Morgunblaðið - 18.11.1979, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. NÓVEMBER 1979
Fyrsta myndlistarsýning
Islendings, sem undirritaður sá
ytra er hann var við nám í
Listaháskólanum í Kaupmanna-
höfn, var sýning á verkum Svav-
ars Guðnasonar í hinum mjög svo
virta sýningarsal, Athenæum við
Knabrostræde, árið 1951. Mér er
þessi sýning enn í fersku minni
enda heimsótti ég hana oft, því að
ég dróst að henni, jafnvel þótt
margar myndanna væru mér ráð-
gáta í þá daga. Á þeim árum voru
einkasýningar Islendinga ytra
fágætur viðburður er mikla at-
hygli vöktu og þá ekki síst heima á
Fróni, — einn góður listdómur
vakti þá mikið umtal og honum
var slegið stórt upp í fjölmiðlum,
—viðkomandi var þá umsvifalaust
orðinn frægur í heimalandi sínu.
Ég minnist þess líka hve mikla
virðingu maður bar fyrir Svavari
og félögum hans, sem máluðu
samkvæmt sannfæringu sinni
hvað sem tautaði og raulaði,
misskildir, hæddir og jafnvel of-
sóttir. Þeim gekk þó það eitt til að
opna augu fólks fyrir nýjum
víddum á sviði myndlistarinnar,
nýjum sannleika um verundina í
kringum okkur. Voru engir þjón-
ustumenn markaðarins.
Fyrir slíkum bar maður vissu-
lega mikla og djúpa virðingu í þá
daga og þorði naumast að yrða á
þá væru þeir í næsta nágrenni,
frekar var að maður faldi sig eða
stóð álengdar og blimskakkaði á
þá augum. Slíkum vildi maður
gjarnan líkjast í framtíðinni hvað
snerti áræði og heiðarleik við
sannfæringu sína. Þola heldur
fátækt, spott og spé, fyrirlitningu
og mótlæti en þjóna grunnristum
og fáfengilegum smekk þorra al-
mennings.
I hópi félaga sinna naut Svavar
mikils álits, sem einn hinn djarf-
asti og framsæknasti málarinn
auk þess sem hann var mælskur
og andríkur og var jafnan öllu
frekar í sókn en vörn á málþingum
svo sem frægt var og er. Það er
undarleg örlaganna tilviljun að
íslenzkír listamenn skuli ekki hafa
hagnýtt sér viðamikla reynslu og
mikla yfirsýn þessa listamanns og
kosið hann sem fulltrúa sinn í
listráð Listasafns íslands, en það
er önnur saga.
Á námsárum mínum í Kaup-
mannahöfn fór ekki hjá því að ég
tæki eftir því hve lítil auraráð
nýlistamennirnir höfðu og klædd-
ust jafnvel furðulegustu flíkum,
voru sumir líkari fiskimönnum en
mýndlistarmönnum. Ég kom oft á
Trefoldigheden, en svo hét lítill
sýningarskáli þar sem framúr-
stefnumenn þeirra tíma sýndu
verk sín og er mér minnisstætt
hve fólkið sem gætti skálans kom
mér iðulega undarlega fyrir sjón-
ir.
í dag eru sumir þessara manna
vellauðugir og jafnvel heimsfræg-
ir, söfn hafa verið byggð yfir verk
þeirra og veglegar bækur gefnar
út um athafnir viðkomandi á
listasviði.
Með því að flytjast til íslands
einangraði Svavar sig frá þeim
vettvangi er tvímælalaust hefði
fært honum frægð og frama í
stórum ríkari mæli en ættland
hans gat nokkurn tímann veitt
honum, en ekki held ég þó að hann
sakni þess sérstaklega því að hann
er ríkur af íslandi og það eru
einnig mikil auðæfi hverjum
manni. — Það er mikið af landinu
í myndum hans, bæði hvað yfir-
bragð og geðsveiflur snertir, haf
og hauður vella yfir myndgrunn-
inn í óstýrilátum en skipulögðum
leik og á þann veg að maður bæði
finnur og kannast við.
Það er undarleg tilfinning að
hugsa til þess, að hinir ungu,
framsæknu menn fyrri ára skuli
nú hvað aldur áhrærir vera í
sporum þeirra Ásgríms, Jóns Stef-
ánssonar og Kjarvals fyrir fáum
áratugum. Nú heita þeir Þorvald-
ur Skúlason, Sigurjón Ólafsson og
Svavar Guðnason, — og allir eru
þeir síungir í anda og ferskir í
listsköpun sinni ekki síður en
fyrirrennarar þeirra.
Þeir gjalda þó þess, að meðal
vor virðast nú ekki menn með dug
og þor Kristjáns Jónssonar og
Ragnars í Smára, er gáfu út
veglegar listaverkabækur um hina
þrjá stóru, er opnuðu auga fjölda
manna fyrir snilli þeirra og um
leið íslenzkri málaralist yfir höf-
uð. Hér ætti að bíða listsagnfræð-
inga mikið og áhugavert verkefni
og íslenzk list mun aldrei rísa til
þeirrar virðingar er henni ber,
nema að lögð verði margfait meiri
rækt við þetta svið en gert hefur
verið. Verði svo mun hún líka
biómstra meir en nokkurn grunar
og mál skipast á heilbrigðari
grundvöll.
íslenskir listamenn og íslenzk
þjóð stendur í meiri þakkarskuld
við Svavar Guðnason, þennan
brautryðjanda nútímalistar hér-
lendis, en flestir munu gera sér
grein fyrir fyrr en honum hefur
verið sýnd full ræktarsemi og
virðing. Megi það gerast sem fyrst
og með þeirri frómu ósk vil ég
undirstrika hugheilar afmælis-
kveðjur til Svavars Guðnasonar á
þessum merkisdegi. Jafnframt vil
að vera stoltur af. Hann hefur
flutt jöklabyggðina með sér inn í
heimslistina; heiðan, svalan himin
norðurhjarans og hlýtt viðmót
æskustöðvanna. Þannig er hann
einn þeirra, sem hefur stækkað
ísland á þessari öld; hávaðalaust,
án tízku og tilgerðar, en markviss
og sér fullkomlega meðvitandi um
ábyrgð sína sem einn af frumherj-
um norrænnar nútímalistar. Það
var ekki lítill veigur í honum,
þegar hún átti undir högg að
sækja.
Þegar Svavar Guðnason kom
heim aftur til íslands með orðstír
sem er óvenjulegur, svo mikils-
virtur sem hann þá þegar var með
Dönum voru móttökurnar heldur
misjafnar, enda flutti hann með
sér andrúm nýs tíma, orti myndir
sínar undir nýjum, sérstæðum
hætti og hafði ekki geð til annars
en finna til í fjörbrotum gamla
tímans. En hann bauð landlægri
hreppapólitík hér birginn og
gnæfir nú eins og sá tindur, sem
hirðir ekki um dalalæðuna, en
lætur himininn leika um sig,
heiðan og bláan. Samt hefur
Svavar alltaf verið með hugann
við mannlífið í öllum sínum marg-
brotnu myndum og er m.a. þekkt-
ur sagnameistari í töluðum orð-
um. Hann hefur gaman af að segja
söguna af Ása austfirðingi, sem
fluttist út á Höfn, þegar hann var
að alast upp: ágætum náunga, sem
Svavar sjötugur
ég-tjá frú Ástu, sem frá fyrstu tíð
hefur staðið sem klettur við hlið
manns síns í blíðu og stríðu, ást
mína og virðingu.
Bragi Ásgeirsson
Sjötugur Svavar Guðnason.
Þannig líður tíminn án þess á
stundum, að maður merki það að
ráði. Ætíð finnst mér sá maður
ungur í anda og viðmóti, er kom í
þessa veröld fyrir sjö áratugum og
nefndur var Svavar, sonur Guðna
verts á Höfn í Hornafirði. Ekki
kann ég að rekja ættir Svavars
Guðnasonar, og eru þar aðrir
miklu fremri í fræðunum, en hitt
vil ég segja óhikað, hér á þessu
blaði, að fáa hef ég þekkt í mínu
lífshlaupi, sem eru eins sjálfstæð-
ir og öruggir í vissu sinni og
Svavar Guðnason. Hér á ég auð-
vitað fyrst og fremst við listsköp-
un Svavars, en listiðja og maður-
inn sjálfur eru eitt og hið sama.
Það er sannleikur, sem allir hugs-
andi menn eru sammála um, og
þarf ekki að fara frekar út í þá
sálma hér.
Ekki veit ég, hve margir hafa
gert sér ljóst, að Svavar Guðnason
er einn sérstæðasti málari okkar á
þessari öld og hefur uppskorið
eftir því, sem hann hefur sáð.
Hann er dáður um víða veröld og
það af miklu fleirum en menn gera
sér yfirleitt ljóst. Hann er einn
þeirra manna, er endurskóp Evr-
ópulist á stríðsárunum og eftir
seinustu heimsstyrjöld. Þeir menn
voru oftast kallaðir COBRA-
hópurinn. Þá starfaði Svavar aðal-
lega í Danmörku og hefur ætíð
verið virkur þátttakandi á mynd-
listarsviði þar í landi síðan. Hann
undi ekki erlendis, og fljótlega
eftir að hörmungum lauk í Evrópu,
kom hann hingað út með nýjungar
sínar og gerðist einn framsækn-
asti listamaður á sínu sviði. Sá
róður var bæði þungur og langur
og gaf ekki mikið í aðra hönd.
Svavar þekkir því manna best
vanþakklæti almennings. Hann
má muna tímana tvenna, bæði
erlendis og hér heima. En Svavar
er gerður úr slíku efni, að ekki
brotnar. Það getur svignað eins og
reyr, en fer ekki í mola.
Svavar Guðnason hélt til út-
landa með bókstaflega ekkert
millum handa. Hann leitaði sér
menntunar á listasviði sínu og
varð þess fljótt meðvitandi, að
aðrir gátu lítið miðlað þeim
manni, er var vaxinn úr jafn
stórkostlegu umhverfi, sem
íslensk náttúra er. Hið umhleyp-
ingasama og óstöðuga tíðarfar,
milt á köflum, en getur orðið að
ofsa á nokkrum sekúndum. Hið
sterka ljós og hið dulmagnaða
myrkur. Straumhörð áin, er belj-
ar fram með ofsakrafti, hið lygna
lón, þar sem speglast fjallahring-
ur með jökul að baki. Sólin í hinu
tæra lofti, máninn vaðandi með
ofsa og galdraljóma á vetrarnótt-
um. Allt er þetta spegilmynd af
manninum Svavari Guðnasyni.
Hann er skapstór og á ekki
samleið með fjöldanum. Hann er
stundum óútreiknanlegur og kem-
ur þá oft á óvart með list sinni.
Því miður hefur of lítið verið gert
af því að kynna hina margslungnu
list Svavars hérlendis, og ekki
verður annað sagt en að hann hafi
oft á tíðum verið meira í sviðsljós-
inu erlendis en hér heima. Enda er
ekkert Svavari fjarlægara en að
taka þátt í meðalmennsku þeirri,
sem ræktuð hefur verið í myndlist
hérlendis undanfarið. Hann á það
til að vera ekki allra, og þá fer oft
þannig, að hann kemur sér út úr
húsi hjá fólki, sem kallað er. En
þeir, er þekkja Svavar Guðnason
að nokkru ráði, verða þess fljótt
varir, að undir hinu hrúfa yfir-
borði er viðkvæm sál. Einlægni
listamannsins fer ekki framhjá
neinúm, og oftast verður hún
misskilin vegna vanþekkingar
þeirra er umgangast Svavar. Ég
tel mig þess umkominn að segja
slíkt, því að við Svavar höfum
starfað saman að mörgu um lang-
an tíma og upplifað ýmislegt, sem
væri of langt mál að tíunda hér.
Og þess vegna sendi ég honum
mínar bestu þakkir fyrir það
tímabil, er hann hefur aukið við
sögu íslenskrar myndlistar, en það
eru ekki neinir smámunir.
Varla verður svo orð ritað um
feril Svavars Guðnasonar, að ekki
verði getið hans ágætu konu. Ásta
hefur verið sá bakhjarl, er Svavari
sæmdi í allri sinni baráttu fyrir að
koma hugmyndum sínum í list-
rænt form. Fáir gera sér ljóst, hve
mikið sumir listamenn eiga kon-
um sínum að þakka. í þessu tilfelli
vil ég aðeins minna á, að engin list
væri sköpuð á þessu landi, ef ekki
stæðu að baki margra listamanna
þær ágætu kvinnur, sem raun ber
vitni. Þannig er það með Ástu og
Svavar Guðnason.
Þessar fáu línur í tilefni þess, að
Svavar Guðnason hefur losað
sjöunda áratuginn í hérvist sinni,
segja ekki mikið um hinn mæta
dreng og framúrstefnumanninn.
Þær eru aðeins ritaðar í því skyni
að senda honum persónulegar
þakkir fyrir allt, er hann hefur
afrekað. Um Svavar hefur Halldór
Laxness ritað bók, og er það vel.
Um Svavar ætti að rita margar
bækur og vanda álíka til og gera
honum mikil skil. Það verður verk
annarra og færari manna en mín.
Svavar er þess virði, að framtíðin
virði hann og meti réttilega.
Látum oss sjá, hvað skeður, en
minnumst þess, sem þegar er
komið frá þessum Hornafjarðar-
strák, er fór út í heim og kom
aftur sem einn af framámönnum í
menningu Evrópu.
Heill þér sjötugum, Svavar
minn, og kveðjur til Ástu.
Valtýr Pétursson.
Svavar Guðnason þarf ekki að
kynna fyrir Islendingum, svo
þekktur sem hann er fyrir list sína
og sérstæðan persónuleika. Verk
hans eru víða kunn erlendis og í
Danmörku er hann talinn í hópi
brautryðjenda í nútímalist. Þá er
hann ekki síður einn af frumherj-
um íslenzkrar málaralistar og
skipar nú öndvegið.
Svavar Guðnason hefur ekki
þurft á því að halda að vera sífellt
að trana sér fram eða láta á sér
bera, og hin síðari ár hefur verið
heldur hljótt um hann, en því
hærra um ýmsa, sem síður skyldi.
Svavar á innra þrek og jafnaðar-
geð þess manns, sem veit, að hann
hefur með Iist sinni skrifað sig inn
í menningarsöguna og áhrifa hans
mun ávallt sjá stað. Hann þaut
ekki eins og vigahnöttur um al-
heiðan himin gervimennsku og
tískutildurs, heldur þurfti hann að
berjast fyrir viðurkenningu með
list sína eina að vopni — og aldrei
hvarflaði að honum að slá af þeim
kröfum, sem hann hefur gert til
sjálfs sín. Hann stendur því sjö-
tugur að aldri sem tákn þeirrar
miklu listar, sem hristir af sér öll
veður, en kaupir sér ekki stundar-
frið og vinsældir með gælum við
þá, sem hæst láta og þykjast einir
öll ráð hafa í hendi sér.
List Svavars Guðnasonar er
eins og hann sjálfur: sterk og
sérstæð; en jafnframt með ljóð-
rænu ívafi eins og sú sveit, sem
fóstraði hann ungan í hlýju skjóli
Vatnajökuls, þar sem fjöllin eru
björt og hvöss eins og greinds
manns tunga. Ófáar myndir Svav-
ars Guðnasonar bera þessu Iitríka
umhverfi þann vott, sem hægt er
bjó með kellíngu, er Jóa hét. Ási
hafði að orðatiltæki „það væri sko
stuð". Eitt sinn er legið var í
tjöldum á engjum, svaf Ási þar
með Jóu sinni í tjaldi og gekk illa
að vekja hana einn morguninn.
Hljóðbært var á engjum og heyrðu
menn Ása segja við kellíngu sína:
„Jóa, ertu dauð, manneskja? Það
væri sko stuð.“
Og enn er stuð á karli og þeir,
sem bezt þekkja til, vita, að
Svavar er til alls vís. Hann hefur
aldrei verið — og verður
guðisélof — aldrei aðalborinn full-
trúi smáþorpsins. Minnimáttar-
kennd, sem brýzt út í hroka og
stórmennsku, er andstæð eðli
hans og upplagi. Og hann hefur
aldrei dýrkað meðalmennsku af
þegnskap við annan mann.
En þó að Svavar Guðnason hafi
haft hljótt um sig og þögnin um
hann sé að verða mesti hávaði á
íslandi, heldur hann nú upp á
sjötugsafmæli sitt með svipuðum
húmor og Egill, þegar hann forð-
um daga sáði silfrinu á Alþingi.
Ekkert hefur hann á móti hrundn-
ingum og pústrum og lætur sér
hvergi bregða, þó að þingheimur
berjist. En sjálfur þarf Svavar
ekki að taka þátt í þeim hruna-
dansi, sem nú einkennir íslenzkt
þjóðlíf — allra sízt til að vekja
athygli á sér og list sinni. Hún
stendur allt af sér, það veit hann
innra með sér. Hann hefur þrek til
þess og þroska að gera engar
kröfur til athygli. Hann þarf ekki
á henni að halda, frekar en sá
listamaður, sem trúir á verk sitt
og vinnustund, eins og Kjarval
myndi sagt hafa. Hann er ekki í
„framboði". Hann hefur, grunar
mig, sömu afstöðu til upphlaupa í
lífi og list í kringum okkur nú um
stundir og Öræfajökull, þegar
hann brosir góðlátlega niður á
hóla og hundaþúfur.
En þá skulum við ekki heldur
gleyma því, að Svavar Guðnason á
ómetanlegan bakhjarl í veraldar-
volkinu: sína góðu Ástu. Hún er
ímynd kærleikans í lífi hans;
langlynd, góðviljuð og hreykir sér
ekki; breiðir yfir allt, trúir öllu,
vonar allt, umber allt. Hefur
umborið Svavar Guðnason öll
þessi ár. „Þær eru svona þessar
kerlingar," hefur Svavar sagt í
samtali. En sá, sem á sína góðu
Ástu, þarf ekki annað skjól fyrir
ágjöf og úfnum sjó. Enginn veit
það betur en sjálfur hann.
Matthías Johannessen