Morgunblaðið - 29.02.1980, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. FEBRÚAR 1980
Á Vestfjarðakjálkanum voru
fyrrum a.m.k. einir sex Staðir,
sem allir voru prestssetur. Tveir
þessara staða eru nú í eyði. Hinir
eru bændabýli, — prestarnir flutt-
ir í næsta þorp eða þéttbýli —
eftir föstu lögmáli byggðaþróun-
arinnar.
Einn þessara Staða er Staður í
Steingrímsfirði, — stundum
nefndur Breiðabólsstaður í forn-
um plöggum. Hann þótti vildis-
brauð, hafði drjúgar tekjur af
fylgijörðum og ítökum og svo
vitanlega sjálfu prestssetrinu,
sem fleytti stóru búi, þegar jörðin
og hlunnindi hennar nýttust til
fulls meðan nægur var vinnu-
kraftur.
í þessu góða brauði hafa setið
ýmsir mætir klerkar. Ber þar
hæst Jón Árnason, síðar Skál-
holtsbiskup. Hann var fyrst skóla-
meistari á Hólum og fékk vonar-
bréf fyrir Stað 15 árum áður en
hann fluttist þangað. Sýnir þáð
hve brauðið var eftirsótt.
Ekki er það ætlunin að rekja
hér prestaröð Staðar eða segja
sögu Staðarklerka. Þessi fáu orð
eru skrifuð í tilefni af meðfylgj-
andi myndum.
Þar kemur mjög við sögu sá
Staðarprestur, er Sigurður hét og
var Gíslason, Einarssonar prests í
Selárdal og Ragnheiðar eldri
Bogadóttur frá Hrappsey. Sr. Sig-
urður hélt Stað árin 1838—1868.
Sér merki um veru hans þar enn í
dag, svo sem síðar mun sagt verða.
Nokkuð greinir menn á um kenni-
mannlega hæfileika sr. Sigurðar.
Hins vegar ber heimildum saman
Teikning sr. ísleifs Einarssonar af
Staðarkirkju.
’KÉc/fc/Jl ytA%
sfM) C,
'//iwfrwW''*
Sr. Gísli Brynjólfsson:
Staöarkirkja
í Steingrímsfirði
um, að hann hafi verið nokkuð
mikið gefinn fyrir veraldarvafstur
og ágætur búmaður, enda varð
hann auðugur á Stað. Sem dæmi
um búskaparáhuga þess Staðar-
klerks er frá því greint, að hann
hafi stundað heyskap í svonefnd-
um Lambatungum, þar sem eru
sléttar, víðlendar brokengjar.
Þaðan er svo illur og langur
heybandsvegur, að þær hafa ekki
verið heyjaðar í manna minnum.
En sr. Sigurður stundaði þar slátt
til að afla heyja fyrir sinn marga
fénað. Og lét sig ekki muna um að
fara sjálfur á milli.
Auðsæld og búmennska sr. Sig-
urðar kom staðnum til góða á
þann hátt, að hann byggði upp
Staðarkirkju af hinum mesta
myndarskap. Það var árið 1855.
Var það fyrsta timburkirkjan á
Stað. Stendur hún þar enn í dag
þrátt fyrir sinn háa aldur.
Næsta sumar, 19. ágúst 1856,
kom prófastur, sr. Þórarinn
Kristjánsson á Prestbakka, norð-
ur að Stað á yfirreið sinni um
prófastsdæmið og tók kirkjuna út,
eins og lög gera ráð fyrir. Þar er
þessu reisulega guðshúsi skýrt og
skilmerkilega lýst, enda tekur
úttektin yfir 5 bls. í vísitazíubók-
inni. Þar segir m.a. á þessa leið:
Kirkjan er reist á góðu grjót-
hlaði, sem stendur hvarvetna
gilda alin út frá húsinu. Hún er 17
áln. 1014 þ. á lengd, 6 áln. 22 þ. á
breidd, hæð undir sperrukverk 7
áln. 6 þ. innanmál. Eins og af
þessu má sjá er Staðarkirkja
nokkuð langt frá því að hafa hin
hefðbundnu stærðarhlutföll (gull-
insnið), þ.e. lengd = br. x 2 og hæð
= breidd. I grind hússins eru 16
stafir með tilhlýðilegu bindings-
verki. Síðan er húsgrindinni og
einstökum hlutum hennar ná-
kvæmlega lýst. Hún er öll úr
„góðum og vönduðum viði“ eftir
því sem föng voru á, tilhlýðilega
sterk og í álitlegu fyrirkomulagi.
Súðin er úr kaupstaðarborðum en
veggir úr rekavið, mest nýtt efni
en þó nokkuð úr hinni eldri kirkju,
gaflar eru úr dönskum borðum,
flestum nýjum, breið og væn
kaupstaðarborð.
Allir veggir eru listaðir utan.
Gólf er í allri kirkjunni „fast og
staðgott", þótt úr fornu efni sé.
Þiljur eru þéttplægðar úr hæfi-
lega þykkum, nýjum, dönskum
borðum, greiptar í 3 slár bæði í
hliðum og gólfum.
Kórinn er liðugt 2 stafgólf með
bekkjum úr þykkum borðum og
tveimur lausabekkjum. Umhverfis
í kórnum eru strikaðir listar undir
bita með nöglum fyrir hatta og
samkynja listi er í 2 stafgólfum
framkirkjunnar að sunnanverðu.
Altarið og predikunarstóllinn eru
úr gömlu kirkjunni, vel ásjálegur.
Því næst er lýst bekkjaskipun:
Innsti bekkur að norðanverðu
lokaður með hurð. Gluggar eru 3 á
hvorri hlið, með sterkum Iistum
að utanverðu og fyrir þeim hlerar
með tilhlýðilegum hjörum og
krókum. Enn fremur tveggja
rúðna gluggi yfir predikunarstól.
Hurð mikil er fyrir húsinu með
þrem lömum og skrá og kopar-
hring eins og áður var ... Hún er
greipt í hæfilega dyrastafi. Fram
af kirkjunni er klukkuport með
klukkum í ramböldum og vind-
hana á fremra stafni.
Smíði kirkjunnar var að öllu
leyti lokið nema þak (ytri súð)
vantaði á þriðja hluta, „en bene-
ficiarius hefur í hyggju að full-
komna það á þessu sumri, ef
forföll ei banna og honum auðnast
að fá til þess nægan borðvið. Allt
er húsið að utan vel bykað bæði á
því næstliðna og þessu sumri.“
Invantarium kirkjunnar var
flest úr þeirri gömlu. Verður þess
nánar getið síðar.
Alls nam byggingarkostnaður
670 rd 64 sk. Efniskaup, aðallega
timbur, var 387 rd, þar í mastur af
franskri skútu, 18 álna langt á 18
rd, annar rekaviður í grind frá
Magnúsi á Finnbogastöðum 60 rd.
Smiðir voru: Einar Einarsson,
Sandnesi, Grundtvig snikkari frá
ísafirði, Jakob Jónsson og Magnús
Gunnlaugsson. Þeirra laun og
uppihald námu 264 rd.
Hvernig var svo byggingin fjár-
mögnuð? I sjóði átti kirkjan 371 rd
58 sk; samskot frá sóknarbörnum
60 rd. Skuld við fjárhaldsmann, sr.
Sigurð, 239 rd 6 sk.
Þegar sr. Sigurður fór frá Stað
12 árum síðar, var skuld þessi að
fullu goldin og í sjóði 22 ríkisdalir.
Sýnir það að vel hefur verið á
fjármálum kirkjunnar haldið af
staðarhaldara. Og ekki gerði sr.
Sigurður það endasleppt við
kirkju sína. Við ýtarlega úttekt á
Stað, 22. ágúst 1868, er þess getið,
að hann hafi gefið henni vandað-
an, baldíraðan korporal-dúk úr
dökku silkiflaueli með rauðri um-
gerð og fóðraðan. Það voru síðustu
afskipti sr. Sigurðar Gíslasonar af
Staðakirkju.
Næst ber að nefna til sögunnar í
röð Staðarklerka þann er ísleifur
hét Einarsson, sonur Einars hatt-
ara í Reykjavík Hákonarsonar.
Hann vígðist 1864, hætti prests-
skap um tíma eftir að hafa haldið
Stað í Grindavík o.fl. brauð um
árabil. Fór aftur út í prestsskap
árið 1873 og 10 árum síðar fékk
hann veitingu fyrir Stað í
Steingrímsfirði.
Hann virðist hafa verið mikill
hirðu- og snyrtimaður með allar
embættisbækur og frágang á
þeim. Kirkjustóllinn frá hans
embættisárum er til mikillar
fyrirmyndar, hefst árið 1888 með
teikningu af Staðakirkju, sem hér
birtist. Hefur sá, er þetta ritar,
ekki séð aðrar kirkjuteikningar í
embættisbókum presta. Þó kunna
þær að vera til. Síst skal fyrir það
synjað. Síðan er skýrt frá öllum
eignum Staðarkirkju, ítökum og
jörðum og greind landamerki
þeirra. Sýnir sú upptalning, að
kirkjan hefur verið við góð efni.
Auk Staðar, með hjáleigunum
Aratungu og Kleppístöðum (svo)
eru henni taldar þessar jarðir:
Gilsstaðir, Geirmundarstaðir,
Grænanes, Hólar, Kirkjuból, Víði-
vellir, auk eyðijarðanna Hofstaða
og Kolbjarnarstaða.í Kaldrana-
neshreppi á kirkjan: Sandnes,
Drangsnes, Ásmundarnes, Brúará
og Asparvík. Landamerkjum allra
þessara jarða er skilmerkilega
lýst og viðurkennd með undir-
skrift nágrannabænda.
Ómetanlegt væri að eiga skil-
greining á fleiri stöðum (prest-
setrum og kirkjustöðum) jafn
glögga og aðgengilega og sr. Isleif-
ur hefur skráð í kirkjustól Stað-
arkirkju með sinni skíru rithönd í
stílabókina, sem hann skreytti
með teikningu af Staðarkirkju
árið 1888. En ekkert mannanna
verk er fullkomið. Ekki voru liðin
nema 5 ár þegar svohljóðandi
athugasemd er skráð í visitazíu-
gerð Staðarkirkju: „Kirkjan held-
ur eignum sínum óátöldum að
öðru en því, að það er nú komið
fram, að lítils háttar ágreiningur
er um landamerki milli Hrófbergs
og Staðar, Hofsstaðapartsins ...“
o.s.frv.
Næstu árin ber litið til tíðinda í
sögu Staðarkirkju nema hvað hún
er bikuð utan og máluð innan og
fær nýja, sterklega hurð á vönduð-
um járnum. „Húsið er hið prýði-
legasta og í bcztu hirðu“. En þegar
kemur fram um aldamót fer kirkj-
an nokkuð að láta á sjá. Þakið
lekur á suðurhlið, að vísu lítið, —
upp um gólfið fennir á stöku stað,
sem eðlilegt má teljast þar sem
kirkjan er grunnmúrslaus, en
gólfið óplægt, gamalt og gisið. En
þrátt fyrir fótkulda safnaðarins
og áminningar prófasts, sr. Eiríks
Gíslasonar á Stað í Hrútafirði,
dregst það fram til ársins 1905 að
setja nýtt gólf í kirkjuna og gera á
henni fleiri lagfæringar, t.d. setja
járn á þakið, svo að þegar Staður
var tekinn út eftir lát sr. Hans
Jónssonar, var kirkjan í það góðu
satndi, að hún var álagsfrí og talið
vel borgið með sjóði sínum og
árstekjum, þegar Gunnlaugur á
Ósi tók við henni fyrir hönd
safnaðarins.
Fjórum árum síðar vísiteraði
Þórhallur biskup á Stað og fer
þessum orðum um kirkjuna:
Kirkjan byggð 1855 og má heita
vel stæðileg eftir aldri og vel hirt.
Og visitazíugerð sína endar biskup
með þessari setningu: Kirkjunni
virðist með öllu óhætt fyrir foki.
Á miðsumri 1913, þegar Stað-
arkirkja hafði staðið í hartnær 60
„Prestshjónin á Stað i Steingrímsfirði, sr. Jón N. Jóhannessen og Þuríður
Filippusdóttir, ásamt dætrum sinum, (f.v.) Mattheu, Guðrúnu og Filippu, og
dvalardreng hjá þeim, Ragnari Bjarnasyni.u
Fundur vestfirskra presta á Stað í Steingrímsfirði (1931?):
Talið f.v. Helgi Konráðsson, Bildudal, Þorsteinn Jóhannesson, Vatnsfirði, Jón
Brandsson, Kollafjarðarnesi, Sigurgeir Sigurðsson, ísafirði, Böðvar Bjarnason,
Rafnseyri, Sigtryggur Guðlaugsson, Núpi, Jón Norðfjörð Jóhannesson, Stað í
Steingrímsfirði, Halldór Kolbeins, Stað í Súgandafirði og Sveinn Guðmundsson,
Árnesi.