Morgunblaðið - 05.08.1979, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. ÁGÚST 1979
25
Menningin getur verið dálítiö
strembin — þ.e. þegar hún þarf að
færast frá talfærunum yfir á fram-
kvæmdastigiö.
— Loftaröu þessu, Pétur? var
eitt sinn spurt af gefnu tilefni. Sú
spurning vaknaöi í hugarranni sl.
sunnudag, er Gáruhöfundur heim-
sótti menningarsetriö í Skálholti,
laöaöur þangaö af hljómleikum
Helgu Ingólfsdóttur, sem boöaó var
aö léki þá á sembal í kirkjunni. Aö
njóta listfiutnings svo frábærs lista-
manns í andrúmsiofti Skálholts-
kirkju, undir áhrifum listaverkanna
þar, freistaöi þennan fagra sumar-
dag. Og gönguferö meðfram Hvítá
gæti á eftir kórónaö daginn. Aö
vísu missti undirrituö fyrir aulaskap
af hljómleikunum, sem var aó Ijúka
í þann mund sem ekið var í hlaö. Úr
svip hljómleikagesta á tröppunum
mátti þó glöggt sjá, aö rótt haföi
verið til getiö um áhrifamátt list-
flutningsins. Og þaö hvatti til aö
reyna aftur næsta sunnudag.
Hvaö um þaö. Vel mátti njóta,
þótt tónleikar Helgu væru búnir,
enda tók ungur maöur til viö aö
leika á orgeiiö og kirkjan og lista-
verkin — steindu gluggarnir eftír
Geröi og mosaikmyndin yfir
altarinu eftir Nínu — standa ætíö
fyrir sínu og vekja hughrif.
Alltaf hefur mér þótt svoiítiö
dapurlegt, þegar komiö er í Skál-
holt, hve lítiö viö eigum af
menningarverðmætum fyrri tíma á
staðnum, sem þó ber einna hæst í
menningarsögu þjóðarinnar. Gamli
predikunarstóllinn og altariö er allt
og sumt, sem í kirkjunni tengist
fortíöinni — fyrir utan Pál
blessaöan biskup, sem hvílir í
kjailaranum, þaö best ég veit. Hann
hvíldi þar a.m.k. rótt og ónáöaöi
engan nóttina fyrir vígslu kirkjunn-
ar, þegar hinn gróöhjartaöi kirkju-
vöröur lokaöi okkur tvær kaldar
konur af Morgunblaóinu inni hjá
honum og lofaði okkur að sofa uppi
í turnherbergi, þegar blés um
tjaldiö okkar. En úr þessari minja-
fátækt hefur veriö reynt aö bæta
myndarlega með listaverkum í nút-
ímanum.
En þarna uröu þessar
menningarhugleiöingar fyrir meiri
háttar áfalli. Tvair af steindu
gluggunum skaddaöirl! Höföu sýni-
lega veriö brotnir innan frá með
talsveröu höggi, því blýsamsetning-
in, svo og stoðir, höföu látiö sig. Og
ekki f sama högginu, því annar
brotni glugginn er hægra megin í
anddyri, en hinn vinstra megin eftir
aö inn í kirkjuna sjálfa er komið.
Yfir hefur veriö skellt mynstruöum
plastplötum. Þaö hefur sjálfsagt
veriö nauðsynlegt til hlífðar, þegar
óhappiö geröist. Enda handhægt
— samskonar plast mátti sjá í
gluggum á efri hæö í aöalhúsinu,
þegar fram hjá var gengiö.
Mér haföi raunar veriö sagt í
fyrrasumar, aö þessi listaverk
heföu verið brotin veturinn áður.
Þegar Fritz Oidtman, sem fram-
leiddi gluggana meö listakonunni
Gerði, var hér síöla sumars, spuröi
ég hann því hvort hann hefði verið
beöitir> um aö gera við gluggana í
Skálholti. Hann kvaö svo ekki vera.
Og við slógum þvi föstu í samein-
ingu, aö þá hlyti þetta aö vera
einhver vitleysa. Óhugsandi væri
aö ekki væri brugöiö skjótt við að
bæta slík listaverk, ef óhapp hefði
oröió. Enda auövelt, þar sem teikn-
ingar eru til, auk glugganna, og sá
sem verkiö vann með Geröi til
staöar. Og raunar er slíkt alls
staöar gert. Verkstæöi Oidtmans
er raunar alltaf meö viðgerðir,
jafnvel aö reyna að bæta fyrir
viögeröir í steindum gluggum í
miöaldarkirkjum með nýrri tækni.
— Þetta fólk þarf ekki leikhús
heldur tugthús. Eithvaö á þá leiö
varö nobelsskáldinu aö oröi af ööru
tilefni. Og nú, þegar þarna blasti
viö, aö þessi þjóö getur ekki einu
sinni haldiö viö dýrmætum lista-
verkum, sem henni eru gefin af
útlendingum — tveir danskir
heiöursmenn gáfu gluggana — þá
flaug gegn um hugann eltthvaö
álíka. Þessi þjóö á líklega ekki
skilin listaverk, heldur henta henni
einhver önnur tegund af verkjum!
Ég segi þjóöin, því þarna í Skálholti
krystallast menning þjóöarinnar, í
umsjá fulltrúa hennar sem hæst
ber, bæöi í kirkjulegu og veraldlegu
vafstri — biskupsins yfir íslandi og
húsameistara ríkisins. Og í
hlaövarpanum skóli, sem hefur
menningarkynningu sérstaklega á
stefnuskrá sinni. Ofáar menningar-
predikanir hafa skv. frásögnum í
blöðum — endurkastast frá brotn-
um steindu listaverkunum — síöan
(Deir voru mölvaöir — á hátíðum,
stefnum eöa hvaö þær samkomur
allar heita. Það er víst eftir á aö
hyggja ekki undarlegt þótt lítiö sé
til varðveitt af dýrgripum fyrri alda
á íslandi — og sú tíö líklega ekki
liðin að þeir fari forgörðum.
En hvaö skyldi hafa komiö fyrir
gluggana? spyrja menn sjálfsagt.
Eóa ætli engin láti sig þaö neinu
varöa? Ég gekk út í skólahúsiö til
aö fá keypt kaffi, sem þar var selt
eftir tónleikana (og fara á snyrting-
una, sem reyndist læst), og spuröi
heimakonuna, er þar stóö fyrir
beina. Hún þekkti sýnilega máliö,
en vildi ekki segja mér þaö. Sagöi
aöeins að óhapp heföi komiö fyrir.
Svo ég hefi enn ekki aöra skýringu
en fylgdi sögunni í fyrra, þeirri sem
ég ekki trúöi þá, að þarna heföu
skólapiltar í Skálholtsskóla komiö
viö sögu. Ekki veit ég sönnur ó því,
enda ótrúlegt aö skólinn heföi þá
ekki séö til þess að snarlega yröi
bætt fyrir slík spjöll í skóla, sem
hefur uppi menningarviöleitni.
Enda haft fyrir satt, aö fordæmi sé
virkasta kennsluaöferöin. Og varla
hægt að ætlast til aö nemar hafi
góöa siöi, ef slíkt er ekki fyrir þeim
haft. Óhöpp geta alltaf orðiö, en
þau vara ekki í tvö ár óviljandi.
Líklega loftum við ekki vel
menningunni ennþá, ekki einu sinni
þar sem viö tölum mest um hana.
Eða eins og Ásgeir heitinn Hjartar-
son, leiklistargagnrýnandi, oröaöi
það einhvern tíma um frammistööu
leikara á sviöinu: Var þung byröi
lögö á hans ungu herðar, enda fékk
hann ekki viö neitt ráöiö.
Menningin — sem í oröabók
Blöndals er samsömuö dönsku
oröunum dannelse - kultur -
civilisation, er víst full þung byrði á
íslenskar heröar.
næstu 10—20 árum, er allnokkur.
Hvar og hvern veg þessi mann-
aflsaukning kemur inn í mynd
íslenzks þjóðarbúskapar skal hér
ekki fullyrt, en benda má á líkur.
Stærð fiskstofna og afrakstrar-
geta gróðurmoldar setur sjávarút-
vegi og landbúnaði nýtingarmörk,
sem ekki má yfir fara, ef vel á að
vera og hyggindi fá að ráða ferð.
Afsetningarmöguleikar búvöru
koma og inn í þetta dæmi. Tækni-
væðing í þessum atvinnugreinum,
sem enn á sér stað og ekki sér
fyrir andann á, veldur þvi, að
hægt verður að ná þessum nýting-
armörkum með æ minna vinnu-
afli. Það er því ekki hægt að gera
ráð fyrir því að þessar hefðbundnu
höfuðstoðir íslenzks þjóðarbú-
skapar taki við nema litlum hluta
þess viðbótarvinnuafls, sem þjóð-
inni bætist fram að aldamótum.
Iðnaður, m.a. iðnaður úr hráefn-
um hinna hefðbundnu atvinnu-
vega, ýmsum jarðefnum, með og
ásamt innfluttum hráefnum, verð-
ur að taka við bróðurpartinum af
þessu viðbótarvinnuafli. Auðlindir
jarðvarma og fallvatna (innlendir
orkugjafar) auðveida okkur þessa
iðnaðarleið inn í næstu framtíð, til
að tryggja atvinnuöryggi vaxandi
þjóðar og sambærileg lífskjör við
næstu nágranna. Þessi iðnþróun
þarf m.a. að spanna framleiðslu
íslenzks eldsneytis með rafgrein-
ingu, þar sem mórinn okkar kem-
ur við sögu, og þarf þegar að hefja
af fullum krafti könnunar- og
undirbúningsstörf með það mark-
mið í huga. — Öll stefnumótun
gagnvart iðnaði þarf og að taka
mið af þessu þýðingarmikla hlut-
verki íslenzks iðnaðar á næstu
áratugum. Ekki er ráð nema í
tíma sé tekið.
Meðalævi
lengist
í byrjun þessarar aldar, sem
kemst inn á næst siðasta áratug-
inn svo að segja handan við næsta
húshorn, var meðalævi íslenzkra
karla um 45 ár og kvenna 52 ár.
Breyttir þjóðlífshættir, aðbúnað-
ur, húsakostur, vinnuskilyrði og
síðast en ekki sízt heilbrigðisþjón-
usta, hafa lengt þessa meðalævi
verulega, þann veg, að meðalævi
íslendinga er lengri en flestra
annarra. Meðalævi karla er nú um
eða yfir 72 ár og kvenna 77 til 78
ár. Þessi jákvæða ævilenging
bindur þjóðinni margháttaðar
skuldbindingar um aðbúnað fólks
á efri árum, eftir langan starfsdag
þess í þágu samfélagsins. Margt
hefur verið vel gert í þessu efni, en
fjölmargt bíður framkvæmda.
Mjög stórt vandamál er, að
sjúkrastofnana er tilfinnanlega
vant í sambandi við öldrunarsjúk-
dóma. í raun er þessi vöntun mjög
íþyngandi fyrir mikinn fjölda
heimila og blettur á velm^gunar-
samfélaginu íslenzka. Betur þarf
og að huga að starfsnýtingu þeirra
öldnu heiðursmanna og kvenna,
sem enn eiga vinnuvilja og getu,
en hefur verið skákað til hliðar af
takamrkaðri tillitssemi hinna
yngri í þjóðfélaginu. Við megum
gjarnan minnast þess að það er
gleggsti mælikvarði á menningu
þjóðar, hvern veg hún býr að
hinum öldruðu í samfélaginu.
Þéttbýli —
strjálbýli
Um aldamótin 1800 bjó þjóðin,
eins og hún lagði sig, í sveitum. Þá
voru í landi 47.240 manns, þar af
46.760 í strjálbýli en aðeins 480 í
þéttbýli. Svo stór var hlutur land-
búnaðar í framfæri þjóðarinnar á
þeirri tíð — frá landnámi og fram
á þá tíð. Um aldamótin 1900 voru
íslendingar um 78.500. Þar af voru
í strjálbýli 57.400 en 21.000 í
þéttbýli, þ.e. ekki þriðjungur
heildarinnar. 1950 hefur dæmið
heldur betur snúizt við. Þá eru
110.500 manns í þéttbýli en aðeins
31.000 í strjálbýli. 1976 eru þétt-
býlisbúar komnir upp í 194.000
manns en strjálbýlisfólk niður í
27.000. Það býr sum sé helmingi
færra fólk í strjálbýli á íslandi í
dag en var um aldamótin siðustu,
þó þjóðinni hafi fjölgað úr tæp-
lega 80.000 manns í yfir 220.000.
En hlutur landbúnaðar í verð-
mætasköpun hefur margfaldast
þrátt fyrir fólksfækkunina. Svo er
fyrir að þakka tækni nútímans og
framtaki islenzka bóndans, sem
efnahagslega og menningarlega
heldur velli sem einn af helztu
burðarásum samfélagsins.
Þessi búsetuþróun er hliðstæð
því sem gerzt hefur víða um lönd
og hefur stuðst við eðlilega fram-
vindu atvinnuhátta okkar. Engu
að síður má hún ekki ganga öllu
lengra í þessa áttina. Framtíðar-
atvinnuöryggi í Iandinu og fram-
tíðarlífskjör vaxandi þjóðar, til
jafns við það sem bezt þekkist í
veröldinni byggist á því að nýta
tiltækar auðlindir í öllum lands-
hlutum sem og auðlindir sjávar
umhverfis strandlengjuna alla. Til
þess að það megi takast þarf að
halda landinu öllu í byggð; lifa í
landinu öllu. Um leið og við
þurfum að fullnýta auðlindir okk-
ar, að hyggilegum nýtingarmörk-
um, þurfum við að lifa í sátt við
landið — við umhverfi okkar — og
auka en ekki rýra þann höfuðstól.
sem forsjónin hefur fært okkur
upp í hendur af daglegu brauði.
Landið kallar
Þéttbýlisfólk þarf að ferðast um
landið, byggðir og öræfi, til þess
að öðlast lifandi tengsl við það,
náttúru þess, líf, liti og hljóma.
Þörfin fyrir að hverfa aftur til
sveitarinnar, sambúðar við land
og dýr, býr í okkur öllum. Hesta-
mennska er ein leið að þessu
marki. Sumarbústaður önnur.
Jafnvel kartöflugarður, þar sem
þéttbýlisbúinn sér afurðir verða
til, svo að segja í höndum sér,
veitir fullnægju af þessu tagi.
Landið kallar á okkur öll og við
svörum þessu kalli í einhverri
mynd, eða förum á mis við mikil-
vægan þátt þess að lifa lífinu
lifandi.
Þjóðinni hefur fjölgað og búseta
í landinu breytzt. I síbreytileikan-
um eru þó nokkur atriði, sem
standa óhögguð og höfða til okkar
sem einstaklinga og þjóðar á sama
hátt og ætíð áður: landið, tungan
og sagan. Þau binda okkur þjóðar-
böndum, ásamt annarri menning-
arlegri arfleifð, þar á meðal við-
horfum til lýðræðis, þingræðis og
borgaralegra þegnréttinda. Fram-
andi alræðisstefnur, skrýddar
skrautyrðum, falla illa að íslenzku
þjóðareðii. Mestu máli skiptir að
lslendingar standi saman sem
þjóð, stétt með stétt, að úrlausn
vandamála og sköpun betri lífs-
kjara, fegurra og heilbrigðara
mannlífs.