
betur út úr skattinum en bændur i
hinum landsfjórðungunum, en
mestur varð munurinn í Hóla-
biskupsdæmi það er Norðlend-
ingarfjórðungi. Þetta varð til þess,
að sunnlenskir bændur urðu sjálf-
stæðari og fastheldnari á fornar
venjur og stóðu betur saman um
landsréttindi fram að siðaskiptum.
Samþykktirnar, sem Árnesingar
gerðu í Skálholti 1374 og í As-
hildarmýri á Skeiðum 1496, eru
þar öruggustu leiðarljósin.
Allt fram á 16. öld gilti annað
skipulag í Norðlendingafjórðungi
en fyrir sunnan land um skatt-
greiðslur til konungs. Ástæðurnar
fyrir þessu liggja í skipun kirkj-
unnar í rétti sínum og lögum á 13.
öld og að nokkru fyrr. Á grundvelli
kristniréttar Árna biskups Þor-
lákssonar ásamt fleiru, tókst Jóni
Einarssyni lögmanni frá Hruna,
að undirbyggja skipulag reist á
réttaratriðum miðalda- og lens-
skipulagi kirkjunnar hagkvæman
bændarétt, án þess að brjóta í
bága við aðalsjónarmið kirkju-
valdsins í skatta- og tíundarmál-
um. Sunnlenskir bændur voru
fljótir að skilja þýðingu þess og
fylktu sér ákveðið í flokk Jóns
lögmanns til samþykktar Jónsbók-
ar á alþingi 1282.
Með sáttargerðinni í Ögvalds-
nesi árið 1297, varð þetta skipulag
styrkt að miklum mun og Brautar-
holtssamþykkt að nokkru viður-
kennd. En það tók langan tíma að
koma skipulaginu sem samþykkt
var í Ögvaldsnesi á í Skálholts-
biskupsdæmi, vegna óstjórnar og
lélegra fjármála staðarins. Það
varð sunnlenskum bændum að
miklu haldi, og notfærðu þeir sér
það vel.
En aftur á móti varð í fram-
kvæmd þó það væri ekki skráð í
sáttargerðina sjálfa í Ögvaldsnesi,
samþykkt fyrir Norðlendingar-
fjórðung og Hólabiskupsdæmi
jarðeigna- og skattaskipulag
Jörundar biskups Þorsteinssonar á
Hólum, en undir forustu hans,
varð Hólastóll að sterku og
traustu jarðeignaveldi. Lagalegur
réttur kirkjunnar, það er alþjóð-
legu kirkjunnar gilti þar ekki, og
árangurinn er auðsær, Hólastóll
var allt fram að siðskiptum ríkari
af jarðeignum, en Skálholtsstóll,
þó sá fyrrnefndi næði ekki nema
yfir rúman þriðjung landsins.
Deilurnar sem urðu í Norðlend-
ingafjóðungi eftir aldamótin 1300,
þegar bændur gerðu aðsúg að
umboðsmönnum norska konungs-
ins, eiga rætur sínar í skattamál-
um og fyrr greindum ástæðum. En
íslensk sagnfræði hefur ekki náð
til þeirra raka sem að haldi koma
til að skýra þetta eins og fleira í
sögu 14. aldar. Hér kemur einmitt
fram, að norðlenskir bændur voru
ekki eins sterkir gagnvart kirkju-
og konungsvaldinu og þeir sunn-
lensku. Bænda- og þingbændatalið
frá 1306 sannar þetta sé það skilið
rétt og skal nú vikið að því.
Dr. Björn Þorsteinsson ræðir
um samburð fjölda skattbænda
um 1100, það er þegar tíundarlögin
verða í framkvæmd og fyrsti
skatturinn er lagður á alla þjóð-
ina, og hins vegar fjölda skatta-
bænda árið 1306, þegar norski
konungurinn reyndi að fullkomna
skipulag sitt í ríki sínu, og meðal
annars að reyna að hafa meiri
tekjur af skattlandinu í Atlants-
hafi, íslandi.
En Dr. Björn fellur hér í sömu
gryfju og aðrir sagnfræðingar,
sem fjallað hafa um þetta atriði
sögunnar. Hann athugar ekki
breytt skipulag, er varð í þessum
efnum við sáttargerðina í Ögvalds-
nesi árið 1297 og setningu og
lögtöku Jónsbókar 1282, og jafn-
framt að skipulag Jörundar
biskups Þorsteinssonar á Hólum,
var löggilt óbeint með sáttargerð-
inni í Ögvaldsnesi, án þess að hafa
bak við sig alþjóðlegan kirkjurétt,
eins og Jónsbók hafði í þessum
efnum í öðrum fjórðungum lands-
ins.
Sagnfræðingar hafa dregið þá
ályktun af skattbændatalinu, að
bændum hafi fækkað í Sunnlend-