Morgunblaðið - 18.07.1980, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 18. JÚLÍ 1980
llya Dzhirkvelov, fyrrverandi starfsmaöur sovésku leyniþjónustunnar KGB, fréttaritari hjá TASS og starfsmaöur á vegum
Sovétríkjanna hjá Alþjóöaheilbrigöisstofnuninni í Genf, ákvaö í aþríl á þessu ári aö snúa baki viö Sovétríkjunum. Hann sótti
um hæli fyrir sig og fjölskyldu sína í Bretlandi, eftir aö efasemdir hans um sovéska kerfiö höföu leitt til þess, að starfsbræöur
hans í sovéska sendiráðinu í Genf voru farnir aö beita hann bolabrögöum.
Breska blaöiö The Times fékk einkarétt á viötölum viö Dzhirkvelov eftir aö hann kom til Bretlands og birti þau í fimm
hlutum undir lok maí s.l. Morgunblaöiö hefur fengiö rétt til birtingar á þessum viötölum hér á landi. Af lestri þeirra kynnast
menn hugarheimi manns, sem hefur veriö tannhjól í sovésku valdavélinni, sem er innilokuö og gætir hagsmuna sjálfrar sín
jafnvel betur en ríkisins. Þróttleysi og vonleysi einkennir mat KGB-mannsins fyrrverandi á framtíö sovéska þjóðfélagsins.
Mistökin, sem framkvæmd hafa veriö, eru svo mörg, aö aöeins gjörbreyting getur oröiö til bjargar. En KGB og herinn eru
öflugustu máttarstólþar valdavélarinnar og þeir aðilar þrífast aöeins fái þeir tækifæri til aö sýna vígtennurnar.
í fjórða viðtalinu lýsir Dzhirkvelov
þeim breytingum, sem oröið hafa í
Sovétríkjunum síðan Stalín var allur.
Söknuður hans eftir „röð og reglu“
Stalínstímans er greinilegur, því að
þar er að finna rætur stjórnkerfisins,
sem hann þjónaði. Honum finnst allir
eftirmenn Stalíns einskonar uppskafn-
ingar, sem ekki séu störfum sínum
vaxnir.
Ilya Dzhirkvelov er ekki andófs-
maöur. Sem fyrrverandi starfs-
maöur KGB hefur hann haft lítinn
tíma til mótmælaaögeröa í þágu
mannréttinda í Sovétríkjunum. í
viötölum sínum viö The Times
skýröi hann frá æsku sinni og ævi
fram til þessa dags og velti fyrir
sér þeim breytingum, er orðiö hafa
í Rússlandi síöustu 30 árin, meö
hugarfari sem gaf til kynna aö
hann heföi litla samúð meö „lýö-
ræðishreyfingunni" í Rússlandi.
Þaö sem hann og kynslóð hans —
hann er á sextugsaldri — vilja,
segir Dzhirkvelov, eru viðunandi
lífskjör og takmarkað þersónulegt
frelsi, en einnig sterka forystu,
reglu og aga
Dzhirkvelov, sem var félagi í
Kommúnistaflokknum í 34 ár, lítur
meö vissum söknuöi aftur til Stal-
minnsta vafa um aö ég væri aö
gera þaö sem rétt var.“
Dzhirkvelov segir The Times svo
frá aö efinn hafi byrjaö aö sækja á
hann, þegar hann tók aö gera sér
Ijóst hyldýþiö milli þeirra hugsjóna,
sem stjórnin hélt á loft, og þeirrar
kuldalegu sérhyggju, sem réö ferö-
inni. Jafnvel á unga aldri í Georgíu
tók hann til þess, aö þeir sem sátu
aö völdum fluttu fjölskyldu sína til
írönsku landamæranna þegar
Þjóðverjar sóttu fram og skildu
hina minni megandi eftir til aö
mæta örlögum sínum.
Hann tekur fram að Georgía sé
einstaklega spillt miöaö viö önnur
sovésk lýðveldi og njóti jafnframt
þess heiöurs aö hafa aliö tvo af
mestu glæþavörgunum, þá Stalín
og Lavrenty Beria, yfirmann leyni-
lögreglu Stalíns. Dzhirkvelov
LANDFLÓTTA KGB-MAÐ-
UR SEGIR ÁLIT SITT
Á VELDI KREMLVERJA
Mynd þessi er
tekin af einræöis-
herranum Stalín
1938. Stjórnkerfiö
sem hann skipu-
lagói er enn við
lýói en KGB finnst
skorta á haró-
stjórnina og því
allt stefna til
rangrar áttar.
ákæruatriöin gegn yfirboöara sín-
um. Aö sögn Dzhirkvelovs var
Bería sakaöur um aö hafa veriö
„njósnari fyrir alþjóöaheimsvalda-
stefnu". Jafnvel KGB-mönnum
þótti þetta fjarstæöukennt. Þeir
voru vanir aö Ijúga upp sakargift-
um sem bendluöu sakborninga viö
einhverja einstaka leyniþjónustu á
Vesturlöndum, en aö skjóta Bería
fyrir aö vera á mála hjá þeim öllum
var fullmikiö aö þeirra mati.
Viöhorf Dzhirkvelovs til Stalíns
og Bería mótast af þeirri staöreynd
aö þeir voru þáðir Georgíumenn
eins og hann sjálfur. Hann segir aö
Bería hafi yfirleitt veriö „illa liöinn"
af Georgíubúum, sem álitu hann
„grimman", jafnvel á þeirra mæli-
kvaröa.
Viöhorf þeirra til Stalíns var
tvíbentara. Þegar Krútséff hélt
„leyniræöu" sína árið 1956 og fletti
ofan af Stalín fóru af stað íriösam-
legar mótmælagöngur fjölaais í
höfuöborg Georgíu, Tblisi. Mót-
mælendur vildu fá aö vita hvers
vegna „þeirra eigin“ Stalín var
steypt af átrúnaöarstalli sínum.
Yfirvöld uröu óttaslegin og sendu
herlið á vettvang sem hóf skothríð
og skildi tugi manns eftir í valnum.
Vegna þess sem Dzhirkvelov kallar
hina „átakanlegu atburði” fengu
óeiröirnar á sig yfirbragö þess aö
vera and-rússneskar. Hann var
sendur af KGB til Tblisi — heima-
borgar sinnar — til að komast að
hverjir væru upphafsmennirnir og
refsa þeim. KGB tók 400 manns
höndum, en þaö fundust ekki
eninir „hvatamenn", þar eö við-
brögð Georgíubúa viö smán Stal-
íns höföu verið algerlega ósvikin
og óundirbúin.
Að öllu samanlögöu ber Dzhir-
kvelov enn vissa viröingu fyrir
Stalín sem jaörar jafnvel viö aö-
dáun. Samfara henni örlar einnig á
fyrirlitningu á forystu Krútséffs
Guðinn sem reyndist bófi
og skelfingin innan KGB
ínstímans, jafnvel enn í dag. hann
er þrekvaxinn, sólbrúnn Georgíu-
maöur meö snöggklippt grátt hár,
og hann minnist þess meö hrifn-
ingu, þegar hann gekk í KGB —
sem þá hét NKVD — áriö 1944
fullur af ákafa æskumannsins.
í hugum margra bæöi innan
Sovétríkjanna og utan vekja upp-
hafstafirnir KGB eöa NKVD ótta og
skelfingu. En í augum hins unga
llya Dzirkvelovs var sovéska ör-
yggislögreglan aö hans eigin sögn
fyrirtaksstofnun, sem jafnvel stóö
nokkur Ijómi af. Hún var ríkinu til
varnar meö ströngum en réttlátum
aögeröum í anda byltingarmanns-
ins Cheka. Auk þess bauö hún upp
á tækifæri til forréttinda og valda.
Þaö var ekki fyrr en síöar, aö því er
Dzhirkvelov segir að honum skild-
ist aö fórnarlömb leynilögreglunn-
ar voru þeir sem saklausir féllu
fyrir grimmilegri og handahófs-
kenndri haröstjórn.
Fyrsta verkefni hans var aö
aðstoöa viö aö safna saman sí-
gaunum af Krímskaga, en sumir
þeirra höföu barist meö Þjóöverj-
um í stríöinu. Flestir þeirra hötöu
gengiö nauöugir í her Hitlers til aö
foröa sér frá vísum hungurdauöa í
fangabúöum nasista. En þetta
nægöi þó ekki til aö foröa þeim frá
jafnvísum dauödaga fyrir hendi
sovéskra aftökusveita. Þeir sí-
gaunar sem eftir lifðu voru fluttir
nauöungarflutningum til Síberíu og
Miö-Asíu af hermönnum NKVD, en
í þeirra hópi var hinn 17 ára gamali
llya Dzhirkvelov Margir létu lífið á
leiöinni. Afkomendur þeirra er liföu
af hafa enn ekki fengið leyfi til aö
snúa aftur til átthaga sinna.
Þessir allsherjarflutningar á sí-
gaunum eru einhver illræmdasti
glæpur Stalíns. En þaö er ekki fyrr
en nú, aö Dzirkvelov gerir sér grein
fyrir aö hann átti þarna hlutdeild í
ómanneskjulegum verknaði.
„Þegar þetta geröist," segir
hann „fannst mér sígaunaþjóöin
vera svikarar. Ég var ekki í
komst í návígi við Stalín ásamt
þeim Churchill og Roosevelt, þeg-
ar honum var faliö aö vera öryggis-
vöröur fulltrúanna á Jalta-ráö-
stefnunni í febrúar 1945. Fyrir
ungan metnaöargjarnan mann var
þaö eins og aö taka þátt í sjálfri
mannkynssögunni aö vera vöröur
„risanna þriggja". Og aö vera í
nánd viö Stalín var sama og aö
vera í návist hálfguðs: „Okkur
fannst hann vera almáttugur, meiri
en sólin og voldugri en keisarinn.”
Samt sátu efasemdirnar eftir.
Áriö 1947 var Dzhirkvelov sendur
til Rúmeníu til aö fást viö „sam-
verkamenn nasista" alveg eins og
hann haföi gert á Krímskaganum
áöur. En í Rúmeníu var mótspyrna
gegn Sovétmönnum opinská og
óhindruö. Á götum úti var ýtt viö
rússneskum herforingjum og för
þeirra heft. Þaö þurfti tvo sovéska
varömenn meö vélbyssur til aö
sannfæra rúmenska húsmóöur,
sem var treg til aö láta Dzhirkvelov
og unga eiginkonu hans fá hús-
næöi á leigu.
, Þegar tvö bandarísk skip birtust
úti á höfninni í Constanta og buöu
amerískt korn kom til illúöugra
andsovéskra mótmælaaögeröa.
Þegar kommúnisma var komiö á í
Rúmeníu myndaöist andúö á
Rússlandi, sem er enn viö lýöi, eins
og Dzhirkvelov varð sjálfur var viö
á tíöum feröum sínum til landsins
síöar fyrir KGB eöa Tass.
Út í frá var Dzhirkvelov þó
fyrirmyndarþegn. Hann kvæntist
samstarfsmanni sínum hjá KGB.
(Þau skildu síöar, seinni kona hans
og dóttir þeirra eru meö honum á
Vesturlöndum). Sem endurgjald
fyrir dygga þjónustu fékk Dzhir-
kvelov stöðu í Fyrstu aðalstjórn-
stöö KGB, sem vinnur aö njósnum
og gagnnjósnum erlendis. Hann
sérhæföi sig í málefnum Tyrklands
og írans, og honum voru falin
leynlleg verkefni í þessum löndum,
sem fólust í aö efla undirróö-
ursstarfsemi þeirra er voru vin-
veittir Sovétríkjunum.
Þó var KGB ekki meö öllu laust
viö innbyröis erjur á þessum árum,
aö því er Dzhirkvelov skýrði frá í
viötali sínu viö The Times. Hann
segir frá samstarfsmanni sínum,
sem á KGB-fundi geröi gys aö
þeirri venju aö rannsaka feril
frambjóöenda til æösta ráösins. Ef
aöeins væri um einn frambjóöanda
aö velja og sá hinn sami þyrfti
samþykki KGB, væri svo sannar-
lega ekki mikið gefandi fyrir „lýö-
ræðiö“ í sovéska kerfinu. „Andófs-
maöurinn“ var rekinn úr KGB fyrir
„trotskýisma og hentistefnu” og
Dzhirkvelov var sjálfur víttur fyrir
„skammsýni" er hann dirföist aö
ræöa málið viö starfsfélaga sína.
Atvikiö haföi einnig í för meö sér
hættu fyrir verndara „andófs-
mannsins" innan KGB, en hann var
Fyodor Bykovsky, faöir sovéska
geimfarans, sem eins og Dzhir-
kvelov var KGB-njósnari í Iran.
En andlát Stalíns 1953 og hand-
taka Bería í kjölfarið sköpuöu
mestu hræringarnar innan leyni-
þjónustunnar KGB. Þegar harð-
stjórinn lést óttuðust margir
starfsmenn KGB, aö kerfiö sem
hann haföi mótaö myndi líöa undir
lok, en þaö var kerfi sem byggði
tilveru sína á leyniþjónustunni. í
valdabaráttunni sem sigldi í kjöl-
fariö sátu samstarfsmenn Bería í
æöstaráöinu á svikráöum gegn
honum, þar eö þeir óttuöust aö
yfirmaöur leyniþjónustunnar myndi
reyna aö hrifsa völdin. Þeir létu til
skarar skríöa gegn honum og tóku
hann fastan á sameiginlegum fundi
ráöherranefndarinnar og miö-
stjórnarflokksins. Svo magnaöur
var ótti þeirra viö KGB, að sovésk-
ir leiötogar kvöddu herinn til aö-
stoöar og hann kom meö skriö-
dreka út á götur Moskvuborgar til
aö koma í veg fyrir valdatöku KGB.
Leyniþjónustan var gerö óvirk og
yfirmaöur hennar tekinn af lífi eftir
stutt „réttarhöld“.
Dzhirkvelov minnist þess er
hann og aörir KGB-liöar sátu í
aöalstöövunum viö Dzerzhinsky
torgiö í Moskvu og hlýddu á
sem viö tók. Hann viöurkennir aö
Krútséff hafi fært meö sér kær-
komiö „ferskt loft“ í hina innilok-
uöu og ofsóknarkenndu veröld
stalínismans. En Stalín, segir hann,
var a.m.k. sterkur leiötogi. „Per-
sónudýrkun" hans var raunveruleg
og ógnvekjandi, en sjálfsupphafn-
ing þeirra Krútséffs og Brezhnevs
hafi veriö daufgerö og fáránleg
eftirlíking.
Dzhirkvelov segir aö Stalín hafi
innt af hendi „mikla þjónustu“ viö
sovéska ríkiö — nokkuö athyglis-
verö yfirlýsing af munni manns
sem sjálfur átti fööur, varakomm-
issar í Svartahafsflotanum, er
hvarf í hreinsunum Stalíns á fjóröa
áratugnum. Eigi aö síöur var dauöi
Stalíns „upphafiö að endalokun-
um“ fyrir „þá sem höföu þjónaö
Sovétveldinu lengi og af
trúmennsku". KGB haföi enn hlut-
verki aö gegna sem fólst í aö
skapa byltingaranda erlendis og
bæla niður andóf heima fyrir. En
leyniþjónustan tók því illa aö völd
hennar voru takmörkuö undir
stjórn Krútséffs og hún saknaöi
líka fööurímyndarinnar sem hún
haföi átt í Stalín. „Viö héldum aö
Stalín væri guö: hann reyndist
ótíndur þorpari. Og viö hugsuöum
meö sjálfum okkur: hvers vegna
ættum viö aö treysta þessum
Krútséff? Ef til vill reynist hann
vera þorpari líka.“
Þaö sem Dzhirkvelov þráöi —
og hann segir, „þaö eru margir
sem hugsa eins og ég“ — er
Rússland meö sterka miöstjórn, en
þar sem visst persónufrelsi ríkir og
leyfilegt er að tjá skoöanir sínar.
Hann lítur meö söknuði aftur til
þriöja áratugarins í Sovétríkjunum,
þegar hann telur aö þetta tvennt
hafi veriö ríkjandi samtímis. Aö
KGB, sem hann er sumu leyti
stoltur yfir að hafa þjónaö, skuli
starfrækt til að kæfa í fæöingu þá
ögrun, sem frelsið býöur alræöinu,
viröist ekki vera nein þversögn í
hans augum.
Lavrenty P. Beria
yfirmaöur leyni-
lögreglunnar ó Stal-
ínatímanum.
Æöstaráöió
bruggaði honum
launráó að Stalín
gengnum af ótta
við valdatöku
hans í krafti KGB.