Morgunblaðið - 01.06.1980, Blaðsíða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. JÚNÍ1980
Sálarspegill
Þorri Jóhannsson:
SÁLIN VERÐUR
EKKI ÞVEGIN
Reykjavík, 1980
Þorri Jóhannsson er eitt þeirra
ungu ljóðskálda sem hafa kynnt
sig á síðum Lystræningjans. Einn-
ig hafa birst eftir hann ljóð í
Lesbók Morgunblaðsins. En þetta
er hans fyrsta bók.
Þorri er kraftmikið skáld og
skorinort. Sem vonlegt er dregur
hann dám af sinni kynslóð. Sjón-
hringur hans er þó að ýmsu leyti
víðari. Rætur þessara ljóða liggja
t.d. að nokkru í nýsúrrealismanum
sem áður bar hærra en nú. I
afneitun sinni á nútímalífsstíl er
Þorri hins vegar í takt við sína
kynslóð. En þetta tvennt fer
einkar vel saman í ljóðunum.
Skáldið hefur gaman af að setja
saman fjarstæður, bregða upp
ýktum myndum, sýna bakhlið þess
gervilífs sem ber svo glæsta for-
hlið. En þrátt fyrir mergjað orð-
færi er Þorri ekki opinskár höf-
undur, miklu fremur dulur, inn-
hverfur. Slíkir bera oft fyrir sig
líkingar og gátur. Þannig má bera
fram hugsun sína án þess að opna
hug sinn sem kallað er. Einnig má
segja að efnið bjóði upp á nokkuð
langsóttar líkingar. Skáldið skoð-
ar lífið frá öðru sjónarhorni en
hinn dæmigerði borgari og slíkt
útheimtir annars konar tjáning.
Útkoman verður hér eins konar
ýkjustíll. Skáldið sér veröldina í
afkáralegu ljósi.
Hvergi er þó svo stór skammtur
af framúrstefnu í þessum ljóðum
að meining skáldsins fari á milli
mála. Jafnvel í ljóðinu um ástina
sem »er súr hvalur/sem við étum
of oft og fáum leiða á« fer ekki á
milli mála hvað skáldið er að fara.
Og í Ijóðinu Líkkista skilar allt
sér auðveldlega:
Æ þú borjí
hver bjó þi« til?
Ekki var það ók
Ekki varst þaó þú
I>ví torgin eru kalin
stytturnar hvílast aldrei
En þaó lifandi
virÖist dautt
Musteri leióindanna jfín
á Lækjartorid
með hálfsteyptum
löKKæsIumönnum
sem bera fyllin^u í hausnum
Rúntandi hnÍKnun manna
Ilringinn í krinKum endurtekningar
inni í stórri
líkkistu lífsins
I öðru ljóði segir skáldið: »Eg
veit að skipulag þessa lands/er
auðn.«. Og í ljóðinu Geðveiki segir
skáldið frá því hvernig allir verða
að bera grímu til að teljast með
öllum mjalla:
Einn daiíinn tók éu Krímuna af mér
Ék var ekki heilbrijíður lenj^ur
heldur geðveikur
Ég dansa minn ei«in dans!!
í ljóðinu Köllun beinir skáldið
orðum sínum til þeirra sem líta
»niður til þeirra sem sátu þreytt-
ir/drukknir, útkeyrðir og yfir-
spældir hver í/sínu horni/og rifu
einn kjaft á dag«. Þessi orð segja
þó ekki allt um ljóðið sem er
margræðara. En það er lengra en
svo að fært sé að taka það allt upp
hér.
í Draumur um óætan fisk er
meðal annars sagt frá strákunum
í fjörunni:
þá dreymdi um óa tan fisk
handa leióinlega kettinum
í nasta húsi hjá Ijótu kellinjfunni
Línurnar eru að ýmsu leyti
einkennandi fyrir bölsýni og
heimsfyrirlitningu skáldsins sem
er fremur stráksleg en kaldrifjuð,
ber með sér að Þorri er síður en
svo búinn að gleyma bernskunni
og þeirri skrítnu afstöðu til kell-
Þorri Jóhannsson
inga og kalla sem því aldursskeiði
fylgir.
Sums staðar gætir nokkurs ung-
æðisháttar í bókinni en Þorri er
sem fyrr segir kornungt skáld og
harla snemma á ferðinni með sína
fyrstu bók. Að mínum dómi eru
það ekki skoðanir skáldsins sem
gera þessa bók athyglisverða því
þær má kalla dæmigerðar fyrir
tiltekinn hóp skálda heldur þau
góðu tök sem Þorri hefur náð á
forminu. Þau tök eru líkast til
eðlislæg fremur en tillærð þar er
skáldið hefur naumast haft tíma
til margra ára ljóðlistarstúder-
inga enn sem komið er. Ég tek sem
dæmi síðasta ljóð bókarinnar,
Með kveðju:
Ék anda að niíT lofti löngunar
cn sit fastur við smckklcvan sparncytinn bíl
stcinstcypt verðmæti
arvandi mannvcrur
oií hcimsku sjálfs mín
Lás hcfðarinnar. hlckkir hcimsku vanans
sicrast ckki
Lciðast okkur hugsanir heilans
sem troðinn var i suma
án tilKangs mcð kvcðju til
valdsins
Sálin verður ekki þvegin er
sniðuglega myndskreytt af höf-
undi.
Á glóðum
Heinz og Geneste Kurth: STEIKT
Á GLÓÐUM. 80 bls. Bókaforl.
Odds Björnssonar. Akureyri.
Þegar kunningi minn fer í
sumarfrí hefur hann með sér salt,
krydd, veiðistöng og byssu. Síðan
lifir hann af landinu, veiðir og
matreiðir eftir þörfum. Skæðar
tungur segja að jafnvel lóur og
spóar lendi stundum á grillinu hjá
honum. Ekki sel ég það dýrara en
ég keypti.
Einar Guðjohnsen fer líka á
kræklingafjöru með Útivist sína.
Þá ér »kræklingur steiktur og
snæddur á staðnum« eins og segir
í myndartexta einum í Útivist
(ársriti samnenfdu ferðafélaginu).
Meðan störf skiptust ákveðið
milli kynja þótti körlum skömm
að fást við matseld — nema í
ýtrustu neyð eða þá við alveg
sérstakar og karlmannlegar að-
stæður, eins og til dæmis að laga
kaffi í gangnakofum, og þá helst
ketilkaffi. Éimir enn eftir af þeim
hygmyndum, til að mynda munu
margir karlar verða hálfkindar-
legir ef þeir eiga að bardúsa
eitthvað meiraháttar í eldhúsi, en
hins vegar eru þeir í essinu sínu ef'
þeir taka að sér matseld undir
beru lofti. Konan skal ráða innan
stokks, sagði í fornum, germönsk-
um lögum, karlinn utan dyra.
Nú eru útigrill í tísku, og þau
höfða líkast til fremur til karla, en
þó allra helst til barna sem njóta
hvers konar tilbreytingar marg-
falt á við fullorðna. Fyrir ferða-
matmenn og útigrillmeistara og
aðra tilbreytingasælkera er komin
út bókin Steikt á glóðum, þýdd og
staðfærð af Margréti Kristins-
dóttur. Hún býrjar á kafla sem
heitir Eldur, matur og menning.
Þar segir að »auðvelt er að
framreiða úrvals máltíð fyrir
Bókmenntlr
eftir ERLEND
JÓNSSON
þriðjung þess verðs sem það kost-
ar að fara á góðan veitingastað.
Auðvitað kostar það fyrirhöfn, en
að sýsla við opinn glóðareld er í
senn ánægjulegt og rómatísk til-
breyting frá daglegu vafstri, ekki
síst þegar vinir og skyldmenni
slást í hópinn.«
Lýsing (með myndum) er á
ýmsum tegundum glóðartækja,
bæði fullkomnum og frumstæðum.
Kemur hún í góðar þarfir, ekki
síst á hinum frumstæðu. Síðan
koma uppskriftir fyrir hina ýmsu
rétti og leiðbeiningar um hvernig
með skuli farið.
Þó bókin sé staðfærð verður
hinn framandi svipur ekki að öllu
leyti af henni skafinn. Finnst mér
t.d. gæta nokkuð að miðað sé við
aðrar aðstæður og annars konar
loftslag en hér ríkir. Hér verður
að miða hvaðeina við hinar frægu
»íslensku aðstæður« eigi hlutur að
koma hér að fullkomnum notum.
Erlendis tíðkast víða að halda
stórheimboð úti í garði þar sem
húsbóndinn býður fyrst upp á
lystauka og skálar við gestina um
leið og steikin brúnast á grillinu.
Þá þarf helst að vera logn og
tuttugu til þrjátíu stiga hiti sem
er flest kvöld sumarsins eftir að
komið er suður á fertugustu gráðu
og sunnar — en bregður fyrir hér
í Reykjavík svo sem einu sinni á
hundrað árum — ef það gefst þá
nokkurn tíma. Sá sem færi að
koma sér upp dýrum glóðartækj-
um og setja niður í garði sínum
hér legði því í vægast sagt óarð-
Hlátur níunda áratugar
Svíar hafa tilhneigingu til þess
að flokka skáldskap eftir áratug-
um. Þegar talað er um ljóð fimmta
áratugar í Svíþjóð hefur það til
dæmis ákveðna merkingu, sama er
að segja um sjötta, sjöunda og
áttunda áratug. En hvernig verður
níundi áratugurinn? Ef til vill
gefur bókin Poesi 1980, FIBs
Lyrikklubbs árbok 1980 nokkra
vísbendingu um það. Ljóðin eru
valin af Gunnari Harding.
í formála skrifar Gunnar Hard-
ing að skáldin þrjátíu sem eiga
ljóð í Poesi 1980 séu öll að hans
mati skáld áttunda áratugar.
Hann á einkum við að á þeim
áratug komu helstu verk þeirra út
og nokkur skáld sem voru áber-
andi á sjöunda áratug hafa síðar
sent frá sér bækur sem áttu sinn
þátt í að ráða stefnu áttunda
áratugar. Meðal þeirra nefnir
hann Göran Tunström, Bengt Em-
il Johnson, Göran Sonnevi og Lars
Norén.
Sjöundi áratugur var tími póli-
tísks skáldskapar í Svíþjóð. En
skáldin urðu fyrir vonbrigðum. I
upphafi áttunda áratugar var
ljóst að skáldin höfðu lítil áhrif
haft á þróun stjórnmála. Gagn-
rýnendur fóru að tala um kreppu
ljóssins. Útgefendur treystu sér
ekki til að gefa út nema verk
fáeinna skálda. Ungir höfundar
gripu til þess ráðs að gefa út
fjölritaðar bækur, meðal þeirra
ein af vonarstjörnum hins nýja
skáldskapar, Bruno K. Öijer. Fjöl-
rituð tímarit spruttu upp og
skáldin skiptust í hópa. Á þingi
sem skáldin ungu héldu í Uppsöl-
um 1973 kom á daginn að þau áttu
fátt eitt sameiginlegt annað en
gefa verk sín út fjölrituð. Sósíal-
istarnir í hópnum, meðal þeirra
Per Helge, töldu sig ekki eiga
samleið með sumum skáldunum
vegna hugmyndafræðilegs ágrein-
ings.
En víkjum nánar að hinni póli-
tísku bylgju í skáldskapnum. Árið
1965 birtist ljóð Görans Sonnevis:
Um stríðið í Víetnam. Þetta ljóð
og fleiri eftir Sonnevi boðaði í
raun breytingu í sænskum
skáldskap. Með því að beina hinni
almennu pólitísku umræðu inn í
lokaðan heim ljóðsins kom Göran
Sonnevi því til leiðar að skáldin
hættu að velta eingöngu fyrir sér
formrænum og heimspekilegum
Göran Sonnevi
vandamálum, en gerðust skorin-
orð. En það er aðeins ein setning í
ljóði Sonnevis um Víetnamstríðið
sem skýrir afstöðu hans: „Hvern
dag sem líður/ fjölgar hinum
dauðu í níðingslegri styrjöld
Bandaríkjamanna." (Sjá þýðingu
Hannesar Sigfússonar á ljóðinu í
Norræn ljóð 1939—1969, útg.
Heimskringla 1972).
Gunnar Harding skrifar að
þeim ljóðum hafi fækkað á undan-
förnum árum sem taki mið af því
sem efst er á baugi í alþjóðamál-
um. Göran Sonnevi sé enn fremst-
ur í flokki þeirra sem yrki pólitísk
ljóð á sannfærandi hátt, en hann
sé ekki lengur sameiningartákn
sænskra vinstrimanna, enda
aldrei sóst eftir því. Eftir að hann
orti ljóðaflokk um átök Víetnama
og Kampútseumanna varð hann
fyrir árásum margra fyrrverandi
aðdáenda sinna.
I Poesi 1980 eru prentuð þrjú
Ijóð úr þessum umdeilda flokki.
Öll lýsa þau efasemdum skáldsins
um þróun mála í Víetnam. Ljóst er
að Víetnamar eru árásaraðilar og
svífast einskis í landvinningum
sínum. Hvernig er þá unnt að
standa með þeim? Er þjóðin hið
sama og valdið sem talar í nafni
hennar? Við því fæst ekkert svar.
En óttinn sest að um að framund-
an sé enn stærra stríð, heims-
styrjöld. Myndir ljóðsins eru í ætt
við myndir fréttaljósmyndaranna:
Skólahús í Phnom Pcnh
fullt af útblásnum llkum
hlckkjuóum saman
FjöldaKrafir. jörðin full
af samanhlckkjuðum bcinum
Hinir dauðu eiga sér enga frelsun
Það sem setur svip sinn á
sænskan skáldskap nú er náttúru-
dýrkun sem kempr fram með
ýmsum hætti hjá skáldunum, en
þau eiga það sameiginlegt að vara
við eyðingu og mengun. Mesta
athygli hafa vakið ljóð Bengts
Emils Johnsons þar sem ljóðmál
og náttúrumyndir verða eitt, lifa
saman sínu eigin heillandi lífi.
En það er líka margt fleira í
deiglu. Til dæmis skera ljóð ný-
súrrealistans Bruno K. Öijers sig
nokkuð úr, réttara væri kannski
að kalla hann anarkista. í Poesi
1980 er eftirfarandi Ijóð eftir
hann:
Hann Var Svo Sólginn 1 Þík
Að Hann Hjó Af Sér
Alla Fingurna
& Valdi Simanúmrrið Þitt Mcð Tungunni
Nú Heyrir Hann Sifellt
Pásamlcgan Hlátur Þinn
Vel gæti hugsast að kaldhæðin
ljóð Bruno K. Öijers sem oft sækja
næringu í dægurmenningu boði
níunda áratuginn í sænskum
skáldskap?
Þýskir kafbátar á Atlantshafi veturinn 1941.
Tími sæúlfanna
Heimsstyrjöldin 1939—1945:
ORRUSTANÁATLANTSHAFI
eftir Barrie Pitt
og ritstjóra Time-Life bóka
Jón O. Edwald íslenskaði.
Almenna bókafélagið 1980.
I myndskýringakaflanum
Klakaborgin í Orrustunni á Atl-
antshafi er brugðið upp myndum
frá þætti íslands í styrjöldinni. Að
sögn höfundar bókarinnar börðust
hermennirnir við leiðindi í
hrjóstrugu landi:
„Tilbreytingarleysið var versti
andstæðingur hermannanna og
flestum þeirra raunverulegra en
Þjóðverjarnir. Sumir stunduðu
reglulegt eftirlitsflug eða unnu að
skipaviðgerðum en helsta við-
fangsefni flestra auk herþjálfunar
var að leggja vegi, reisa herskála
eða flytja birgðir. Fátt var til
afþreyingar í tómstundum utan að
skrifa heim, spila á spil eða lesa.
íslensku stúlkurnar þóttu ekki
eftirlátar, bjórinn þunnur og glas
af skosku viskýi kostaði einn dal
Bðkmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
sem þótti dýrt þegar mánaðarlaun
hermanns voru einir 30 dalir."
Heldur hefur ástandið verið
dapurlegt samkvæmt þessu, en að
minnsta kosti hvað varðar fóstur-
landsins freyju stangast þessar
upplýsingar á við algenga sögu-
skoðun.
Til marks um það sem bókar-
höfundur kallar „hamingjustundir
kafbátanna" má geta þess að tíu
þýskir kafbátsforingjar sökktu
318 skipum Bandamanna, samtals
1.871.844. lestum. Mesti afreks-
maðurinn var Otto Kretschmer
með töluna 266.629 lestir, 44 skip.
En hans naut ekki við nema fyrsta
hálft annað ár styrjaldarinnar því
að hann sat í fangabúðum það sem
eftir var stríðsins. Lífið um borð í
kafbátunum var þó ekki nein
sældarvist eða ferðir bátanna ein