Morgunblaðið - 26.01.1980, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 26. JANÚAR 1980
Versnandi ástand í
íran og árás ofsatrúar-
manna á stórmoskuna í
Mekka sýnir hvernig
íran og önnur lönd við
Persaflóa eru orðin eitt
viðkvæmasta svæði
heims. Deila Bandaríkj-
anna og írans sýnir líka
hvað Vesturveldin geta
lítil áhrif haft á þróunina
með því að beita hervaldi,
nema til að koma fram
hefndum sem gæti haft
öfug áhrif. Sennilega
ákvað Carter forseti að
senda herskip til Persa-
flóa vegna þrýstings frá
almenningsálitinu, en
ekki til að undirbúa
hernaðaraðgerðir.
Undirrót atburðanna í Teher-
an og árá.sanna á bandarísku
sendiráðin í Pakistan og Líbýu
er spenna í múhameðskum þjóð-
félögum vegna tilrauna þeirra
til að aðlaga sig nútíma breyt-
ingum og vestrænum áhrifum
og verja um leið hefðbundin
menningarverðmæti sín. Ný-
fenginn olíugróði hefur flýtt
fyrir þessari þróun. í íran
stafar þróunin líka af banda-
lagi bandaríkjamanna við
fyrrverandi íranskeisara, sem
nánast gerði íran að banda-
rísku verndarríki. Uppreisnin í
Mekka virðist hins vegar hafa
beinzt gegn almennum múham-
eðskum hugsunarhætti og
minnir á sams konar uppreisn
heittrúarmanna og kom núver-
andi konungsætt til valda á
sínum tíma.
Trúarvakníng
Stjórn Carters hefur verið
sein að átta sig á almennri
trúarvakningu, sem hefur átt
sér stað á skömmum tíma í
heimi múhameðstrúarmanna,
og því ekki getað brugðizt fljótt
og ákveðið við þróuninni. Þessi
trúarvakning ógnar einnig
ríkisstjórnum landa, sem hafa
til skamms tíma verið meðal
dyggustu bandalagsþjóða
Bandaríkjanna. og lagt er fast
að þeim að hætta stuðningi
sínum við bandarísku stjórn-
ina. Ayatollah Khomeini hefur í
raun hvatt til heilags stríðs
gegn Bandaríkjunum og ráð-
gjöfum Carters hefur verið
ráðlagt að rannsaka Kóraninn,
því að án þekkingar á honum
verði ekki hægt að endurskoða
stefnu Bandaríkjanna.
Forseti Pakistans, Zia Ul-
Ilaq, sem er heittrúaður mú-
hameðstrúarmaður, hefur oft
ráðlagt Vesturlöndum að binda
endi á krossfara-hugsunarhátt,
sem hann telur koma fram í
afstöðu þeirra til múhamcðs-
trúarmanna. Stjórn hans held-
ur því fram að almenningur
fagni því að strangar refsingar
úr Kóraninum, eins og hýð-
ingar. hafa aftur verið teknar
upp, þar sem þeir, sem þeim
sæti, séu aðallega glæpamcnn,
sem fátækt fólk verði fyrir
barðinu á. Ýmsir Múhameðs-
trúarmenn telja trúarvakning-
una jákvæða, þar sem með
henni aukist áhrif alþýðunnar
og skorið sé á síðustu tengslin
við gamla nýlendustjórn-
arfyrirkomulagið, sem aðeins
hafi ýtt undir fámenna valda-
stétt og millistétt. Þeir telja, að
í samskiptum sínum beini
Bandaríkjamenn aðallega at-
hyglinni að þeim sem hafi áhrif
og njóti forréttinda. Þótt það
geti gefizt vel þegar jafnvægi
ríki reynist það illa í umróti
eins og í íran, þá sé um seinan
að snúa við blaðinu. Of lítið hafi
verið treyst á ágæta sérfræð-
inga í málefnum Islams í
Bandaríkjunum.
Valdapólitík
Aðrir leita skýringa á erfið-
leikum Bandarikjamanna i
Æstir Teheran-búar safnast saman fyrir framan sendiráð Bandarikjanna.
gamaldags valdapólitík og deil-
um ísraelsmanna og Egypta.
Þegar sýndur sé áhugi á frið-
samlegri lausn telji margir það
bera vott um veikieika. Banda-
rikjamenn þurfi að skýra
stefnu sína betur og sýna meiri
ákveðni, kannski með hótunum
um að beita hervaldi. Til dæmis
er á það bent, að Bandarikja-
menn gagnrýndu ísraelsmenn
vægilega þegar nýlega fóru
fram viðræður um sjálfstjórn
Palestínumanna og það hafði
neikvæð áhrif á traust Banda-
rikjanna í Miðausturlondum.
Aðrir segja, að Bandarikja-
menn eigi að knýja fram endan-
Iega lausn án tafar i Miðaust-
urlöndum, þar sem lausn á
Palestínumálinu sé forsenda
þess að Bandaríkin geti end-
urskoðað stefnu sina þannig að
hún höfði meir til múhameðs-
trúarmanna.
Á það er bent, að það hafi
veikt traust vina Band .-íkj-
anna í Arabaheiminum á
bandarískum stjórnvoldum, að
þau hafi yfirgefið bandamenn
sina — fyrrverandi íranskeis-
ara, Víetnam og Taiwan. Talið
er, að slik afstaða til vinaþjóða i
Austurlöndum fjær og nær sé
ein af ástæðunum til þess, að
Saudi-Arabia og löndin við
Persaflóa hafa fjarlægzt Banda-
ríkin. Anis Mansour, trúnaðar-
maður Anwar Sadats forseta og
ristjóri Kaíró-tímaritsins Októ-
ber, telur að stefna Bandaríkj-
anna hljóti að breytast. Banda-
rikjamenn hafi i síðasta sinn
„beitt valdi með engum hótun-
um í Víetnam og i íran muni
þeir i síðasta sinn beita hótun-
um með engu valdi“. Og varað
er við því, að breyti Bandarikin
ekki fljótlega stefnu sinni muni
trúarvakning múhameðs-
trúarmanna sópa burtu fleiri
vinum Bandaríkjanna i þessum
heimshluta.
Minni olía
Ástandið í Saudi-Arabíu gæti
jafnvel reynzt hættulegra en
ástandið í íran. Saudi-Arabía er
olíuauðugasta land heims,
stjórn landsins byggist á fjöl-
mennri forréttindaætt skipaðri
mismunandi miklu hæfileika-
fólki, stjórnin hefur náin tengsl
við Bandaríkin, miklar upp-
bygginaráætlanir hafa valdið
þjóðfélagslegum þrýstingi og
þar við bætist uppreisnin í
Mekka, sem gæti orðið neistinn
Carter
Khomeini
Brown landvarnaráðherra.
sem kveikir í olíutunnunni. Og
á bak við áhyggjur vestrænna
ríkja af atburðunum í löndum
múhameðstrúarmanna býr ugg-
ur út af olíusendingum frá
svæðum, sem eitt sinnn voru
aðalorkuforðabúr vestrænna
iðnaðarríkja.
Olíubirgðum Vesturlanda
hefur hingað til verið talið
ógnað aí háu oiíuverði OPEC,
tímabundnum oiíustöðvunum,
af pólitísku ástandi eins og í
októberstríðinu 1973, og varan-
legri stöðvun olíuflutninga
vegna staðbundinna átaka eða
ákvarðana ríkisstjórna, sem
Rússar styðja og eru fjandsam-
legar Vesturiöndum, um að
skrúfa fyrir olíuna. ótti við
síðastnefnda möguleikann varð
til þess að rætt var um það í
Washington, jafnvel áður en
fyrrverandi íranskeisara var
steypt, að senda landgonguliða
til Persaflóa til að leggja undir
sig olíusvæðin. Tilraun til að
taka olíusvæðin í Saudi-Arabiu
herskildi gæti virzt auðveldari í
framkvæmd en svipaðar að-
gerðir gegn íran, en mundi
fljótlega valda miklum erfið-
leikum og við mundi blasa ný
Súez-deila í miklu stærri stíl en
sú fyrri, með öllum þeim afleið-
ingum sem af mundu hljótast.
Ný þróun
Nú verða vestræn ríki að
horfast í augu við nýja þróun í
olíuverðlagsstefnu OPEC-
landanna (aðeins helmingur
þeirra eru Arabalönd), hina
mikilvægustu síðan verðhækk-
anirnar miklu voru ákveðnar
1973—74. Það er sú tilhneiging
OPEC-Jandanna að takmarka
olíuframleiðsluna af cfnhags-
Helztu ráðunautar Carters funda: Brzezinski, ráðgjafi í þjóðaröryggismálum, Vance utanríkisráðherra og