Morgunblaðið - 19.04.1979, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 19. APRIL 1979
25
ilokksins:
ggju og trausta og
í efnahagsmálum
tækjum ekki ýkja mikill, enda þótt þeir nálgist
markmiðið sitt úr hvorri áttinni. Gallinn er aftur á
móti sá, að í engu landi, sem sósíalistar hafa lagt undir
sig, hefur tekizt að framkvæma þessar fögru hugsjónir.
I öllum þessum löndum situr alræði ríkisins og
handahófskennd afskipti þess í öndvegi. Oskar Lange
tókst ekki að færa hugsjónir sínar nær veruleikanum á
þeim árum, sem hann starfaði sem efnahagsráðunautur
pólsku ríkisstjórnarinnar og margir skoðanabræðra
hans mega nú velta fyrir sér þessum málum í útlegð eða
fangelsi. Ég fyrir mit leyti kýs ófullkominn en
raunverulegan markaðsbúskap kapítalismans, frekar
en fullkominn en staðlausan markaðsbúskap sósíalism-
ans.
En hvað um þau dæmi, sem Þröstur tekur um óstjórn
og skipulagsleysi markaðsbúskapar. Þau dæmi sanna,
þegar að er gáð, það gagnstæða við það, sem þeim var
ætlað að sanna. Þau eru ekki dæmi um markaðsbúskap
heldur dæmi um, að markaðsbúskapur hafi ekki fengið
að þróast með eðlilegum hætti. Fiskimið eru svokölluð
„frjáls“ auðlind. Á grundvelli kenninga klassískrar
hagfræði hafa hagfræðingar fyrir iöngu sýnt fram á, að
til verði að koma auðlindaskattur eða sala veiðileyfa, ef
eðlileg markaðsstarfsemi eigi að geta farið fram við
slíkar aðstæður og sá árangur að nást í hagnýtingu
framleiðsluþátta, sem sótzt er eftir. Um þetta hefur
verið mikið rætt og ritað hér á landi á undanförnum
árum og ætti það ekki að hafa farið fram hjá neinum.
Nægan skilning og pólitískan þroska hefur hins vegar
skort — einnig í Sjálfstæðisflokknum — til þess að
unnt hafi reynzt að móta, hvað þá að framkvæma,
stefnu í sjávarútvegsmálum, sem byggð væri á þessum
sjónarmiðum. Við þetta bætist svo, að einmitt þær
ríkisstjórnir, sem sósíalistar hafa átt aðild að, hafa
stórlega styrkt kaup fiskiskipa með miklum lánum á
óeðlilega góðum kjörum. Afleiðing þessa tvenns hefur
orðið sú geigvænlega misnotkun framleiðslúþátta og sú
hætta á eyðingu fiskistofna, sem nú blasir við. Þetta
ástand er afleiðing ríkisafskipta og skipulagshyggju en
ekki markaðsbúskapar.
Ekki ósvipuðu máli gegnir um annað dæmi, sem
Þröstur nefnir, mengunina. Hún er að sjálfsögðu hvorki
afleiðing kapitalisma eða markaðsbúskapar, heldur
óhjákvæmileg afleiðing mannlegrar starfsemi. Við
hana er hins vegar unnt að ráða með ýmsu móti og ein
vænlegasta aðferðin er einmitt að beita aðferðum
markaðsbúskapar, þ.e.a.s. að verðleggja auðlindirnar
loft og vatn. Á þetta höfðu hagfræðingar bent löngu
áður en mengun varð það tízkufyrirbrigði, sem hún er
nú orðin. I þessu efni hefur það þó einnig sýnt sig, að
pólitískur skilningur og vilji er ekki ætíð fyrir hendi til
þess að unnt sé að beita skynsamlegum vinnubrögðum.
Stefnubreyting
Sjálfstæðisflokksins
Þröstur Ólafsson telur, að Sjálfstæðisflokkurinn hafi
frá lokum síðustu heimsstyrjaldar hneigst að blönduðu
hagkerfi. Hann hafi ekki treyst frjálsu markaðskerfi
einu saman, heldur hafi talið íhlutun ríkisvaldsins að
vissu marki nauðsynlega. Þessi stefna hafi borið keim
af sósíaldemokratískum aðferðum og valdið því, að
flokkurinn hafi náð miklu fylgi á kostnað Álþýðu-
flokksins. Hin nýja stefna flokksins í efnahagsmálum
feli í sér fráhvarf frá þessari stefnu og afturhvarf til
eldri sjónarmiða, þar sem frjálshyggja, hrein og
ómenguð, ráði ríkjum. Afleiðing þessarar breytingar
hljóti að verða minnkandi fylgi flokksins. Skýtur
nokkuð skökku við, að Þröstur líkar afleiðingar hefði,
og tali jafnvel um „magnað trúboð“ í sambandi við
túlkun hennar.
Margt er við þennan skilning Þrastar að athuga.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur aldrei verið hreinn frjáls-
hyggjuflokkur í þeim skilningi, að hann hafi ekki gert
sér ljóst mikilvægi ákveðinnar opinberrar stjórnar í
ýmsum greinum. Er þess skemmst að minnast, að Jón
Þorláksson gerði sér ljósa grein fyrir nauðsyn traustrar
fjármálastjórnar og möguleikum slíkrar stjórnar til að
hafa áhrif á hagsveiflur. Hitt er rétt, að stefna
Sjálfstæðisflokksins varð sveigjanlegri en áður á
styrjaldarárunum og kom það fram bæði í stjórn
flokksins á Reykjavíkurborg og í forustu hans í
nýsköpunarstjórninni. Á árunum eftir styrjöldina
beitti flokkurinn sér fyrir endurreisn frjáls markaðs-
kerfis samfara styrkri almennri stjórn efnahagsmála
bæði um og eftir 1950 og á viðreisnarárunum. I þessu
efni var stefna fiokksins þó ekki frábrugðin stefnu alls
þorra borgaralegra flokka í Evrópu á þessum tíma og
bar ekki meiri keim af sósíaldemokratískum aðferðum
en stefna þeirra.
Sannleikurinn er sá, að á þessu skeiði, árunum 1950
fram undir 1970, nálguðust sjónarmið stjórnmála-
flokka, annarra en kommúnista, mjög mikið hvarvetna
í Evrópu. Þetta var hið nýja blómaskeið frjálshyggj-
unnar. Lögð var áherzla á að brjóta niður hömlur á
viðskiptum landa á milli og afnema hvers konar höft á
fjárfestingu og frjálsri verðmyndun innanlands. Dregið
var úr afskiptum ríkisins af atvinnulífinu og reynt að
stuðla að sem heilbrigðustum markaðsbúskap. Jafn-
framt voru tryggingar stórefldar og sömuleiðis þjón-
usta ríkisins í heilbrigðis- og menntamálum. Stefnt var
eindregið að fullri atvinnu og örum hagvexti. Til þess að
ná þessum markmiðum og jafnframt forðast greiðslu-
halla og verðbólgu var stjórn peninga- og fjármáia, og
víða einnig launamála, tekin föstum tökum. Um þessa
meginstefnu voru borgaralegri flokkar og sósíaldemó-
kratar í stórum dráttum sammála. Samstaða Sjálf-
stæðisflokksins og Alþýðuflokksins um viðreisnarstefn-
una var því fullkomlega eðlileg og í samræmi við það,
sem tíðkaðist í öðrum löndum. Þau tiltölulega miklu
átök, sem urðu um þessa stefnu hérlendis, stöfuðu
annars vegar af styrk Alþýðubandalagsins, sem var
fulltrúi allt annarra sjónarmiða, þá sem nú, og hins
vegar af þeirri langvarandi einangrun og stöðnun í
haftakerfinu, sem hér hafði orðið, og einkum hafði haft
mikil áhrif á afstöðu Framsóknarflokksins.
Hin nýja stefnuskrá Sjálfstæðisflokksins í efnahags-
málum er að því leyti til í samræmi við stefnu
viðreisnaráranna, að hún leggur áherzlu annars vegar á
frjálshyggju og markaðsbúskap en hins vegar á trausta
og samræmda stefnu í efnahagsmálum. Á síðara atriðið
er ekki lögð minni áherzla en hið fyrra. Þröstur
Olafsson reynir að gera því skóna, að Sjálfstæðisflokk-
urinn hafi nú tekið upp hrema „laissez-faire“ stefnu,
þar sem ríkisvaldið eigi hvergi að koma við sögu.
Ekkert getur verið fjær lagi. Markaðsbúskapur getur
ekki þróast nema við heilbrigð skilyrði, og það er
einmitt hlutverk ríkisins að reyna að sjá til þess, að þau
skilyrði séu til staðar. Ágreiningur er því ekki um það,
hvort ríkið eigi mikilvægu hlutverki að gegna eða ekki,
heldur um það, hvert hlutverkið eigi að vera. Á ríkið að
einbeita sér að því að búa atvinnulífinu og almenningi
yfirleitt heilbrigð starfsskilyrði, þar sem markaðs-
búskapur getur þróast og einstaklingar og fyrirtæki eru
frjáls að því að taka sínár eigin ákvarðanir; eða á ríkið
að reyna að koma í stað markaðsins og sölsa undir sig
sem mest af ákvörðunum um framleiðslu og neyzlu í
sem flestum greinum? Það er um þetta, sem menn
greinir á.
Þrátt fyrir það, sem hér að framan hefur verið sagt,
er verulegur munur á hinni nýju stefnuskrá Sjálf-
stæðisflokksins og þeirri stefnu, sem fylgt var á
viðreisnarárunum. Þessi munur stafar fyrst og fremst
af þeim miklu breytingum, sem orðið hafa undanfarinn
áratug eða þá hafa komið fram í dagsljósið. Þróun
velferðarríkisins, mikill vöxtur almannatrygginga og
þjónustu á sviði mennta- og heilbrigðismála jafnhliða
viðleitni til að sinna margvíslegum verkefnum, sem
áður skiptu litlu máli, hefur leitt til sívaxandi
ríkisútgjalda og margvíslegrar opinberrar starfsemi.
Þetta hefur sorfið að starfsemi atvinnulífsins og sniðið
beinum kjarabótum almennings þrengri stakk en áður.
Um leið hefur það komið í ljós, að ríkið ræður ekki við
þau miklu og margvíslegu verkefni, sem því hafa verið
falin, og uppskera allra útgjaldanna og umstangsins er
harla lítil. Dregið hefur úr hagvexti, og atvinnuleysi og
verðbólga hafa farið vaxandi. Þetta eru alvarleg
sjúkdómseinkenni, sem einnig gætir hér á landi, þótt í
nokkuð annarri mynd sé en í nágrannalöndunum.
Þau nýju -viðhorf, sem hér hefur verið lýst, hafa
valdið því, að erlendir stjórnmálaflokkar hafa að
undanförnu endurskoðað stefnu sína í veigamiklum
atriðum. Viðbrögðin hafa yfirleitt verið á nokkuð eina
lund, hvort sem flokkarnir standa til hægri eða til
vinstri við miðju stjórnmálanna. Menn hafa ekki viljað
halda áfram á braut vaxandi ríkisstarfsemi og
ríkisafskipta. Þvert á móti hafa menn viljað feta sig
tilbaka til betra efnahagslegs jafnvægis, heilbrigðari
markaðsbúskapar og takmarkaðri starfsemi ríkisins,
jafnvel þótt þetta kostaði tiltölulega hægan hagvöxt og
áframhaldandi atvinnuleysi enn um sinn. Framkvæmd
slíkrar stefnu hefur þó reynzt örðug og ýmsar blikur
eru sem fyrr á lofti.
Fyrstur íslenzkra stjórnmálaflokka bregst Sjálf-
stæðisflokkurinn afdráttarlaust við þessum nýju
viðhorfum og vandamálum. Hann leggur megináherzlu
á að virkja atorku og framtak einstaklinga á grundvelli
heilbrigðs markaðsbúskapar. Hann vill fela ríkinu þau
verkefni, sem það eitt er fært um að sinna, en losa það
við þau verkefni, sem það ekki ræður við. Hann vill leifa
nýrra leiða til að inna af hendi margvíslega þjónustu. I
þessu efni byggir flokkurinn á traustum grunni
upphaflegrar stefnu sinnar en tekur jafnframt tillit til
nýrra viðhorfa. Það er trú þeirra, sem að mótun
þessarar stefnu hafa ^taðið, að hún muni ekki eiga sér
minni hljómgrunn en stefna flokksins hefur áður átt.
„íslenzka sendinefndin fjallar nú
mest um Jan Mayenmálið, samstarf
við Færeyinga um hafsvæðið suð-
vestur af Færeyjum og nýjar hug-
myndir um 2500 metra dýptarlínu
og 150 mflna hafsbotnsréttindi utan
efnahagslögsögunnar", sagði
Eyjólfur Konráð Jónsson í samtali
við Morgunblaðið í gær og bætti
við: „Að réttum lögum geta Norð-
menn ekki lýst yfir efnahagslög-
sögu við Jan Mayen án samninga
við okkur. Það verða þeir að skilja
og þá nást örugglega samningar."
„Á fundi utanríkisráðherra Is-
lands og Noregs í Kaupmannahöfn
30. marz var ákveðið að Hans G.
Andersen og Jens Evensen ræddu
Jan Mayenmálið áfram í Genf og
undirbyggju fund ráðherranna í
Strassbourg 10. m'aí. Við íslenzku
fulltrúarnir hér ræðum nú þá hug-
mynd, að Jan Mayensvæðið allt utan
Hafréttarráðstefnan í Genf:
Jan Mayensvæðið
sameign íslend-
inga og Norðmanna
okkar 200 mílna verði sameign ís-
lendinga og Norðmanna, bæði auð-
æfi hafsins og hafsbotnsins. Norð-
menn halda fast á rétti sínum við
Svalbarða, sem eðlilegt er, enda er
eyjan á norska landgrunninu. Á
sama hátt hljótum við að standa fast
á okkar rétti á íslenzka landgrunn-
inu og krefjumst því réttinda a.m.k.
til jafns við Norðmenn á öllu Jan
Mayensvæðinu.
Við bendum á, að engin alþjóðalög,
hvorki í raun („de Facto") né að
lögum („de jure“) hafi myndazt, sem
veitt geti Norðmönnum rétt til
einhliða aðgerða, enda yrðu þeir þá
fyrstir þjóða til að ryðjast inn á
landgrunn annars ríkis vegna
óbyggðrar smáeyjar og krefjast þar
200 mílna efnahagslögsögu. Slíkt
fordæmi þekkjum við ekkert og
getum ekki þolað slíkar aðfarir og
munum ekki þola. Tvö hundruð
mílna efnahagslögsaga er orðin
alþjóðalög „de facto" að því er
þjóðlönd varðar, en engin lög eru um
tilvik eins og við Jan Mayen, þau er
einmitt verið að reyna að setja og
auðvitað er efnahagslögsagan sett
vegna fólks sem byggir strandríkin
og efnahagsafkomu þess. En ef þeir
samningar, sem að framan getur,
tækjust má segja að Norðurlanda-
þjóðirnar hafi náð fullri stjórn á
fiskveiðum og hagnýtingu annarra
auðæfa á N-Átlantshafi. Slikt væri
svo gífurlegur ávinningur, að við
hljótum að treysta því að Norðmenn
fallist á þessa lausn, sem tengja
myndi þjóðirnar saman og bera
ríkulegan ávöxt um alla framtíð,
ekki síður fyrir Norðmenn en Islend-
inga. Annars yrði Jan Mayensvæðið
öllum opið, von bráðar eyðimörk og
sárin ógróin um fyrirsjáanlega
framtíð. Mikilvægt er því að hraða
samningum.
I samræmi við þingsályktun og
fyrirmæli utanríkisráðuneytisins
munum við hafa samvinnu við Fær-
eyinga til að tryggja sameiginleg
réttindi yfir hafsbotninum suðvestur
af Færeyjum. Danir hafa flutt til-
lögu, sem miðar að því að hindra íra
og Breta í því að teygja sig yfir
úthafsgjána milli þessara landa og
Rockallsvæðisins. Þá tillögu höfum
við stutt, en hún virðist þó njóta
takmarkaðs fylgis enn sem komið er
að minnsta kosti. Aftur á móti er nú
mjög rætt um nýja útgáfu rússnesku
tillögunnar sem miðar m.a. við 150
mílur út frá 200 mílna efnahagslög-
sögu og 2500 metra dýptarlínu.
Tillagan er allflókin og er í athugun,
hvort hún gæti hentað okkur á öllum
okkar hagsmunasvæðum, við Jan
Mayen suður af landinu og úti af
Reykjanesi.
Rússar hafa lagt fram mörg mjög
fullkomin og athyglisverð kort, sem
við erum að athuga. Þau sýna raunar
hve erfitt er að ákvarða „brekkufót"
og „ytri landsgrunnsmörk" því að
auðvitað er neðansjávarlandslag
jafn fjölskrúðugt og þurrlendi. Ekki
kæmi mér á óvart að niðurstaðan af
öllu þjarkinu yrði einfaldlega sú, að
strandríkjum yrðu veitt óskoruð
hafsbotnsréttindi yfir t.d. 150 mílum
utan efnahagslögsögunnar, enda
skipta slík yfirráð hvort eð er ekki
máli, þar sem hafdýpið er slíkt að
um enga hagnýtingu getur verið að
ræða. Slík lausn virðist geta hentað
okkur sæmilega fljótt á litið og
spurning er hvort við ættum að
reyna að hafa frumkvæði að því að
höggva á hnútinn.
Annars hefur allt gengið hægt
síðustu vikuna, en hjólin virðast nú
vera að byrja að snúast. Tuttugu og
eins manns nefnd var sett á laggirn-
ar til að fjalla um hagnýtingu
auðæfa hafsbotnsins. Hefur hún
verið á stöðugum, lokuðum fundum
og er þar reynt til þrautar að ná
samkomulagi. Ef það tekst fer líka
allt annað í fullan gang en ekki er
ástæða til að óttast að réttindi okkar
innan 200 mílnanna verði skert, hvað
svo sem verður um önnur mál. Þó
verður að fylgjast náið með orðalagi
sérhverrar greinar, því að hver otar
hér sínum tota,“ sagði Eyjólfur
Konráð Jónsson að lokum.
40 ár frá myndun þjóðstjórnar
Fjörutíu ár voru í gær liðin frá því er svokölluð þjóðstjórn var mynduð. Stjórnin
tók við að ráðuneyti Hermanns Jónassonar. sem myndað hafði ríkisstjórn með
Alþýðuflokknum árið 1934. Þjóðstjórnin var mynduð með samstarfi Fram-
sóknarflokks. Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks og sat fram til 1942. er
minnihlutastjórn Sjálfstæðisflokksins tók við. í þjóðstjórninni voru: Hermann
Jónasson. forsætisráðherra, Óiafur Thors. atvinnumálaráðherra. Jakoh Möller.
fjármálaráðherra. Eysteinn Jónsson. viðskiptamálaráðherra. og Stefán Jóhann
Stefánsson, félagsmálaráðherra. Myndina. sem hér fylgir. tók Vigfús
Sigurgeirsson, Ijósmyndari. af rfkisstjórninni 1939. Frá vinstri eru: Eysteinn
Jónssun. Jakob Möller, Hermann Jónasson. Stefán Jóhann Stefánsson og Ólafur
Thors.