Morgunblaðið - 13.07.1980, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. JÚLÍ 1980
23
þau voru saman heima, og þau
voru kölluð þar íslenzkir krakkar,
eins og þau höfðu verið kölluð
danskir krakkar í Reykjavík. >au
vildu ekki gleyma. En þegar þau
stækkuðu, var erfitt fyrir þau að
finna orð fyrir hugsanir sínar, af
því að þau kunnu ekki nema
barnamál og höfðu engar ísienzk-
ar bækur. Svo fór Dengsi að
gleyma íslenzkunni, eftir að
Gagga fór aö heiman til að ganga
í skóla, enda var hann yngri og
kunni minna, þegar hann fór
héðan. En þau systkinin hafa
alltaf verið dálítið feimin að tala
dönsku hvort við annað.
Gagga gekk í menntaskóla og
varð stúdent 19 ára gömul. Þá
fékk hún að fara heim til Islands í
kynnisför til móðursystur sinnar.
Skipið fór norður fyrir land. Það
kom upp að norðausturströndinni
í svartaþoku. Gagga stóð uppi á
þilfari og mændi í áttina til lands,
en sá ekkert. „Hvaða hljóð var
þetta?“ spurði hún einn samferða-
manninn. „Það er kýr að baula í
landi." Gagga hefur aldrei verið
nein beygja. En hún varð svo glöð,
þegar hún heyrði aftur þetta hljóð
frá íslandi, að hún varð að harka
af sér að fara ekki að gráta. Þetta
varð skemmtilegt sumar fyrir
hana og hún rifjaði íslenzkuna
talsvert upp, þó að margir vildu
tala dönsku við hana.
Þegar hún kom aftur til Dan-
merkur, byrjaði hún að læra að
syngja. Hún var tíu ár við söng-
nám, fyrst í Höfn, síðan í París.
Hún söng fyrst opinberlega í Höfn
1926, og sama sumarið fór hún til
íslands og söng í Nýja Bíó. Hún
söng frönsk, þýzk, dönsk og ís-
lenzk lög, Ijómandi fallega og
smekklega. En ekki datt mér þá í
hug, að hún ætti eftir að verða ein
af frægustu söngkonum, sem nú
eru uppi.
Haustið 1933 var ég í Stokk-
hólmi og sá auglýst, að Engel
Lund ætlaði að syngja. Eg gat ekki
hlustað á hana fyrsta kvöldið, því
að ég átti að kenna í háskólanum á
sama tíma. En ég frétti á eftir, að
aðsóknin hefði verið lítil, en þetta
hefði þótt alveg sérstakt og áheyr-
endur verið mjög hrifnir. Næsta
skipti gat ég verið viðstaddur.
Gagga söng í stórum sal, og hann
var þéttskipaður. Og þetta var
ekki aðeins þroskaðri söngkona en
hafði sungið í Reykjavík sjö árum
áður, heldur alveg spánný listak-
ona. Þegar ég eftir sönginn fór að
heilsa upp á hana bak við sviðið,
kom gamli Sven Scholander, fræg-
asti vísnasöngvari Svía, þjótandi
og faðmaði hana að sér. „Kæra,
elskaða Gagga, þú ert óviðjafnanl-
eg.“ „Já, nú er ég að minnsta kosti
notalega hlý,“ sagði Gagga glettn-
islega. Hún var vitanlega í einu
kófi eftir alla áreynsluna og hit-
ann í salnum.
Og nú þurfti ég að spyrja Göggu
spjörunum úr, þegar ég gat talað
við hana i næði, hvað á dagana
hefði drifið og hvernig hún hefði
tekið öllum þessum breytingum.
Og sagan af því er í stuttu máli
svona.
IV
Árið áður en Gagga lauk námi
sínu í París 1928, fékk hún söngva-
hefti eftir tvö frönsk tónskáld,
Ravel og Milhaud, og í þeim voru
meðal annars „Gyðingalög", sem
henni fundust mjög sérkennileg.
En þegar hún fór að syngja þau,
var það erfitt og eins og eitthvað
vantaði. Hún söng þau samt árið
eftir í Þýzkalandi, vitanlega við
franska texta, og þá kom til
hennar áheyrandi, sem kunni eitt
af lögunum, sem Milhaud hafði
notað, eins og það var sungið
meðal Gyðinga við texta á jidd-
isch, hinu einkennilega blend-
ingsmáli, sem talað var í Gyðinga-
hverfum í Austur-Evrópu. Nú
fannst Göggu allt breytast, lagið
njóta sín og fara miklu betur til
söngs. Hún fór að leggja sig eftir
jiddisch og hebresku og safna að
sér fleiri Gyðingalögum. Áður
kunni hún nokkuð af íslenzkum og
dönskum þjóðlögum. Þetta varð
stofninn, sem hún byrjaði með og
aefur síðan smáaukið. Það hefur
ekki verið fyrirhafnarlaust að
læra öll þau mál, sem hún syngur
nú, og ná tökum á þessum undar-
legu ljóðum og lögum. Sum þeirra
hefur hún glímt við árum saman,
áður en hún treysti sér til að
syngja þau opinberlega. En oft,
eftir að hún hafði lært ný mál af
sjálfri sér, t.d. mállýzkuna á
Suðureyjum (Hebrides-eyjum),
hefur einmitt orðið á vegi hennar
rétti maðurinn til að leiðbeina
henni síðustu sporin.
Haustið 1929 söng Gagga ís-
lenzk lög í háskólanum í Berlín.
Þýzk stúlka, sem hafði stundað
íslenzk fræði og ferðazt hér á
landi, var fengin til að flytja
formála til skýringar lögunum.
Síðan fór Gagga til Hamborgar og
söng þar sömu lögin, en hafði þá
engan Þjóðverja, sem gæti talað
um þau. Hún réðst í að gera það
sjálf, þó að hún væri þá óæfð að
tala þýzku, og það gekk ágætlega
— betur en hjá lærðu þýzku
stúlkunni í Berlín. Fólk hafði ekki
nema gaman af því, þó að henni
yrðu smávillur á í messunni, en
hún fann, að hún gat undir eins
fengið áheyrendurna til að hlusta.
Þetta varð upphafið að því, að hún
fór að leggja sig eftir að kynna
þjóðlögin á þennan hátt, áður en
hún söng þau.
Og þetta sama haust hitti hún í
Hamborg dr. Ferdinand Rauter.
Hann hafði verið hljómsveitar-
stjóri í söngleikahúsi, sem var
nýlega farið á hausinn. Hann varð
mjög hrifinn af söng Göggu, og
hún fann, að hann hafði réttan
skilning á því, sem hún vildi og
var að leita að. Hann tókst á
hendur að ferðast um með henni
og ieika undir, fór að útsetja
þjóðlögin handa henni og í sam-
ráði við hana. Síðan hefur hann
fylgt henni og aðstoðað hana,
hvert sem hún hefur farið nema
nú til Islands. Dr. Rauter, sem
Gagga kallar Löve (ljón), er frá
Austurríki, hámenntaður og fjöl-
hæfur tónlistarmaður. Samvinna
þeirfa hefur orðið þeim báðum
mikils virði.
Nú hafði Gagga Lund fundið
sjálfa sig, fundið svið, þar sem
allir hinir ríku hæfíleikar og
stórbrotna og skemmtilega per-
sóna hennar gátu þroskazt og
notið sín, hlutverk, sem hún hafði
skapað sér sjálf og gat leyst af
hendi betur en nokkur annar.
Þennan garð sinn hefur hún hald-
ið áfram að stækka og rækta. Þar
er hún heima hjá sér, þar er hún
drottning í ríki sínu. Þetta finna
allir ósjálfrátt, sem hlusta á hana.
Maðurinn verður að vinna fyrir
öllu, sem hann hefur fengið frá
öðrum, til að eiga það með öllum
rétti. Og — hann á í rauninni
aldrei neitt nema það, sem hann
er. y
Þrátt fyrir hið geysimikla úrval
ljóða og laga frá ýmsum löndum,
sem Gagga kann að syngja, og
allar þær tilbreytingar, sem hún
getur gert á söngskrá sinni, hefur
hún aldrei svo þjóðlagakvöld, að
hún syngi ekki einhver Gyðinga-
lög — og íslenzk lög. Og eitt er
það, sem áheyrendur hennar hér á
landi verða að fara á mis við: að
heyra, hvernig hún flytur formál-
ana að þessum íslenzku lögum í
öðrum löndum. Þá tekst henni
verulega upp. Öll ást hennar á
Islandi og endurminningunum
þaðan gerir þá formála óvenjulega
hrífandi. Þegar hún lét gefa út í
Englandi sýnishorn þeirra þjóð-
laga, sem hún syngur, setti hún
íslenzkt lag, Stóðum tvö í túni,
fremst í bókina. Hún gleymir
aldrei að láta þess getið, að hún sé
borin og barnfædd á Islandi, og
hún er oft blátt áfram kölluð „hin
fræga íslenzka söngkona.“ Einu
sinni hafði hún í auglýsingu í
Þýzkalandi verið kölluð „íslenzki
næturgalinn“. Hún gerði
skemmtilega athugasemd um
þetta næsta skipti, sem hún söng:
„Ég er enginn næturgali, og á
Islandi eru engir næturgalar. En
ef þið viljið endilega kalla mig
fugl, þá skuluð þið kalla mig
mávinn úr Norðurhöfum."
Eins og geta má nærri, dettur
Göggu ekki í hug að afneita sínu
danska þjóðerni og föðurlandi. En
landið, sem fóstraði hana í barn-
æsku, á svo djúp ítök í hjarta
hennar, að henni finnst hún aldrei
geta goldið því þakkarskuld sína
nógu rækilega. Hún hefur áreið-
anlega borið nafn ísiands víðar en
flestir aðrir og alltaf á þann hátt,
að það hefur varpað ljóma á land
og þjóð. Við íslendingar þurfum
Sjá niöurlag á bls. 26.
assGagga Lund
Mig lángar, þó ekki væri nema í
símskeytisformi, að fá að taka í höndina
á Göggu á afmæli einsog þessu, þegar í
rauninni ætti að fara að skylda mann til
að kalla hana frú Engel Lund; en því
nafni, og reyndar er skírnarnafn, hét
hún eftir að hún fór að koma fram sem
úng saungmær erlendis, og hélt því á
margþættum starfsferli sínum og ég
kann ekki að rekja; þó veit ég að hún
gerði nokkur sérstæð íslensk þjóðlög að
saungskrárefni suðrí Evrópu. En þegar
hún kvaddi hjá BBC, þar sem hún hafði
leingi haft stöðu, og kom híngað að
sækja flautabollann, einsog við segjum
um þann sem leitar bernskustöðvanna
aftur, þá feingust íslendíngar ekki til að
kalla hana fullorðinsnafni sínu, Engel,
og það þó hún sé sannanlega eingill og
það einginn smáeingill.
Hún er uppalin hér, átti hér heima til
10 ára aldurs. En þegar árin færast yfir
er eitthvað sem dregur mann heim;
heimilisfángið býr í sálinni. Altíeinu
stendur meðal okkar útlend kona sem ,
talar íslensku frá því fyrir fyrra stríð;
íslensku sem vekur klassíska heimþrá
til horfinna hluta, liðinna daga. Hún
gaf okkur í rauninni til baka þann part
af íslandi sem hún sjálf var. Þessi
glæsilega mentakona sem feingið hafði
Island að nokkurskonar andlegri vöggu-
gjöf af dönskum foreldrum sínum, hún
hafði aldrei verið nær hamíngju
bernsku sinnar en þegar hún kom aftur
og fann okkur á sama stað — svona
nokkurnegin. Íslendíngar hafa minni
einsog gamlir hestar. Þegar hún kom
aftur eftir öll þessi ár, hámentuð
evrópisk listakona, mundu þeir að hún
var ein af oss, og báðu hana gera svo vel
og koma inn og fá sér sæti og kenna
okkur að sýngja.
Gagga, má ég þakka þér fyrir að þú
komst aftur og gafst okkur tækifæri að
læra af þér saunglist og eignast í þér
vin og landa um leið og þú kendir okkur
að meta að verðleikum mannkosti dana
og svo mart sem sannfagurt er í
Danmörku.
Halldór Laxness.