Morgunblaðið - 10.01.1980, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. JANÚAR 1980
Gissurarsón: Fjöldaflokkur
stofnaður gegn sósíalistum
Um ritgerðina Uppruna
Sjálfstæðisilokksins
eftir Hallgrím Guðmundsson
Á þessu ári var gefin út ritgerðin UPPRUNI SJÁLFSTÆÐISFLOKKS-
INS eftir Hallgrím Guðmundsson, en hún var lokaritgerð hans til
B.A.-prófs í stjórnfræði í Félagsvísindadeild Háskóla íslands. Höfund-
urinn segir í henni frá því, þegar íslendingar skiptust í flpkka að
fenginni heimastjórn og hafinni „iðnbyltingu“ (sem fólst á íslandi í
vélvæðingu sjávarútvegsins) og hvernig menn með borgaralegar
skoðanir sameinuðust í áföngum gegn sósíalistum og að lokum í
Sjálfstæðisflokknum 1929. Ritgerðin, sem er 170 bls., er fróðleg og
samin af mikilli sanngirni. Ég ætla í þessari grein að fara nokkrum
orðum um hana. Það er tímabært, því að mjög er rætt þessar vikurnar
um Sjálfstæðisflokkinn, hlutverk hans í stjórnmálunum, foringja hans
fyrrverandi og núverandi, stefnu hans og skipulag.
Jón Þorláksson. fyrsti formaður
Sjálfstæóisflokksins. skildi bctur
eðli nútímastjórnmála cn flestir
samtíðarmenn hans. ok hlutur
hans að flokkaskiptingu íslend-
in»?a hefur verið vanmetinn.
Er Sjálfstæðisflokkur-
inn íhaldsflokkur eða
frjálslyndisflokkur?
Sjálfstæðisflokkurinn var stofn-
aður 25. maí 1929, þegar íhalds-
flokkurinn og Frjálslyndi flokkur-
inn sameinuðust. Það er þó rétt,
sem ritgerðarhöfundur segir, að
Sjálfstæðisflokkurinn var næstum
því fullskapaður í íhalds-
flokknum, sem stofnaður var 24.
febrúar 1924. Sameiningin var
umfram allt nafnbreyting hans.
Ihaldsflokkurinn var mikiu fjöl-
mennari en Frjálslyndari flokkur-
inn og tók í rauninni einungis við
þeim liðsauka 1929, sem rekinn
var til hans af fyrstu „vinstri"
stjórninni 1927—1931. Höfundur
segir: „Uppruna stefnunnar,
skipulagsins og forystusveitarinn-
ar er því ekki fyrst og fremst að
leita í sameiningu íhaldsflokksins
og Frjálslynda flokksins. Þessir
þættir voru allir afsprengi sögu
fyrri ára.“
Var Sjálfstæðisflokkurinn
þannig íhaldsflokkur? Svarið við
þessari spurningu fer eftir því,
hvernig menn nota hugtökin
íhaldssemi og frjálslyndi. Jón
Þorláksson, fyrsti og eini formað-
ur íhaldsflokksins og fyrsti for-
maður Sjálfstæðisflokksins, sagði
í ritgerð í Eimreiðinni 1926, sem
höfundur vitnar til af fullum
skilningi: „Þegar frjálslyndi hefur
verið ríkjandi og stjórnlyndi í
einhverri mynd er að hækka
seglin og sækja á, þá neyðast
frjálslyndu mennirnir til að vera
íhaldssamir til að verja hinar
ríkjandi hugsjónir frjálslyndisins
gegn áhlaupum stjórnlyndisins."
Jón sagði og, þegar hann skýrði
nafnbreytinguna og sameininguna
í grein í Morgunblaðinu 30. maí
(og Verði 1. júní) 1929: „Sú
útskýring var gefin og að vísu
tekin gild af gætnum og greindum
mönnum, að „íhald" það eða varð-
veisluhneigð, sem þessi flokkur
kendi sig við, ætti fyrst og fremst
að tákna varðveislu núverandi
þjóðskipulags með einstaklings-
frelsi því og atvinnufrelsi, sem
hinir frjálslyndu flokkar síðustu
aldar hafa barist fyrir og fengið
framgengt, gegn því ofurvaldi
Jón Magnússon var fulltrúi hinn-
ar gömlu embættismannastéttar.
varðsveitar réttarríkisins, sam-
vizkusamur. sáttfús og góðgjarn.
en enginn skörungur (Agnar Kl.
Jónsson I, bls. 42).
ríkis og ráðamanna, sem hinir
ófrjálslyndu flokkar nútímans
með sósíalista í fararbroddi vilja
nú endurvekja.“
Sjálfstæðisflokkurinn var og er
íhaldsflokkur í ofangreindri
merkingu, því að hann kýs að
halda í frelsið. En hann er að
sjálfsögðu umfram allt frjálslynd-
ur flokkur. Hann er þjóðlegur,
frjálslyndur íhaldsflokkur eða
frjálshyggjuflokkur. Sumir menn
hafa ekki skilið þetta. Þeir hafa
notað orðið „íhald" í sömu
merkingu og Þórbergur Þórðarson
og Jónas Jónsson frá Hriflu á
þriðja áratug þessarar aldar, en
við þá má segja það, sem Kristján
Albertsson rithöfundur sagði í
frægri ritdeilu við Þórberg 1925:
„Þú lýsir einhverri ófreskju í
lífinu, sem þú kallar íhald og
kennir um allar svívirðingar á
jarðríki — og veizt þó vel, að orðið
„íhald" er viðmiðað hugtak, að allt
veltur á hvað það er. sem „haldið
er í“, hvort það er eitthvað
heilbrigt eða eitthvað spillt."
Þessir menn hafa einnig misnotað
frjálslyndishugtakið. Sá maður er
ekki frjálslyndur, sem fer frjáls-
lega með almannafé. öðru nær.
Hann er stjórnlyndur.
Hefur stefna Sjálfstæðisflokks-
ins breytzt, eins og sumir menn
segja þessar vikurnar? Stefna
Sjálfstæðisflokksins fyrir alþing-
iskosningarnar 2. og 3. desember
sl. var umfram allt frjálslyndis-
stefna, því að í henni fólst, að
valfrelsi neytendanna á markaðn-
um yrði aukið og borgurunum
leyft að halda því fé, sem „vinstri"
stjórnin síðasta ætlaði að taka af
þeim. Að kalla þessa stefnu „íha-
ldsstefnu" í niðrandi merkingu er
að misskilja allt. Ég held, að
Sjálfstæðisflokkurinn hafi
fylgt og fylgi enn þeirri stefnu,
sem hann var stofnaður um, þótt
hann verði að sjálfsögðu að semja
sig að öllum aðstæðum.
Hvers vegna er
Sjálfstæðisflokkurinn
f jölmennari en
norrænu
íhaldsflokkarnir?
Andstæðingar Sjálfstæðis-
Sigurður Eggerz haíði lifandi
áhuga á sjálfstæðismálinu og var
fulltrúi þjóðernishyggjumanna
(Agnar Kl. Jónsson I, bls. 146).
flokksins hafa stundum verið
hissa á því, að hann er miklu
fjölmennari en norrænu íhalds-
flokkarnir, Hægri flokkurinn í
Noregi, íhaldssami þjóðarflokkur-
inn í Danmörku og Hófsami sam-
einingarflokkurinn í Svíþjóð. En
ástæðan til þess er sú, að hann er
alls ekki sambærilegur við þá. þótt
andstæðingar hans haidi það.
Hann er miklu fremur sambæri-
legur við heild borgaralegu flokk-
anna í þessum löndum eða við
íhaldsflokkinn í Bretlandi og
Kristilega lýðræðisflokkinn í
Þýzkalandi en innan þeirra flokka
eru flestir þeir, sem eru með
borgaralegar skoðanir eða með
öðrum orðum ekki sósíalistar (og í
hópi sósíalista eru að sjálfsögðu
nasjónalsósíalistar eða nasistar).
Andstæðingar Sjálfstæðisflokks-
ins eiga því fremur að vera hissa á
því, að hann er fámennari en
Ihaldsflokkurinn brezki og Kristi-
legi lýðræðisflokkurinn þýzki
(sem fá venjulega 45—50% at-
kvæða), en á því, að hann er
fjölmennari en norrænu íhalds-
flokkarnir. Sjálfstæðisflokkurinn
fékk um 48% atkvæða í landskjör-
inu 1930 og í alþingiskosningunum
1933. Hvers vegna hélt hann ekki
þessu fylgi? Ég get ekki svarað
þeirri spurningu í þessari grein,
en ætla að reyna að skýra, hvers
vegna Sjálfstæðisflokkurinn er
fremur sambærilegur við brezku
og þýzku borgaraflokkana en
norrænu íhaldsflokkana, en ég
sakna þeirrar skýringar í ritgerð-
inni
Uppruna
Sjálfstæðisflokksins.
Menn skiptust á nítjándu öld í
flokka eftir því, hvort þeir kusu
forréttindi kóngs, aðals og emb-
ættismanna eða almenn mann-
réttindi. Forréttindasinnarnir
voru íhaldsmenn og hægri menn,
mannréttindasinnarnir vinstri
menn. Vinstri flokkarnir á
nítjándu öld á Norðurlöndum voru
frjálslyndir flokkar og börðust
fyrir þingræði, einstaklingsfrelsi
og einkaframtaki. Flokkaskipting-
in breyttist að sjálfsögðu, þegar
Jakob Möllcr kom eins og Sigurð-
ur Eggerz úr Frjálslynda flokk-
num og var frjálslyndur þjóðern-
ishyggjumaður og fulltrúi þétt-
býlisins (Agnar Ki. Jónsson, bls.
226).
hugsjón þeirra var orðin að veru-
leika. Hægri flokkarnir á Norður-
löndum sættu sig við þann veru-
leika, ágreiningur þeirra og
vinstri flokkanna um sjálft skipu-
lagið var lítill sem enginn. Orðin
„hægri" og „vinstri" misstu
merkingu sína í stjórnmálum,
flokkarnir urðu frjálslyndir
íhaldsflokkar, kusu að halda í
fengið frelsi. En vegna liðinnar
átakasögu sameinuðust borgara-
flokkarnir norrænu ekki gegn
sósíalistum, sem urðu
áhrifamiklir á tuttugustu öld.
í Bretlandi breytti íhaldsflokk-
urinn stefnu sinni verulega á
þriðja áratug tuttugustu aldar og
tók í rauninni við hlutverki
Frjálslynda flokksins, sem varð
fámennur og áhrifalítill flokkur.
Og í Vestur-Þýzkalandi var
Kristilegi lýðræðisflokkurinn
stofnaður eftir seinni heimsstyrj-
öldina á rústum hins gamla
Þýzkalands, þannig að liðin átaka-
saga borgaraflokka spillti ekki
fyrir. En hvað gerðist á íslandi?
Flokkaskiptingin varð ekki, fyrr
en þingræði var komið til sögunn-
ar (1904) og kosningaréttur orðinn
almennur (1915), eins og höfundur
bendir á, og atvinnufrelsi hafði
verið lengi. Flokkaskipting
nítjándu aldar átti því aldrei við á
íslandi, hugtökin hægri og vinstri
skiptu aldrei máli, og frjálslyndi
og íhaldssemi voru aldrei raun-
verulegar andstæður. Flokka-
skiptingin var ð því með þeim, sem
kusu atvinnufrelsi og einkarekst-
ur, og stofnuðu Sjálfstæðisflokk-
inn og hinum, sem kusu ríkisaf-
skipti og jafnvel ríkisrekstur, og
stofnuðu sósialistaflokkana og
Framsóknarflokkinn. Jón Þor-
láksson gat því sagt það, sem
höfundur vitnar til, 1926: „Eigi að
líkja íhaldsflokknum við ein-
hverja erlenda flokka hljóta það
að vera vinstri menn, enda eru
þeir nú víðast kjarni Ihaldsmanna
erlendis, því að hægri manna
gætir víðast fremur lítið og sum-
staðar alls ekki.“
Orðin hafa
blekkt menn
Rétt er það, sem höfundur segir
Kristján Albertsson var — og cr
— frjálslyndur ihaldsmaður.
menntamaður eða húmanisti. og
ádeilur hans á þriðja áratugnum
eiga enn við.
um algengan misskilning samein-
ingar Frjálslynda flokksins og
íhaldsflokksins: „í umfjöllun um
stefnugrundvöll Sjálfstæðis-
flokksins er ennfremur villandi að
heimfæra nöfn íhaldsflokksins og
Frjálslynda flokksins upp á þær
stjórnmálastefnur, sem á enskri
tungu eru nefndar „conservatism"
og „liberalism“ og telja að með
sameiningu þessara tveggja
flokka hafi átt sér stað einhvers
konar hugmyndafræðilegur sam-
runi þessara tveggja meginstefna
í stjórnmálum Evrópu. Skulu hér
nefndar þrenns konar ástæður því
til stuðnings að slík túlkun sé
villandi. í fyrsta lagi voru mörg
helstu atriðin í stefnu Sjálfstæðis-
flokksins fullmótuð löngu áður en
íhaldsflokkurinn og Frjálslyndi
flokkurinn komu til sögunnar; þau
eru hvorki tengd þessum flokkum
sérstaklegp, né sameiningu þeirra.
í öðru lagi var stefna Ihalds-
flokksins sambland af íhalds-
sömum og frjálslyndum viðhorf-
um, sem tóku í senn mið af
séríslenskum aðstæðum og kenn-
ingum þeirra manna, sem einkum
túlkuðu stefnu íhaldsflokksins. í
þriðja lagi var Frjálslyndi flokk-
urinn ekki fyrst og fremst „liber-
al“ flokkur í evrópskum skilningi.
Hann var miklu fremur flokkur
þjóðernissinna, sem lögðu mest
kapp á þann lokasigur sjálfstæðis-
baráttunnar, sem fælist í aðskiln-
aði Islands og Danmerkur og
fyrirheiti um stofnun lýðveldis
þegar gildistími sambandslaga-
samningsins rynni út.“ Orðin hafa
blekkt menn. Þeir hafa ekki skilið,
að íhaldsflokkurinn var frjáls-
hyggjuflokkur, sem sameinaði
frálslynda menn og íhaldssama,
og að Frjálslyndi flokkurinn var
þjóðernishyggjuflokkur, sem
ávaxtaði arf sjálfstæðisbarátt-
unnar (en engin mótsögn er að
vísu með einstaklingshyggju og
þeirri hóflegu þjóðernishyggju,
sem er umfram allt virðing fyrir
þjóðlegum verðmætum, máli, bók-
menntum og sögu).
Ég held þó, að höfundur geri of
lítið úr áhrifum útlendra hugsuða
á íslendinga með borgaralegar
skoðanir, því að „enginn er ey-