Morgunblaðið - 09.09.1980, Blaðsíða 18
18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 9. SEPTEMBER 1980
ÓGNUNIN VIÐ
RÚSSNESKA
HEIMSVELDIÐ
í meðfylgjandi grein út-
skýrir Robert Conquest,
kunnur sérfræðingur í
málefnum Sovétríkjanna,
áhrif verkfallanna í Pól-
landi á langtímastefnu
Rússa í heimsmálunum og
gerir grein fyrir því aö
sovézkir ráöamenn hafa
litið svo á aö árið 1985
gæti nýtt þúsund ára ríki
hafiö göngu sína.
Atburðirnir í Póllandi hafa
valdið sovézkum leiðtogum mesta
vandanum sem þeir hafa staðið
frammi fyrir og ólíkum þeim sem
hlauzt af fyrri atburðum í Pól-
landi og jafnvel uppreisnunum í
Austur-Berlín, Ungverjalandi,
Tékkóslóvakíu og Afganistan.
Þeir áttu um tvennt að velja.
Þeir gátu sent skriðdreka á vett-
vang, en þá hefði sú reiði, sem það
hefði vakið meðal almennings,
fært úr skorðum vandlega undir-
búna áætlun, sem þeir hafa gert
um að Rússland verði voldugusta
ríki veraldar á þessum áratug. Ef
þeir sendu ekki skriðdreka og létu
pólsku verkamennina komast upp
með ögrun sina við einræði flokks-
ins mundi afleiðinganna gæta
hvarvetna í Austur-Evrópu og
jafnvel í Sovétríkjunum sjálfum.
Það leysti engan vanda þótt
Edward Babiuch forsætisráðherra
og fimm aðrir fulltrúar fram-
kvæmdastjórnar pólska kommún-
istaflokksins væru reknir, því að
menn skiptu ekki máli í þessu
sambandi. Kjarni málsins var
krafa verkfallsmanna um sjálf-
stæð verkalýðsfélög. Truflun
Rússa á útvarpsfréttum um
pólsku verkföllin var mikilvæg.
Með því að heita frálsum og
leynilegum kosningum verkalýðs-
leiðtoga gekk pólski kommúnista-
leiðtoginn Edvard Gierek lengra
en nokkrir aðrir kommúnistaleið-
togar hafa þorað. En þrátt fyrir
þetta yrðu verkalýðsfélögin áfram
hluti af flokkskerfinu og ennþá
undir yfirstjórn flokksins. Gierek
og verkfallsmenn vita, að Rússar,
sem komu kommúnistastjórninni
til valda geta ekki sætt sig við
raunverulega frjáls verkalýðsfélög
í vestrænum skilningi. Vandi
Rússa er því hinn sami og fyrr.
ÖRVÆNTING
Örvænting nýju stjórnarinnar
sást á því,_að sjónvarpað var, þótt
fágætt væri, messu yfirmanns
rómversk-kaþólsku kirkjunnar,
Wyszynski kardinála, þar sem
hann flutti lítt dulbúna áskorun
um að vinna yrði hafin að nýju.
Jafnframt minnti Ryszard Wojna,
úr miðstjórn kommúnistaflokks-
ins, Pólverja á nálægð landsins við
„mesta stórveldi sósíalista" og
varaði við því, að ástandið gæti
haft í för með sér „ófyrirsjáan-
legar afleiðingar" — með öðrum
orðum innrás. Heræfingar_ Rússa
á landamærum Austur-Þýzka-
lands undirstrikuðu margar dul-
búnar hótanir.
Verkföllin í Póllandi gátu ekki
gerzt á verri tíma fyrir mennina,
sem hafa mótað sovézka utanrík-
isstefnu og eru aldir upp í að
hugsa herfræðilega. Leonid Brezh-
nev og samstarfsmenn hans líta
fram til ársins 1985, sem þeir hafa
lengi talið afdrífaríkt ár. Þegar
Brezhnev kvaddi austur-evrópska
kommúnistaleiðtoga á sinn fund
vorið 1973 til að fá samþykki
þeirra við „détente", slökunar-
stefnu, bað Brezhnev þá að vera
þolinmóða. Hann sagði, að fyrir
árið 1985 yrði „veruleg röskun á
valdajafnvæginu“ í krafti tækni
og lána, sem détente mundi færa
frá Vesturlöndum og Japan. Þá
mundu Rússar geta knúið fram
vilja sinn alls staðar.
Vestrænar leyniþjónustur
fréttu fljótlega um þennan af-
drifaríka fund, en ríkisstjórnir
þeirra (þar á meðal Bandaríkj-
anna) flýttu sér að útvega Rússum
þá tækni, sem þeir sóttust eftir,
með hagstæðum kjörum.
Nú eru liðin sjö ár af þessu 12
ára tímabili Brezhnevs. Sovézki
aðalflokksleiðtoginn, forsetinn og
yfirhershöfðinginn, er 74 ára gam-
all og forsætisráðherra hans, Kos-
ygin, er tveimur árum eldri. Ef
draumurinn um heimsyfirráð
verður að veruleika á tilsettum
tíma verða þeir komnir á níræðis-
aldur þegar þúsund ára ríkið
hefur göngu sína. Þó er líklegra,
þar sem Kosygin hefur alvarlega
veikur í marga mánuði og Brezh-
nev er alltaf veikur annað veifið,
að þeir muni víkja fyrir yngri
ráðamönnum.
ÁHYGGJUR
Þó hljóta Brezhnev og sam-
starfsmenn hans að hafa haft
áhyggjur af því, er þeir hafa fylgzt
með atburðunum í Póllandi, hvort
draumur þeirra um að ráða lögum
og lofum, gæti nokkurn tíma rætzt
eða hvort hann rynni þvert á móti
út í sandinn. Því að þótt árið 1985
gæti orðið happaár þeirra, gæti
það alveg eins fært hörmungar
yfir heimsveldi bolsévíka.
Hin pólitisku verkföll í Póllandi
fela í sér alvarleg viðvörun í
þeirra augum. Til þeirra er gripið
á tíma sovézkrar hernaðaríhlut-
unar í Afganistan, árásar sem
hefur jafnvel raskað sjálfumgleði
fyrstu þriggja ára Carters forseta
í embætti.
Verið getur, að fyrir 1985 hafi
hinum nýju bandarísku kjarn-
orkueldflaugum verið komið fyrir
í Vestur-Evropu og hið mikla
bandaríska iðnveldi hafi snúið við
þróun siðustu ára og endurheimt
hernaðaryfirburði vesturveld-
anna, að minnsta kosti í hergögn-
um.
Eins gæti verið, að fyrir 1985
muni Pólverjar hafa smitað út frá
sér annars staðar í Austur-Evrópu
og blundandi andúð i garð Rússa í
Úkraínu og hinum múhameðsku
lýðveldum Sovétríkjanna brjótist
út í ofbeldi. Verið gæti, að fyrir
þann tíma hafi þunglamalegt
ríkisbákn gert Sovetríkin og lepp-
ríki þeirra hættulega veikburða.
AFDRIFARÍKT
Næstu fimm ár geta því orðið
afdrifaríkustu árin frá lokum síð-
ari heimsstyrjaldarinnar og
Kremlverjar velta því áhyggju-
fullir fyrir sér, hve langt þeir
muni þora að ganga í ævintýrum
um allan heim, og bollaleggja,
hvort þeir skuli leggja út í kjarn-
orkuárásir, einkum í Evrópu áður
en það verður um seinan.
Brezhnev og félagar vita mæta-
vel, að stórkostlegur ávinningur
þeirra á undanförnum árum undir
ægishjálmi détente var aðeins
mögulegur vegna þess, að siðferð-
isstyrkur og vilji Bandaríkjamana
þvarr. Þeir hafa veitt því eftirtekt
að þótt Carter forseti segi, að nú
sjái hann Rússa í réttu ljósi, hefur
hann ekki sagt upp ráðgjafahópn-
um, sem hefur valdið því hjálpar-
leysi, sem Bandaríkjamenn eru nú
haldnir.
Umfram allt vilja þeir, að Cart-
er nái endurkjöri í forsetakosning-
unum 4. nóvember. Eða svo að
þetta sé orðað öðruvísi: Þeir vilja
fyrir alla muni útiloka að Ronald
Reagan og raunsæir sérfræðingar
hans í utanríkismálum flytjist í
Hvíta húsið. Það sem þeir vilja
sizt af öllu er, að staðfastur vilji
og raunsæi ráði ríkjum í Hvíta
húsinu.
Þetta hefur líka sitt að segja í
stefnu þeirra gagnvart hinu
háskalega ástandi í Póllandi. Þeim
mun heldur ekki sjást yfir þá
staðreynd að fyrir tilviljun hafa
tveir Bandaríkjamenn af pólskum
ættum tekið við mikilvægum emb-
ættum — Edmund Muskie utan-
ríkisráðherra og Zbigniew Breze-
zinski, ráðunautur í þjóðarörygg-
ismálum.
Sovézkir ráðamenn fylgjast
einnig náið með væntanlegum
kosningum í Vestur-Þýzkalandi.
Helmut Schmidt kanzlari hefur
orð fyrir að vera mikill stuðnings-
maður Atlantshafsbandalagsins,
en í kosningabaráttunni kemur
hann fram sem „maður friðarins".
Hann hefur verið mjög reikull í
afstöðu sinni til hinna nýju vopna
Nato.
FÓRNARLAMB
Austurstefnan, Ostpolitik, sem
Schmidt hefur mikið gumað af,
hefur verið eitt fyrsta fórnarlamb
ólgunnar í Póllandi. Samstarfs-
menn Schmidt segja, að ástandið í
Póllandi hafi valdið honum „þung-
lyndi og áhyggjum", og hann
óttast að ef atburðirnir í Gdansk
taki ranga stefnu, gæti meirihluti
hans i vestur-þýzku kosningunum
5. október minnkað eða jafnvel
þurrkazt út og viðræður austurs
og vesturs komizt í ógöngur um
nokkurra ára skeið.
Fyrir aðeins nokkrum vikum
ætlaði Schmidt að færa austur-
stefnu sinni mikinn byr í seglin
með fundum með leiðtogum Pól-
verja og Austur-Þjóðverja, sem
hann vonaði að gætu leitt til nýs
áfanga í samstarfi Evrópuríkja.
En þróunin varð önnur en hann
hafði gert ráð fyrir. Fyrst aflýsti
Gierek heimsókn sini til Ham-
borgar, þar sem hann ætlaði að
ræða við kanzlarann á heimili
hans. Síðan varð að fresta heim-
sókn Schmidts til austur-þýzka
kommúnistaleiðtogans Erich Hon-
ecker á sama tíma og höfnin í
Gdansk var í herkví og auk þess
hafði Honecker sagt honum, að
hann fengi ekki að ganga á meðal
fólks í Eystrasaltsborginni Ro-
stock eins og hann hafði farið
fram á.
VONBRIGÐI
Frestun heimsóknanna olli
Schmidt miklum vonbrigðum.
Hann taldi, að détente í Evrópu
væri að komast yfir áfallið í
Afganistan, aðallega vegna til-
rauna hans sjálfs. Hann hafði
farið til Moskvu þrátt fyrir efa-
semdir í Washington og taldi sig
koma þaðan með tilslakanir frá
Rússum ifkjarnorkumálum. Verk-
föllin í Póllandi vörpuðu ekki
aðeins skugga á háleitar détente-
fyrirætlanir kanzlarans, þau ollu
uppnámi samráðherranna í sam-
steypustjórninni, sem vissi ekki
hvernig hún átti að bregðast við
atburðunum. Vestur-þýzkir bank-
ar hafa að tillögu Schmidts lánað
Varsjár-stjórninni 292 milljónir
punda til viðbótar 1,66 milljörðum
punda, sem hún hefur tekið að
láni.
En ef Schmidt nær endurkjöri
og verður undir hörðum þrýstingi
frá vinstrisinnum i flokki sinum
telur Brezhnev, að hann muni
hafa verulega möguleika á því að
skilja Vestur-Þýzkaland frá Atl-
antshafsbandalaginu. Það eina
sem Brezhnev vill því ekki er, að
Franz-Josef Strauss verði kanzl-
ari. En þann möguleika verða
sovézkir leiðtogar einnig að taka
með í reikninginn, þegar þeir vega
og meta atburðina í Póllandi og
halda áfram að prédika kosti
détente.
Vestrænir leiðtogar hafa með
örfáum undantekningum neitað
að skoða eða ekki getað skoðað
sovézku stjórnina eins og hún er í
raun og veru og sætt við détente
samkvæmt skilmálum og skilningi
Rússa — í þeirri von, að ef þeir
létu Rússum í té það sem þá
langaði í (tækni, korn, hagstæð
lán) mundu þeir hætta við út-
þenslu sína í öðrum heimsálfum,
hætta að ógna framtiö okkar óg
hætta að taka þátt í vígbúnaðar-
kapphlaupinu. Algerar villukenn-
ingar hafa verið í tízku og heyrast
enn: Að þjóðfélagskerfi Rússa og
Vesturlanda muni „renna saman",
svo að árekstrar milli þeirra
hverfi smátt og smátt úr sögunni;
að þar sem tilhugsunin um kjarn-
orkustríð sé óbærileg samvisku
vesturlandabúa hljóti það að vera
óhugsandi í augum sovézkra leið-
toga.
ÚTÞENSLA
En menn verða að skilja, í
fyrsta lagi, að þótt vonir þær, sem
hafa verið bundnar við marxisma,
hafi hvergi rætzt er hann ennþá
opinber kennisetning Sovétrikj-
anna ásamt lenínisma, og því er
stjórnin skuldbundin til að fram-
fylgja útþenslustefnu út um allar
jarðir, til allra landa án nokkurr-
ar undantekningar. I öðru lagi
verða menn að skilja, að stefnu-
mótun á ákvarðanatöku Kreml-
verja á ekkert skilt við það sem
gerist í Westminster og Down-
ing-stræti, Capitol Hill og Hvíta
húsinu.
Ráðherra pólsku stjórnarinnar, Jagielski, og leiðtogi verkfallsmanna
í Gdansk, Walsea. bera saman bækur sínar.
Verkfallsmenn i Lenín-skipasmíðastöðinni i Gdansk.