Morgunblaðið - 13.02.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 13. FEBRÚAR 1980
slapp naumlega á markað
varð frekar fyrir þessu en upp-
byggingin. Þemum var þvingað
upp á okkur og fagurfræðinni
stýrt. Á árunum eftir 1950 lifð-
um við í heimi, sem við trúðum
að mundi breytast til hins betra
... Heimssýnin var svo þröng að
allt það, sem var lítils háttar
öðru vísi, virtist vera af öðrum
heimi. Þannig nægði að gaman-
leikri túlkaði persónu í röndótt-
um sokkum, þegar aðeins feng-
ust doppóttir sokkar á markað-
inum í Póllandi, til þess að það
þættLsýna löngun hans í annað
þjóðfélag. Það var í sjálfu sér
hlægilegt. Á þeim tíma var
kvikmynd minni „Aska og dem-
antar“ skipað í þennan flokk.
Gagnrýnendur höfðu greint
kvikmyndina sem frásögn sögu-
hetju, sem ekki ætti neitt sögu-
legt raunsæi, en hafði það tak-
mark eitt að vera á móti því sem
er. Hann var á vissan hátt í öðru
vísi sokkum. I lífinu var fólki
ætlað að renna saman við fjöld-
ann, en skera sig ekki úr sem
einstaklingar. En þetta kerfi
hefur aldrei gengið almennilega
í Pólverja.
Blaðam.: í vissum kafla í
Marmaramanninum byggir þú
upp dæmigerða kvikmynd frá 6.
áratugnum ...
Wajda: Já, ég hefi í raun
unnið að kvikmyndum á borð við
þessa. Að þessari tegund áróð-
ursmynda var fyrirmyndin sov-
ésk kvikmyndagerð. Sovésku
kvikmyndirnar voru mjög vel
gerðar og ákaflega ljósar á
stjórnmálasviðinu. Maður vissi
Viðtal við
Andrzej
TT7
Wajda
MEÐAL kvikmynda á listahátíð, scm nú er verið að sýna. e.
Marmaramaðurinn eftir kvikmyndastjórann fræga Ándrzej
Wajda. Stóðu upphaflega vonir til að hann kæmi sjálfur. Þegar
farið var að sýna hana á Vesturlöndum. hirtist viðtal við höfundinn
í franska blaðinu Express, en það þótti miklum tíðindum sæta, og
Mbl. birti úr því þýddar glefsur. í Ijósi þess að myndin er nú sýnd
þessa viku í Reykjavík og margir að sjá myndina, er hluti af grein
og viðtali b rt til fróðleiks.
í fyrsta lagi þótti það eitt merkilegt að slík mynd skyldi yfirleitt
hafa séð dagsins Ijós í Póllandi, þar sem margar frægar
s(>guhetjur. allt frá Trotski til Stalíns, hafa verið felldar í
gleymsku. Fram að þessu höfðu kvikmyndagerðarmenn austan
járntjalds aldrei þorað að ráðast á svo ósnertanlegt viðfangsefni
sem opinbera fölsun á sögulegum staðreyndum. Wajda hefur þar
ekki gert sig ánægðan með það eitt að gera pólitíska mynd, en tók
sig til og þurrkaði bókstaflega út 30 ára opinbera söguskoðun í
Póllandi og framleiðir myndina fyrir fé ríkisins.
Kvikmyndahöfundurinn Andrzej Wajda gerir í Marmara-
manninum atlögu að opinberri sögufölsun.
Marmara-
maðurinn
Þeir fáu útvöldu, sem höfðu
fengið að sjá myndina í Póllandi,
þar sem hún kom út í febrúar-
mánuði 1977, töluðu um hana
sem meistaraverk. Jafnframt
óttuðust þeir orðróm, sem gekk
um að kvikmyndaeftirlitið væri
á móti henni, krefðist þess að
klippt væri úr henni, bannaði
útflutning á henni. Allt þar til
myndin Marmaramaðurinn var
allt í einu á dagskrá á kvik-
myndahátíðinni í Cannes 1978,
var beðið í algerri óvissu. Það
jók á eftirvæntingu að þjóðar-
leiðtoginn Gierek hafði sjálfur
er hann ávarpaði sjónvarps-
fréttamenn sem komnir voru
vegna frumsýningar á Mourousi
Circus, látið í ljós þá skoðun sína
að kvikmyndin „segði ekki sann-
leikann um sögu Póllands" og að
„verkamenn hefðu gert sér þetta
ljóst“, myndin fengi mjög dræm-
ar móttökur. Við eftirgrennslan
kom í Ijós, að Marmaramaðurinn
var sýndur fyrir troðfullu húsi
og miðar gengu á svörtum mark-
aði fyrir allt að tífalt verð.
Sagan fjallar um sovésku
vinnuhetjuna. Hún segir frá
ungri konu, sem hyggst ljúka
kvikmyndanámi sínu með gerð
fræðslumyndar og hefur í því
Wajda
setur
á svið
A.NDRZEJ Wajda hefur tekið
til við að setja á svið leikrit. og
var í febrúar að setja á svið
leikritið „Þeir" eftir Witkie-
wicz í París. Þegar því er lokið
fer hann aftur í kvikmyndirn-
ar og heldur áfram undirbún-
ingi að næstu mynd „Voninni"
eftir sögu Malrauxs. Nýjasta
myndin hans er þegar tilhúin.
Ilún heitir „Hljómsveitarstjór-
inn". en er ókomin á markað. j
skyni upplýsingaleit um hinn
fullkomna verkamann sjötta
áratugarins, Birkut. I annan
stað sýnir Wajda okkur afrakst-
urinn af þessari leit, áróðurs-
kvikmyndir, fréttabúta, viðtöl og
vitni. Og mitt í þessari sann-
leiksleit er svo myndastyt.ta —
hræðilegur afrakstur sósíalreal-
isma, — sem felst sem sögulegur
leir í einhverju safnskoti.
Þar er kominn marmaramað-
urinn Birkut. Smám saman
verður maður vitni að sköpun
Stakhanovs litla (sósíalísku
vinnuhetjunnar), sem búinn er
til eins og þvottalögur, að frá-
dregnu þvottaefninu: Methraði í
múrsteinalagningu, ræður sigur-
vegarans, sýningarferðir til góðs
fordæmis. Fyrirmyndarverka-
maðurinn þjónar málstaðnum,
hinum góða málstað verka-
lýðsstéttarinnar. Glóðheitur
múrsteinn, sem Birkut grípur
um báðum höndum, bindur enda
á frama þessargr alþýðustjörnu.
Fallið er mikið. . . Þessum
tveimur söguþráðum er fléttað
saman, sögu Birkuts og sögu
kvikmyndagerðarkonunnar. Með
því að fleyta sér á öldum sjötta
og sjöunda áratugarins túlkar
Majda um leið erfiðleikana við
að gera slíka kvikmynd.
Það lá við að Marmaramaður-
inn yrði ekki til. Handritið er
skrifað 1962, en kvikmyndin
varð ekki til fyrr en 1976. Einn
besti kvimyndagerðarmaður
heims þurfti að þrauka í 14 ár
áður en hann gat séð viðfangs-
efni sitt verða að veruleika. Og
þegar kvikmynduninni var lokið,
var það líklega fyrir einskæra
heppni — lát menntamálaráð-
herrans Januszar Wilhelmi — að
Marmaramaðurinn fékk brott-
fararleyfi til útlandá. Eftirlitið
lét sér nægja að fara fram á að
klippt yrði burtu eitt atriðið, þar
sem sögukonan finnur í lokin
gröf Birkuts í Gdansk. En hann
hafði verið drepinn af hermanni
í uppreisn verkamanna 1970,
eftir langa baráttu við að ná
aftur fyrri orðstír (hafði jafnvel
verið í fangelsi). Fyrir persónu-
leg afskipti Edwards Giereks
fékk Marmaramaðurinr. brott-
fararleyfi, eftir mikla baráttu.
Um það segir höfundurinn í
viðtalinu:
Wajda: Svo vill til að nú hefur
orðið skynsamlegri þróun í
menningarpólitíkinni. Þegar
kvikmyndin var lögð fram á
árinu 1976, brugðust vissir aðilar
mjög hart við og héldu því fram
að innanríkismál okkar ættu
ekkert erindi til útlanda og að
söguleg viðhorf í myndinni væru
ósönn. Ég lét mér nægja að taka
fram, að Marmaramanninum
væri ekki ætlað að túlka opin-
bera línu. Smám saman síaðist
sú hugmynd inn... Ég er þó
búinn að gera kvikmyndir í 24
ár. Margir ráðherrar hafa horf-
ið, en ég held áfram ...
Blaðam: Gagnrýnin var samt
sem áður ákaflega grimm.
Wajda: Og einhliða. Þrátt
fyrir þessa gagnrýni náði mynd-
in geysilegri aðsókn nokkra
mánuði. Frá ykkar sjónarhóli
virðast svona neikvæð viðbrögð
og síðan jákvæð sjálfsagt órök-
rétt. Frá okkar sjónarmiði opn-
ast leiðir. Ef til vill felst í
órökvísinni viss merking.
Blaðam.: Þetta tímabil ár-
anna eftir 1950, sem lýst er í
myndinni, er lagt upp á einum
fjarstæðukenndum degi. Ýkjur
eða raunsæi?
Wajda: Allt þetta tímabil bar
í rauninni hreinlega fjarstæðan
svip. Til dæmis áicváðu stjórn-
völd á þeim tíma rammana fyrir
„listir". Leikararnir í Carcow-
leikhúsinu fengu opinbert bréf
frá menntamálaráðuneytinu,
þar sem hverjum manni var
uppálagt að vinna 8 tíma á dag.
Þeir urðu að koma í leikhúsið á
hverjum degi kl. 10, jafnvel þótt
þeir ættu ekki að vera á æfingu.
Annað dæmi er umburðarbréf,
sem við hlógum mikið að, þar
sem þess var krafist að hljóm-
sveitarstjórar ynnu líka 8 tíma á
hverjum degi. Með kór og hljóm-
sveit. Það var sannkölluð aga-
vitleysa.
Blaðam.: Var Stalínstímabilið
í Póllandi jafn mikill harmleikur
sem annars staðar fyrir kvik-
myndagerðarfólk ?
Wajda: Kvikmyndunum var í
vissum skilningi þyrmt. Formið
frá fyrstu mynd hver var hetjan,
hvaða framlag og takmörk hún
hafði og í hverju vandi hennar
lá. Upp frá því gekk raunveru-
leikinn sinn gang með sínum
viðdvalarstöðum. Þannig átti
söguhetjan ekki í baráttu milli
góðs og ills, heldur góðs og betra.
Ég get fullvissað ykkur um að
það þarf einhvern afburðasnill-
ing í kvikmyndagerð til að geta
fundið leikrænan stuðning við
þess háttar baráttu.
Wajda: Já, atvikið með
glóandi múrsteinana í myndinni
er satt. Ég hefi hitt mann, sem
varð fyrir þessu. Þessi tegund
skemmdarverka var skiljanleg.
Verkamennirnir vildu mótmæla
auknum vinnuramma eða meiri
vinnuhraða. Verkamaðurinn,
sem varð fórnarlamb þessara
atburða, býr í Nowa Huta og
vinnur þar enn. En aðalpersónan
í myndinni minni, Birkut, er
samansett og á ekki eina fyrir-
mynd.
Blaðam.: Aðalkvenhetjan á
aftur á móti fyrirmynd — þig
sjálfan, ekki satt?
Wajda: Það er önnur saga.
Myndin hefur í rauninni tvö
skaut, Birkut og hana. Saga
Birkuts er sigtuö gegn um sögu
kvenpersónunnar. Imyndaðu þér
að söguna segi fimmtugur
maður, þar sem hann situr í
stólnum sínum við arininn. Þá
verður allt efnið flatt. Ég varð
að fá andstæðuna milli dagsins í
dag og í gær. Þess vegna gat
persónan, sem segir frá, ekki
upplifað atburðina á sama hátt.
Nauðsynlegt var að fá leik, þar
sem andi leikarans svifi yfir
vötnunum.
Blaðam.: Andstæðurnar eru
augljósar, líka í stíl og myndum?
Wajda: Að sjálfsögðu. Einn
hluti kvikmyndarinnar er gerður
í nútímastíl: gleiðhorn, kvik-
myndavélin í höndunum o.s.frv.
Aðrir hlutar eru kvikmyndaðir á
hefðbundnari hátt, að ég ekki
segi letilegar. Þessir tveir þættir
koma á víxl. Úr því fengist var
við tvöföld efnisatriði, þurfti
líka tvöfaldan stíl.
Þetta atriði var klippt út úr myndinni. Þar finnur kvikmynda-
gerðarkonan, Krystyna Janda, gröf Birkuts.