Morgunblaðið - 11.08.1979, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. ÁGÚST 1979
ROY MEDVEDEV
Sjaldgæft hefur verið að heyra raddir frá Sovét-
ríkjunum þar sem fjallað hefur verið opinskátt og
hispurslaust um Salt II. Fram hefur komið, að innan
Bandaríkjanna er samningurinn gagnrýndur og
margir þar í landi eru sannfærðir um að Sovétmenn
muni hagnast langtum meira á staðfestingu Salt II.
Grein Roy Medvedevs, hins kunna sovézka sagnfræð-
ings, er þar af leiðandi athyglisvert innlegg í þessar
umræður og í öðrum tón en heyrzt hefur, þar sem það
er skoðun hans, að Bandaríkjamenn fái ekki í annan
tima tækifæri til að gera jafn hagstæðan samning.
Á árunum 1960—1967 var það
algengt, ef útlit var fyrir að efna-
hagsáætlanir myndu ekki standast,
að „friðar-útbúnaður" (eins og t.d.
varahlutir í dráttarvélar) fengist
framleiddur í vopnaverksmiðjum.
Jafnvel átti það sér stað, að her-
fylki stæðu í byggingu íbúðar-
blokka fyrir almenning í Moskvu
og öðrum borgum landsins. Nú er
andstæðan öllu algengari, þ.e. að
hlutir í hergagnaframleiðsluna séu
pantaðir hjá framleiðsluaðilum
annarra gagna en harnaðartóla.
Annaö SALT-samkomulag yrði ekki
hagstæðara fyrir Bandaríkjamenn
Margar greinar birtast þessa
dagana í sovéskum dagblöðum um
andstæðinga SALT II samkomu-
lagsins í Öldungadeild Bandaríkja-
þings og tilraunir þeirra til að
koma í veg fyrir að það verði
staðfest. En sú spurning er varla
borin upp, hvort samkomulagið eigi
sér andstæðinga innan Sovétríkj-
anna, — staðfestingin í Moskvu
verður auðvitað aðeins formsatriði.
Sú staðreynd er ekki eins augljós
að áður en sáttmálinn var lagður
fram til undirritunar, var mikið
um efni hans deilt þar á bak við
tjöldin. Munurinn er sá, að í
Bandaríkjunum fara umræðurnar
um samkomulagið fram eftir að
forsetinn hefur undirritað það en í
Rússlandi fyrir undirritunina (þó
að efni slíkra umræðna sé sjaldan
gert opinbert).
Mótstöðumenn detente innan
sovésku flokksforystunnar hafa að
sjálfsögðu látið skoðanir sínar í
ljós. Ástæðan fyrir því, að Pyotr
Shelest var vikið úr æðstaráðinu
árið 1972 og Alexandr Shelepin
árið 1975, var ágreiningur um
stjórnmálastefnu Leonids Brezh-
nevs. Gagnrýnendur SALT II í
æðsta ráðinu, eins og það er skipað
í dag, virðast meðal annarra vera
Mikhail Suslov og Ivan Grishin.
Svo virðist jafnframt að varnar-
málaráðherranum, Dmitry Ustin-
ov, og yfirmanni KGB, Yuri And-
ropov, hafi tekist að seinka nokkuð
þeim umræðum, sem fram fóru
þegar SALT-sáttmálinn var á und-
irbúningsstigi, með því að leggja
óteljandi smáatriði undir úrskurð
sérfræðinga. Það er ekki ljóst hvort
Andrei Gromyko utanríkisráð-
herra hafi tekið þátt í þessum
tilraunum þeirra til þess að hafa
áhrif á gang mála. En hann átti
einnig nokkurn þátt í því, að
umræðurnar drógust á langinn
undir ýmsu yfirskyni og hann gæti
fyrirfram hafað íhugað þá yfirlýs-
ingu sem hann gaf nýlega um að
Sovétríkin myndu hafna öllum
breytingartillögum af hálfu Öld-
ungadeildarinnar.
Hann er of gamall í hettunni til
þess að hægt sé að ætla, að hann
hafi ekki gert sér grein fyrir því, að
samkomulagið mundi valda deilum
í bandaríska þinginu og að mögu-
leiki væri á því að óbreytt yrði það
ekki staðfest.
Það er eðlilegt að sú spurning
vakni, hvort að það, að staðfesting
samkomulagsins færi út um þúfur,
kæmi ekki ákveðinni valdaklíku í
Moskvu til góða, — sérstaklega
þegar líkur eru á að breytingar
verði á stjórnarforystunni á næst-
unni. Sérfræðingar telja að tengsl
séu á milli ákveðinna atburða og
þeirra tilrauna sem gerðar hafa
verið til þess að trufla viðræður um
SALT. Handtökur þekktra andófs-
manna á árinu 1977, þegar heim-
sókn Cyrus Vance utanríkisráð-
herra til Moskvu stóð fyrir dyrum,
þóttu grunsamlegar (en SALT-
sendiför Vance var fyrirfram
dæmd vegna yfirlýsinga Carters
forseta um mannréttindamál). Og
eftir að réttarhöldunum yfir Orlov,
Grinsburg og Shsharansky hafði
nokkrum sinnum verið frestað á
árinu 1978 voru þau haldin á sama
tíma og Vance og Gromyko rædd-
ust við í Genf. Réttarhöldin höfðu
þau áhrif, að Carter forseti neydd-
ist til þess að taka efnahagslegar
og stjórnmálalega ákvarðanir, sem
gerðu það að verkum að fjöldi
manna óttaðist að SALT II væri í
hættu. Það, sem raunverulega
gerðist, var að afskipti Bandaríkja-
manna af innanríkismálefnum
Sovétmanna veittu Sovétmönnum
enn sterkari aðstöðu í SALT-
umræðunum.
Bandaríkjamenn lögðu
meira kapp á að samn-
ingur yrði gerður
Það voru Bandaríkjamenn, sem
sýndu meiri óþolinmæði með að
samningur kæmist á með þjóðun-
um. Það var aðeins á síðara stigi
sem Sovétmenn stigu skref í átt til
aukins frjálsræðis (skipti á póli-
tískum föngum, breytingin á af-
stöðu þeirra til brottflutnings Gyð-
inga úr landi) í þeim augljósa
tilgangi að milda andrúmsloftið í
bandaríska þinginu.
Sáttmálinn eins og hann var
undirritaður í Vínarborg er mála-
miðlun milli stuðningsmanna hans
og andstæðinga innan stjórnarað-
alsins í Ráðstjórnarríkjunum eftir
sem áður og ef hann hlýtur ekki
staðfestingu getur það þýtt meiri-
háttar afall fyrir helstu stuðn-
ingsmenn stjórnarstefnu Brezhn-
evs jafnt sem stjórnmálalegt og
hernaðarlegt áfall fyrir ríkisstjórn
Bandaríkjanna. Ef samanburður er
i fljótu bragði gerður á þróun
hernaðarmáttar Bandaríkjamanna
og Sovétmanna (bæði að magni og
gæðum) á tímabilinu frá 1970 til
1979 verður niðurstaðan sú, að nú
er jafnræði með þeim vegna hraðr-
ar aukningar hernaðarmáttar
þeirra síðarnefndu og að ástæða sé
til þess að ætla, að á árunum
1980—1982 vegi geta Sovétmanna
þyngra á vogarskálunum.
Þegar þær umræður, sem orðið
hafa um SALT II í Bandaríkjunum,
eru rannsakaðar ofan í kjölinn,
virðist sem vopnakaupendur (m.a.
ríkisstjórnin seú „með“ samkomu-
laginu og að vopnaseljendur séu „á
móti“ því. Það er erfiðara að setja
dæmið upp hvað varðar afstöðu
manna í Rússlandi. Herinn og
iðnaðurinn, sem honum er tengdur,
hafa augljóslega verið mótfallnir
takmörkunum í vopnaframleiðslu á
meðan efnahagssérfræðingar og
allir þeir sem efla vilja aðrar
framleiðslugreinar en vopnafram-
leiðslu, t.d. framleiðslu neyzluvara
og jarðrækt, hafa verið hlynntir
takmörkunum.
Vopnaframleiðslan bitnar
í auknum mæli á
efnahag Sovétríkjanna
Framleiðslan á nýtízku hernað-
artólum hefur í auknum mæli
komið niður á efnahag Sovét-
manna. Það hefur orðið á breyting
frá því sem var fyrir 10—15 árum,
þegar vopnaframleiðslufyrirtækin
lögðu sitt af mörkum til neyzlu-
vöruframleiðslu.
Fjármagns- eða tækniskortur
hafa valdið því, að neyzluvöru-
framleiðslan í landinu er langt á
eftir áætlun (svo ekki sé minnst á
þörfina), eða fimm til sex árum á
eftir. Iðnlærða menn skortir, fram-
leiðsluaukning neyzluvara hefur
minnkað á skömmum tíma og
framleiðsla landbúnaðarvara hefur
staðnað, en sú stöðnun hefur valdið
erfiðleikum með tilliti til vaxandi
fólksfjölgunar í borgum landsins.
Af þessu leiðir, að þeir, sem ábyrg-
ir eru fyrir þessum greinum efna-
hagslífsins, jafnt sem flokksforyst-
an (sem ekkert varðar um innan-
ríkismálefni) hafa mikilla hags-
muna að gæta að því er varðar
lækkun hernaðarútgjalda og bætta
stöðu efnahagslífsins.
Skyldu orsakir m.a.
raktar til atburða
fyrri tíðar
En herinn og framleiðslugreinar
hans eiga sér sterka málsvara í
æðsta ráðinu. Þá má ekki gleyma
því, að mikill hluti Ráðstjórnar-
ríkjanna var hersetinn á árunum
1941—1945 og frelsið kostaði mikl-
ar fórnir og fjármuni. Þá var sú
ákvörðun tekin af hernum að að-
eins yfirburðir á sviði hernaðar
gætu tryggt öryggi landsmanna til
frambúðar.
Aðrar orsakir fyrir stjórnmála-
legum áhrifum hersins eru hreins-
anirnar miklu í stjórnartíð Stalíns
á árunum 1937— 1938. Næstum níu
Myndin er tekin í bandaríska sendiráðinu í Vínarborg er sendinefndir Bandaríkjanna
og Sovétríkjanna héldu þar fund til undirbúnings undirritunni. Fyrir miðju, hægra og
vinstra megin borðsins, eru þeir Carter, Bandarfkjaforseti, og Brezhnev, forseti
Sovétrfkjanna.
£>kipzt á skjölum — Carter og Brezhnev með Salt II.