Morgunblaðið - 17.07.1979, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚLÍ 1979
31
Mikilvægi þessa biskupamáls,
sem ég ræði ekki neitt frá klerk-
stéttar hlið, stafar af baráttu
fslendinga við að þekkja sjálfa
sig, identyty sina, sem ég vil kalla
gildinguna, þ.e. hvað þeir séu,
allir sem einn fyrir guði og mönn-
um.
Þeir höfðu í sjö aldir vanist
þvi að á báðum biskupsstólum
sætu þjóðkirkjuleiðtogar, oft
kosnir af leikum og lærðum og
gæddir meira áhrifavaldi en þeir
fjarlægir konungar sem vér lut-
um með blendinni tiltrú. í öldudal
nýlenduástands lifðu hér af þessar
tvær æðstu áhrifastofnanir þó
undir fargi „Kerfisins" lægju. Þær
urðu symból og sönnun þess að
öðru sinni gætu brátt íslendingar
krafið sér löggjafarþing og reist
hér heima allar nauðsynlegar
stofnanir sem ríki fær ekki án
iifað. Til sögulegs samanburðar er
biskupsdæmamissir í Orkneyjum,
Grænlandi, Færeyjum o.s.frv. í
þessar staðhæfingar verðskulda
meirihlutafylgi þó þær skorti það
enn.
Meðmælin með
Akur-
eyri heimfærist
á Sauðárkrók
Vegalengd milli Hólastaðar og
forystubæjarins í Norðurlands-
kjördæmi vestra er eins og úr
Reykjavík upp í Kjós. Með núver-
andi veghraða er það aðeins fyrir-
komulagsatriði, ef henta þykir, að
deila megi vinnuviku biskupsins
niður á þau húsakynni hans, sem
skipt yrðu milli þessara staða; við
komum bráðum að samgangna-
bundnum vandkvæðum, sem valda
kunni því. Valið Hólar:
Sauðárkrókur er ekkert annað-
hvort: eða, það getur ekki hugsast
Björn
Sigfússson
sem þegar þótti vera þar fyrir
hendi í þorg eða stórum
miðstöðvarkaupstað. Þetta lag á
hlutum er óhjákvæmilegt ef
sæmileg margföldunaráhrif af
opinberri fjárfestingu eiga að nást
kringum nýja staðinn, auk þess
sem það getur haldið í skefjum
þeirri fjárfestingarþörf, svo mjög
að það munar ótöldum milljörð-
um. Þetta á eftir að upplýsast skár
á íslandi við kappræður 9. ára-
tugsins milli vitlegrar og flónskr-
ar byggðastefnu.
Heim til Hóla — Úr seilingarlengd Fyrri grein:
Hvorki er fullráðin staðbind
fylgd með hruni
þjóðréttarlegri uppgjöf.
Kerfi ríkis er enn syndugt eins
og kóngsvaldið, að breyttu breyt-
anda, og seinni grein mín hefst á
stuttu umtali um mögulegt gagn
af áhrifavaldi stólsbiskupa í 2
stiftum, sem allfrjálsir eru gagn-
vart ríkinu en samvirkir því f
félagslegri hjálp og
menningarefnum. Slíkt gagn er
grundvallarröksemd fyrir því að
þingfylgi muni nást til að endur-
reisa Hólastól. I fyrri grein minni
þeirri í dag, er samt auðvitað
gengið út frá að menn vilji endur-
reisn hans og forsendur að því séu
miklu fleiri en ég kem í verk að
nefna.
Við lifum á köldu vori 1979
vegna óhagstæðra strauma í
hálofti og pólitískri spekúlasjón,
undir ráðlítilli ríkisstjórn með
breíkkandi gjá milli þess hve vel
við efnumst og eyðum, enda farnir
að reikna, líkt og Kröflufræðingar
gera, með kvikuhlaupi atvinnuleit-
andi fólks til útlanda á hverju
kjörtímabili sem svona viðrar.
Einnig er gosólgan í djúpi.
Ég nefni kjörtímabil og
þjóðarvilja þess, hvern sem þá
kemur úr atkvæðakössum. Og
viljinn ert nú þú sjálfur, einn sem
allir sem atkvæðið gafst; þú ert
þjóðin. En í sambandi við þörf á
skýrum þjóðarvilja til að stöðva
verðbólgu og Gjástykkisumturn-
un, sem ég veik að, kemst enginn
hjá að játa að svo lengi sem ekki
næst úrslitabreyting til mikillar
jöfnunar á kosningarétti er
þjóðarvilji úr kjörkössum
falsaður. Afleiðing af því er m.a.
örlagarík veiklun á myndugleik
Alþingis Gagnvart uppreisnar-
girni í mannflesta landshlutanum,
einnig slæm afbrýði gegn „lands-
hornum."
I áróðursorðum mínum sem
þessum er tilgangurinn sjaldan
einhliða málsfærsla og jafnvægis-
röskun. Mér er ofarlega í huga að
endurreisn Hólastóls geti orðið
ein af jafnvægisbreytingunum
gagnvart færslu Alþingis-
atkvæðis milli landshluta;
skýring á þessu tilheyrir seinni
greininni.
Þar mun líka reynast þörf á
stuttri upprifjun rökstudds ótta
við tilkomu fjórðungsbiskupa, sem
yrði nýtt dæmi um Parkinsonslög-
málin; sá uggur hefur síðan 1941
fært í kaf afarmörg þrásækni-
frumvörp er vörðuðu Hólastól og
mun víst gera það aftur ef núver-
andi stjórn ætti eftir að vekja enn
eitt það frv. upp á haustþingi. Það
skaðar einnig málefnið að tvíveðr-
ungur sé um stað: hvergi nema við
Skagafjörð má sjá biskup sitja. Og
'nann verður að þjóna þriðjungi
landsmanna, fyrst hann átti það
hlutfall árin 1106-1800. Báðar
nema bæði og. Hið fyrra tignar-
sæti er dómkirkjan, með
jarðnæðisréttindi fastan
dómkirkjuprest og forna hefð. Hið
síðarnefnda, hentugt bústaðar- og
miðstöðvarafgreiðslusæti við
ágætan flugvöll, er valkosturinn,
sem okkur Hólaunnendur hefur
vantað til að tefla fram í móti
glæsileika Akureyrar sem fram-
boðins biskupssetur.
Matthíasarkirkja þar fyrir
Kaupvangi missir ekkert af veg-
leik sínum þó hún verði aldrei
dómkirkja. Skólamiðstöðin
Akureyri er á margar peninga-
óskir, ávinningslíklegri en
biskupstignina; það ætla ég
Eyfirðingum að skilja. Og fyrir
100 árum gerðu þeir, meðfram
fyrir þingeyska íhlutun,
jafnkeypissátt við aðra
Norðlendinga um að fá til síh
Möðruvallaskólann sem gerðist
nú M. A., gegn því að styðja til
langframa endurreisn Hóla sem
jafnmikilvægs skólastaðar. Við
frændur Hermanns Jónssonar
skólastjóra, síðar Þingeyrabónda,
verðum víst tregir að gefa
nokkurn þumlung eftir af rétti
Hóla og því andlega viðreisnar-
landnámi, sem táknað var um
1880 á stað þeim, undir óvígðri
forystu einstaklinga og Skaga-
fjarðarsýslu.
Hér er fjárgeta mjög af-
skömmtuð og sú hættan nálægust
að biskupdómur inniluktur á
Hólum (fyrir aðeins 16% lands-
manna?) ætti eftir að sanna af
nýju spá Guðmundar Arasonar
yfir borðdúki 1202 að Víðimýri að
biskupdómurinn mundi gerast
slitinn sem dúkurinn. Það er
hlutverk við hæfi biskupum að
verka án mikils fjárkostnaðar á
sem flesta innviðu samféiags síns
og hafa í móti not þeirra bein og
óbein, í útbreiðslu kristni, tónlist-
„Ofsi” -
Nýja bío frumsýnir kvik-
myndina Ofsi, (The Fury) í
dag þriðjudag. Framleiðandi
kvikmyndarinnar er Frank
Yablans, leikstjóri Brian
DePalma, en handrit skrifaði
John Farris. Myndatökustjóri
er Richard H. Kleine og tón-
listin er eftir John Wiiliams.
Myndin er tekin í Panavision
og er með Technicholor.
Með aðalhlutverk í kvik-
myndinni Ofsa fara Kirk
Douglas, John Cassavetes og
Carrie Snodgress.
Aðalpersóna myndarinnar,
Peter Sandza (Kirk Douglas),
hefur um langt skeið unnið
ar og góðra uppeldissiða.
Vöxtuleiki Sauðárkróks lofar góðu
og að þar mætti fullnægja lág-
markskröfum um slíka innviðu
kringum biskup, sem um leið nyti
hlutdeildarinnar í Hólastað án
þess að hafa hann alian, bújörðin
er skólans. Ekki má gleyma
skandinavískum staðli, sem í
framtíð mun krefjast samfélags-
legra umsvifa biskups. Allir
norrænir biskupsstólar eiga sér að
umhverfi borg eða sumir sína
smáborgina hver, sem þeir geta
meira eða minna sett svip sinn á.
Ef í það færi hér væri langur uppi
að telja hversu öriög Króks og
stólsins mættu fléttast um aidir
og heillir fylgja, jafnvel þó Skag-
firðingar hefðu oft eigi í flaustr-
inu nema slitna dúkinn Kolbeins
að bjóða nýkosnum arftökum að
þegnskaparembætti Gvendar
góða.
Ég nefndi innviðu, víðtækara
heiti á einhverju svipuðu er
instrúktur (infrastructure), sem
efnaleg framtaksf jölbrcytni jafnt
sem störf til menningarauka
þurfa að hafa sem nærtækast sér
til að geta borið sig og skilað
afköstum. Innstrúktur grípur yfir
þær forsendur allt frá hinu örugga
samgangnakerfi, sem Sauðár-
krókur fær, og til einvalaliðs
(elite) meðal vaxandi kynslóða,
sem naumast er nægt efni í fyrr
en íbúar kaupstaðar eru farnir að
skipta þúsundum. Við manntal
1979 næst það lágmark vel og um
leið vinnst 5. sætið í stærðaröð
kaupstaða, sem ekki eru
sunnlenskir; röðin verður
Akureyri, Akranes, ísafjörður,
Húsavík, Sauðárkrókur. Fjórum
þeirra er líka falið kjarnahlutverk
fyrir kjördæmi sitt.
Allar norrænar alvörutilraunir
til stofnanaflutnings út í lands-
hlutana hafa byggst á innstrúktri,
fyrir eina af þeim stjórnar-
deildum Bandaríkjanna, sem
mest launung hvílir yfir. Sú
deild fæst við rannsóknir á því
fyrirbæri, sem kallast dulsálar-
fræði og þá um leið, hvernig
virkja megi hug manna og
sálarkrafta til ýmissa hluta.
Peter er mjög mikið kapps-
mál að hindra að Robin sonur
hans, sem er mjög dulrænn og
sérkennilegur piltur, lendi í
höndum þeirra manna, sem
hafa umsjón með stjórnardeild-
inni. Þeir feðgar verða fyrir
árás, með þeim afleiðingum að
Robin hverfur. Starfsmenn
stjórnardeildarinnar hafa upp
Hólastóli fylgir ný
köllun sögu á
landsmælikvarða,
ekki 2 kjördæma
Ég iegg áhersiu á þá skoðun að
Hólamálstaður styrkist (and-
spænis Akureyri a.m.k.) við þá
framkvæmd að búseta og hvers-
dagsstarf biskups verði á Krókn-
um með Hóla innan seilingar
hverja stund. Frumvörp, samin
varðandi biskupinn, ráðgera enn
að gefa allt að því sjálfdæmi um
staðbindinguna í hendur (presta
og) safnaðaríuiitrúanna þar sem
meirihluti gæti ráðist af því að
Norðurland eystra mun jafnan
verða 2—3 sinnum fjölmennara en
hið vestra; þó hefði ríkisstjórn
leyfi til hrossakaupa um slíkt eftir
atkvæðagreiðslu þeirra. Þetta
„lýðræðisákvæði" í frv. sýnist
samt vart geta sprottið nema af
hugsun manna, sem fráhverfast
gegn því að þjóðkirkjan sem á
söguiegum grunni umburðar
lyndis og llólastóll sé því á
ævarandi ábyrgð Alþingsi, miklu
meir en tímabundins safnaðar-
fulltrúameirihluta.
Það hefur farið fyrir brjóst á
sumum að opinbera eignin Hólar,
sem sýslan keypti af framsýni
undir bændaskólann, skuli aldrei
geta runnið sem gjöf undir kirkju-
valdið (sem e.t.v. gerist síðan líka
fráhverft þjóðkirkju). Með Króks-
hugmyndinni er málið auðleyst.
Búnaðaryfirvöld vilja semja
þannig að vegsauki sé jafnt
biskupnum sem atvinnulífsstofn-
uninni á Hólum, hvorugt hreki
annað.
Heyrst hefur kirkjukrafa í þá
átt að Hólaskóli hypji sig nú burt
því sami réttur sem lagt hefur
Gizurargjöfina Skálholt undir
kirkjuvaldið eitt hljóti að leiða til
sams konar afhendingar á
á honum, eftir nokkurra mán-
aða leit og hefja rannsóknir á
honum. Nokkru síðar ber fund-
um þeirra feðga saman á ný, en
með örlagaríkum afleiðingum.
Kirk Douglas leikur Petcr í
kvikmyndinni Ofsa. sem nú
er verið að hefja sýningar á í
Nýja Bíói.
ing Hólabiskups né vídd stiftís
þar eða
sýnd í Nýja Bíói
Hólaeigninni. En samanburður-
inn stenst ekki sögulega. Hóla-
bóndinn Illugi hefur verið keyptur
til þess um 1100 „að rísa upp af
sinni föðurleyfð ... því að áður
höfðu verið langar þæfur höfð-
ingja í milli hvers upp skyldi rísa
af sinni föðurieifð og staðfestu og
varð engi til búinn nema sjá einn“
(Jóns saga biskups). Kaupsamn-
ingar um Hóla undir nýja stofnun
1880 og um 1100 verða því réttar-
lega jafngildi skilríki, enda sam-
bærileg við aðferðir til að fá
nothæf stórbýli undir klaustur.
sem hér voru uppi, og urðu býlin
þeirra ríkiseign síðar. Skilyrðið,
sem Gizur biskup batt Skálholts-
gjöf sína við allar aldir, mun hafa
öðlast annað og ólíkt (kanónískt)
forgangsgildi, sem 20.' aldar
Alþingi féllst svo eftir atvikum á.
Ef samþróun norðlenska miðalda-
kirkjulífsins, sem var undir
benedikttínaforystu á Þingeyrum,
Þverá og gjarnan Hólum, við
óvígða höfðingjavaldið datt þar út
skorðum á kafla Sturlungaaldar,
fæst seint engin bending í sögu
um að ágústínsku herrarnir, sem
stýrðu stóli og klaustrum syðra
biskupsdæmisins, hafi verið
manna best fallnir til að kippa
nyrðra öllu í lag. Þannig mundi
enn reynast.
Ótalið er torleystasta mál
greinar minnar: Hvert er hámark
og lágmark víddar, sem nyrðra
biskupsdæmið má fá. og hver eru
rök til að það það hljóti þjóðar-
þriðjung, líkt hlutfalli sínu fyrstu
7 aldir, 1106-1800?
I Hólabiskupsdæmi voru í
fyrstu 1440 af 4560 þingfarar-
kaupsbændum landsins þegar
Gizur ísiefsson gerði bændatal
sítt um skiptinguna í biskups-
dæmin var samið. Þetta gerir
32%. Hið syðra fékk 68% bænda,
þrjá landsfjórðunga. Á síðmiðöld-
um varð Skaftafellsjiing fyrir
mikilli byggðaeyðingu er
verstöðvahéruð Vesturlands og
Suðurnesja tóku við mörgu fólki.
Hlutfallaþungi milli fjórðunga gat
því breyst án þess að vaxtarmunur
milli syðra og nyrðra biskups-
dæmis raskaðist algerlega fyrr en
heimastjórn og ákafur vöxtur kom
í Reykjavík og því næst aðra
suðlæga kaupstaði. Hlutur forns
Hólastifsis af mannfjölda er nú
um 16% eða helmingur þess
skerfs, nærri þriðjungs, sem það
var eigi aðeins vant að njóta til
1800, heidur í kirkju- og lands-
málaáhrifum fram á tíð margs
núlifandi fólks, sem gamalt er.
Mér og sumu því fólki að norðan
og austan finnst hlægilegt að
einskorða, eins og nýjasta frv.
gerir, svo mikinn höfðingdóm sem
Hólabiskupsins við það að þjóna
sjöttaparti eða 16% landsmanna
fyrst eldri embættissaga hans og
köllun gerir tilka.ll til þjóðar-
þriðjungs.
Hámark víddar mun vera að
nýreist stifti samsvari 5 af 8
kjördæmum lands og þar með í
tæpum þriðjungi landsmanna líkt
og forðum. Sunnlendinga-
fjórðungur milli Skeiðarársands
og Hvalfjarðar yrði áfram syðra
stiftið; það er því utan sjónhrings
greinar minnar. Prófastsdæma-
mörk, sem í Hrútafirði og fornu
Skaftárþingi eiga eftir að sam-
ræmast kjördæmaskiptingu, geta
naumast verkað á leikslok. En
frestum í dag umræðu.