Morgunblaðið - 29.02.1980, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. FEBRÚAR 1980
13
I
Laufið á þann linda
mætti marka veðurhorfur fyrir
næstu daga eða árstíð. Urðu
gjarnan til vísur um spásagnar-
gildi þessara daga, til dæmis þessi
staka um öskudaginn:
Öskudaginn marka má,
mundu hverju viðrar þá,
fróðir vita, að hann á
átján bræður líka að sjá.
Eða þessi vísa um góuna:
Ef hún góa öll er góð,
öldin má það muna,
þó mun harpa, hennar jóð,
herða veðráttuna.
Þórður byggir bók sína þannig
upp að hann tekur fyrir hverja
tegund veðurs og telur upp orð og
orðasambönd sem um það voru
höfð og skilgreinir hvað hvaðeina
merkti — og merkir. Þessi veður-
fræði er því ekki um veðrið sjálft í
eiginlegum skilningi heldur orða-
bók veðurmálsins. Þar sem
íslenskan greinist ekki niður í
mállýskur og tungutak þjóðarinn-
ar er nánast hið sama hvar sem er
á landinu munu flestir kannast við
megnið af þessum veðurfarsorð-
um, hvar sem þeir eiga heima á
landinu. Lítils háttar munur er þó
á veðurtali manna eftir landshlut-
um. Meðal hins mikla orðafjölda
sem Þórður tilgreinir hygg ég séu
nokkur orð sem lítið séu notuð í
öðrum landhlutum, sum jafnvel
ókunn. Mér kemur í hug orðið
hornriði. Um hann segir Þórður:
•»Oft var Hann atkvæðamikill í
úrkomu undir Eyjafjöllum. Þá var
austanstormur út til djúpsins á
sjónum en hærri átt til landsins
... Hornriða fylgdi mismunandi
mikið úrfelli, hornriðaregn, en þó
var til að talað væri um hæga
hornriðavætu.«
Þórður Tómasson hefur unnið
geysimikið og óeigingjarnt starf
með söfnun gamalla muna og
uppbygging byggðasafnsins í
Skógum undir Eyjafjöllum. Rit-
störf hans eru önnur grein á sama
meiði. Þessi bók hans byggist á
áratuga athugunum. Sumt, sem
fest er á blað í þessari bók, kann
að teljast til eins konar safngripa
fyrr en varir. En þar að auki er
bókin prýðilega læsileg eins og
annað sem Þórður hefur látið frá
sér fara.
austri
hvenær nýtt eldfjall myndi gjósa.«
Afkoma fólks og félagsmál
heitir sérstakur kafli. Þar er
meðal annars fjallað um lífskjör-
in. »í sovésku þjóðfélagi gildir
þessi regla: »Frá hverjum og
einum eftir getu hans — til hvers
og eins eftir vinnu hans.« Þannig
ræðst staða og afkoma hvers
einstaklings eftir vinnu þeirri, er
hann afkastar,« segir Kjartan.
Ennfremur upplýsir hann að »hér
gildir í flestum tilvikum 41 stund-
ar vinnuvika með tveggja daga
fríi.« Eigi að síður kveður hann
Sovétmenn játa að lífskjör í lönd-
um þeirra séu lakari en í iðnríkj-
um vesturlanda, telji t.d. »að þeir
búi í helsti þröngu húsnæði.«
Menningarmálum eru gerð hér
allýtarleg skil. Þó þjóðir séu þarna
margar er opinbert tungumál eitt:
rússneska. Úm hana segir höfund-
ur meðal annars. »Rússneska er
fyrst og fremst máttug tunga.
Hún er t.d. laus við greini (sem
latína), þann oftast nær óþarfa
dindil. I rússneskum fjölmiðlum
leika því engir greinis-japlarar
lausum hala líkt og blótneyti
bölvandi í flagi eður á öðrum
vettvangi mælts og ritaðs máls.«
Þannig varpar Kjartan, á sinn
hátt, ljósi yfir hinar ýmsu hliðar
sovéskrar menningar. Þó hann
gerist stundum orðheppinn er bók
hans enginn skemmtilestur. Yfir
heildina litið er hún heldur þurr.
En fyrir þann, sem vill fræðast
um þetta víðaáttumikla ríki, er
hún auðvitað betri en ekki. Hér er
t.d. birt heilmikið af hagskýrslum.
Og slíkan fróðleik er auðvitað
þægilegt að eiga tiltækan telji
maður sig þurfa á honum að
halda.
uoaaijiiu Rtíi iai/i
SAGNADANSAR.
Vésteinn Ólason bjó til prentun-
ar.
Bókarauki: LÖG VIÐ ÍSLENSKA
SAGNADANSA.
Hreinn Steingrimsson bjó tii
prentunar.
Rannsóknastofnun i bókmennta-
fræði og Menningarsjóður 1979.
Vésteinn Ólason getur þess í
Inngangi sínum að Sagnadönsum
að lesandi þeirra hljóti „oft að
verða gripinn þeirri kennd að
hann sé kominn í annan heim,
óralangt frá heimi nútímans, og
reyndar óralangt frá íslenskum
veruleika á öllum öldum“.
Þessum orðum til staðfestingar
nægir að nefna tvo dansa: Kvæði
af Ólafi Liljurós sem „reið með
björgum fram, rauður loginn
brann" og Tristrams kvæði um
hetjuna sem „háði bardagann við
heiðinn hund“.
Sagnadansar eða fornkvæði
munu fyrst hafa orðið til einhvern
tíma á miðöldum, en urðu snemma
mjög vinsælir og breiddust út um
alla Evrópu. Kvæðin eru ekki
skráð fyrr en miðöldum er að
ljúka, einkum á 16. öld og síðar. í
Sagnadönsum eru reyndar kvæði
(samanber Kirkjuklerks kvæði)
sem skráð eru eftir segulbands-
upptökum hér á landi á sjöunda og
áttunda áratug þessarar aldar. Að
sögn Vésteins Ólasonar eru alls
staðar viss sameiginleg grundvall-
ANDVARI
Nýr flokkur XXI.
Timarit Bókaútgáfu Menn-
ingarsjóðs og bjóðvinafélagsins.
Ritstjóri: Finnbogi Guðmunds-
son.
Ég verð að gera þá játningu í
upphafi að ég á ekki létt með að
gera mér grein fyrir hvers konar
tímarit Andvari eiginlega er. í
Andvara á undanförnum árum
hefur að vísu birst gott efni,
samanber ævisögur merkra ís-
lendinga, ein slík er að þessu sinni
um Pál ísólfsson skrifuð af Jóni
Þórarinssyni.
En meirihluti þess efnis sem
birtist í Andvara getur varla
kallast eftirminnilegt og það er
auðvelt að gleyma því eftir kynn-
ingu. Stefna Andvara eða stefnu-
leysi virðist helst beinast í þá átt
að vekja enga athygli, aðeins láta
sér nægja að tóra.
Ég vil samt ekki gera lítið úr því
efni sem birtist í Andvara að
þessu sinni. Á því má ýmislegt
areinkenni með dönsunum. Nafn
þeirra er dregið af því að þeir voru
kveðnir í dansi. Vésteinn skrifar:
„Megineinkenni sagnadansa hvar
sem þá er að finna er að þar er
sögð saga í bundnu máli, sem
víðast er rímuð og oft skipt í
erindi. Sagan er að jafnaði frekar
stutt og er megináhersla lögð á
eitt tilfinningaþrungið atvik eða
aðstæður, aðdraganda þes og af-
leiðingar."
Sagnadansar hafa borist hingað
frá útlöndum, líklega flestir
munnlega, en síðan fengið sitt
íslenska svipmót. Reyndar er sagt
frá dansi í Sturlunga sögu eins og
Vésteinn drepur á, en það var
þegar Þórður Andrésson kvað við
raust: „Mínar eru sorgir þungar
sem blý.“ Dansinn á Þórður að
hafa kveðið fyrir dauða sinn 1264.
Talið er að rímur hafi orðið til
fyrir áhrif frá sagnadönsum. Það
orkar tvímælis með það í huga að
rimur voru kveðnar á íslandi fyrir
1400 nema því sé um leið slegið
föstu að sagnadansar hafi verið til
Bökmenntir
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
græða. Það er til dæmis ómaksins
vert að ferðast með Birni Jónssyni
um Berserkjahraun, fræðast um
Grikkland af Göran Schildt, rifja
upp sögu Jónasar Guðlaugssonar
skálds með Vilhjálmi Þ. Gíslasyni,
kynna sér hvað felst í fyrirsögn-
inni Hallæri og hneykslismál eftir
Ruth Christine Ellison, meðtaka
fróðleik um Egils sögu hjá Her-
mánni Pálssyni, taka þátt í að
hylla Wagner með Árna Krist-
jánssyni, glugga í bréf Stephans
G. Stephanssonar til Magnúsar
Jónssonar frá Fjalli og síðast en
ekki síst njóta leiðsagnar Finn-
boga Guðmundssonar í grein sem
hann nefnir Gamansemi Snorra
Sturlusonar.
Það sem ég á við er að flest það
sem stendur skrifað í Andvara
1979 gæti alveg eins notið sín sem
blaðaefni og þarfnast ekki þess
virðulega búnings sem tímaritið
er óneitanlega í. Það vantar
lífsneista í Andvara, frumkvæði af
hálfu tímaritsins í þá átt að láta
Vésteinn ólason
á íslandi um 1300. Eins og Vé-
steinn víkur að eru rímur lengri
en sagnadansar, frásögn þeirra
breiðari og skoðanir rímnaskálda
látnar hiklaust uppi. Áhrif sagna-
dansa á íslenskan skáldskap
hljóta því að vera fremur lítil og
þeir standa einir sér. Það sem ekki
síst greinir dansana frá öðrum
íslenskum kveðskap er „frelsi
þeirra undan lögmálum stuðla og
höfuðstafa" eins og Vésteinn seg-
ir. Ekki er það með sagt að margt
standi ekki í ljóðstaf í sagnadöns-
unum, en það er fremur af tilvilj-
ekki nægja að prenta það sem
berst inn um dyrnar. Þetta tíma-
rit gæti til dæmis gert eitthvað af
því að kynna nýjan skáldskap
fyrir fólki og á ég þá einkum við
umsagnir eða yfirlitsgreinar um
bókmenntir. Tilraunir voru gerðar
til þess einu sinni og þótt þær
væru bágbornar á köflum þjónuðu
þær þó vissum tilgangi. En sé það
ætlun tímaritsins að stuðla að því
að halda áhuga fólks á fornum
fræðum vakandi þarf það að
gerast á markvissari hátt. Ég
undanskil að þessu leyti grein
Hermanns Pálssonar sem er ein-
mitt þess konar endurmat sem við
þurfum á að halda. Ritgerð Finn-
boga Guðmundssonar er að vísu
þægilegur lestur og margt vel
athugað hjá hinum vandvirka
fræðimanni, en kemur ekki á
óvart.
Stundum birtast ljóð í Andvara
og veit ég ekki eftir hvaða leiðum
þau berast eða hvað ræður vali
þeirra. Að þessu sinni eru í
Andvara fjögur kvæði eftir Rós-
berg G. Snædal og eru þau hugs-
anlega birt í því tilefni að höfund-
urinn átti merkisafmæli fyrir
skömmu. Rósberg G. Snædal yrkir
un en um ákveðinn vilja sé að
ræða.
í Inngangi sínum vekur Vé-
steinn Ólason máls á mörgu sem
kemur í hugann við lestur sagna-
dansa, en hann mun hafa í
smíðum rit um íslenska sagna-
dansa. Meistaraprófsritgerð hans
fjallaði reyndar um dansana:
Islenzkir sagnadansar — upptök
og einkenni (1967) og er hún
varðveitt í Háskólabókasafni.
Undirstaða þeirrar prentunar
sagnadansa sem hér er getið er
útgáfa Jóns Helgasonar: íslenzk
fornkvæði I—VII (1962-70).
Þegar umræður stóðu sem hæst
um formbyltingu í íslenskri ljóða-
gerð var lærðum mönnum stund-
um strítt með því að höfundar
sagnadansa hefðu lítt hirt um
hefðbundinn kveðskaparmáta.
Það var að mörgu leyti góð
áminning. En eins og allir vita
sker form skáldskapar ekki úr um
skáldskapargildi eða langlífi ljóða.
Þótt hinn ímyndaði heimur sagna-
dansanna hafi fjarlægst okkur,
um sinn að minnsta kosti, er hægt
að hafa af þeim unun. Sumir
þeirra eru falleg lýrík. Bergmál
frá þeim er að finna í íslenskum
skáldskap fram til þessa dags og
mun svo að öllum líkindum verða
um aldir. Hver getur gleymt eða
látið sitt litlu varða erindi eins og
til dæmis þetta:
Runnu upp af leiðum þeirra
lundar tveir.
upp af miðri kirkjunni
mætast þeir.
l>eim var ekki skapað nema að skilja.
Skáldskapargildi viðlaganna er
líka óumdeilanlegt.
Finnbogi Guðmundsson
í hefðbundnum stíl samanber
þetta erindi úr Eingöngu:
Einn éK sveima undir haust.
öllum gieymi kviða.
læt um heiminn hömlulaust
huga dreyminn líöa.
I Grásteini yrkir Rósberg um
það hvernig hið gamla víkur fyrir
hinu nýja og gerir það með
ádeilukenndri eftirsjá í anda heil-
brigðrar íhaldssemi.
raf eínda íhlutir
rafeinda íhlutir ■
Hálfleiöarar:
Transistorar — díóöur — thyristorar — triac — diac.
IC-rásir:
7400 TTL serian — 74LSOO TTL serian — 74COO CMOS serian
4000 CMOS serian — linear rásir — regulatorar
Viönám:
Föst viönám — trimm viðnám — NTC viðnám — Ijósnæm viönám
styrkstilli — thermistorar.
Þéttar:
Electrolyt — ceramic — mica — tantalum — trimm.
Lampar:
Sjónvarps- og útvarpslampar — myndlampar
Hátalarar:
Ýmsar gerðir Philips hátalara — hátalarasett — hátalarafiltar
■ heimilistæki hf
■ SÆTÚNI8.SÍMI 24000.
JÍTIÍI i>‘ii ,1/iil
l> 4K * Jf > f> H
». mm mot i
Að tóra