Morgunblaðið - 11.09.1980, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. SEPTEMBER 1980
I
Formaður Rithöfundasambands
Isiands skrifar grein í Þjóðviljann
þ. 16. ágúst sl. er nefnist Biti upp í
óþægan krakka og fjallar um
málefni rithöfunda. Grein þessi er
að ýmsu leyti fróðleg og afhjúpar
óbeint starfsemi þeirrar pólitísku
valdaklíku sem hefur hreiðrað um
sig í stjórn sambandsins og ætlar
auðsýnilega aldrei þaðan að víkja.
Þessi tiltölulega litla klíka hefur
með einhverjum hætti náð yfir-
ráðum yfir Launasjóði rithöfunda.
Að svo er komið er fyrst og
fremst að kenna vitlausri reglu-
gerð, sem væntanlega verður
rækilega endurskoðuð af næsta
Alþingi, og á þann hátt að engri
fámennri klíku takist að sölsa
undir sig fé allra rithöfunda,
samtímis því að félagsgjaldið fer
stöðugt hækkandi. Það er tilgang-
urinn að nota „almúgann" til að
standa undir veldi „gáfumanna"
og „snillinga" ákveðins stjórn-
málaflokks. Þetta ieiðir hugann að
löngu liðnum tímum, þegar höfð-
ingjarnir kúguðu almenning til að
erfiða fyrir sig, að mestu án
endurgjalds.
En nú kemur til kasta Alþingis
að taka öll þessi mál til rækilegrar
endurskoðunar, og þó að mennta-
málaráðherra hafi tekið undar-
lega dræmt í málið í vor, þá hefur
félagsmálaráðherra, Svavar
Gestsson, krafizt könnunar á mál-
inu.
Þess ber þó að geta að þetta er
ekkert launungarmál einhverrar
nefndar. Allir sem hlut eiga að
máli og hafa verið beittir órétti af
núverandi stjórn launasjóðsins
eiga skýlausan rétt á að fá að
kynna sér allar styrkumsóknir til
að geta áttað sig á stöðu sinni.
Sama máli gegnir um þýðingar-
miðstöðina í Kaupmannahöfn, en
það hefur verið einhver undarleg
tregða á að fá öll gögn sem snerta
hana hjá íslenzka menntamála-
ráðuneytinu, hvernig sem á því
stendur.
En þar sem ég er ennþá ,,limur“
í Rithöfundasambandi Islands,
eins og einhverjum þóknaðist að
komast svo smekklega að orði í
sambandi við okkur, sem mót-
mæltum ranglátri úthlutun launa-
sjóðsstjórnar, finnst mér eðlilegt
að gera fáeinar athugasemdir við
Þjóðviljagrein formanns Rithöf-
undasambandsins.
Áður en ég vík nánar að grein
Njarðar er ekki úr vegi að minna á
viturleg orð Jóns úr Vör í Mbl. 6.
maí sl. en hann skrifar: „Meðan
ekki er til viðunandi launaupphæð
til að skipta á milli þeirra rithöf-
unda, sem ótvírætt að beztu
manna yfirsýn ættu að fá aðstöðu
til að sinna ritstörfum að marki,
er ekki réttlátt eða skynsamlegt
að mínum dómi, að það séu alltaf
sömu mennirnir. sem eru í náð-
inni og hinir sömu hornrekur
(auðk. af mér. J.B:).“
Þetta er kjarni málsins. Síðustu
tvær úthlutanir úr sjóðnum benda
eindregið til þess að hér sé verið
að mynda pólitíska yfirstétt í
skjóli ófullkominna reglugerðar-
ákvæða. Minnir þetta á aðalsveldi
miðaldanna, þar sem yfirstéttin
naut allra forréttinda. Mikill
meirihluti félagsmanna rithöf-
undasambandsins á að greiða 30
þús. kr. í árgjald til þess að standa
undir þessari nýju yfirstétt, eins
og drepið var á hér að framan. Það
er anzi vel af sér vikið!
Þá er ekki úr vegi að minna á að
í 2. gr. reglugerðar launasjóðs
rithöfunda er gert ráð fyrir
tveggja mánaða styrkjum til höf-
unda sem gefið hafa út bók á
almanaksárinu. Við síðustu út-
hlutun voru margir sniðgengnir,
sem að mínum dómi eru sízt lakari
en ýmsir þeirra sem sjóðstjórnin
hefur hossað hærra.
Þetta, ásamt augljósri pólitískri
úthlutun í tveim efri flokkunum,
með örfáum undantekningum,
sem virðast eiga að vera einskonar
„alibí", gerði að ég hikaði ekki við
að skrifa undir mótmælalistann
og stuðla þar með að því að
Alþingi taki málið til rækilegrar
endurskoðunar.
Jón Björnsson
rithöfundur:
Jón Björnsson.
II
En víkjum nú aftur að grein
Njarðar'P. Njarðvík.
Hið athyglisverðasta í greininni
eru ummælin um listamannalaun-
in, „sem fáir mundu mæla bót“,
eins og hann orðar það. Telur
hann að stofnun launasjóðsins
„útiloki það pólitíska kvótakerfi"
sem hann fullyrðir að eigi sér stað
við úthlutun listamannalauna.
Þetta er honum nauðsyn til að
styðja blekkingarnar í sambandi
við listamannalaunin. Að hætti
salónkommúnista fullyrðir hann
fyrst og dregur síðan ályktanir af
eigin fullyrðingum, eins og þær
væru órækar staðreyndir. Hann
vill að rithöfundar sjálfir velji þá
aðila sem eiga að úthluta. Það vill
nú svo til að þessi háttur hefur
áður verið hafður á því og gafst
hörmulega.
Eg held að ekki sé unnt að
sanna að úthlutun listamanna-
launanna hafi verið flokkspólitísk,
þó að deilur hafi orðið um einstak-
ar úthlutanir, eins og gengur. Þá
var það öðruvísi fyrir nokkrum
áratugum, þegar Jónasi frá Hriflu
datt það snjallræði í hug að láta
rithöfundana úthluta sjálfa. Sú
úthlutun varð þannig í fram-
kvæmd, að nær eingöngu komm-
únískir höfundar hlutu hæstu
launin, og svo langt gekk ósvífnin
að Gunnar Gunnarsson sá sig
tilneyddan að segja sig úr rithöf-
undafélaginu. Mesta leikritaskáld
okkar, Guðmundur Kamban, var
alltaf settur skör lægra en ýmsir
aðrir hér heima, sem ekki náðu
með tærnar þar sem hann hafði
hælana. Afleiðing þessarar ráðs-
mennsku varð auðvitað að rithöf-
undafélagið klofnaði og félögin
urðu tvö um nokkurra ára skeið,
en mynduðu síðan með sér sam-
band unz þau sameinuðust illu
heilli fyrir nokkrum árum. Árang-
urinn af þeirri óheillastefnu varð
sá, að nú úthluta rithöfundar
sjálfir sjálfum sér, enda þótt
stjórn sambandsins tilnefni menn
í sjóðsstjórn að forminu til. En
engum sem til þekkir kemur til
hugar að núverandi stjórn tilnefni
aðra en þá sem hún veit að eru
þægir og til þénustu reiðubúnir.
Ofan á það bætist svo að formaður
sjóðsstjórnar er einnig fulltrúi
Islands í þýðingarmiðstöðinni í
Kaupmannahöfn. Slíkt fyrirkomu-
lag býður spillingu ög hlutdrægni
heim.
En víkjum aftur að því sem
Njörður segir um listamanna-
launin. Skýrslur sanna ótvírætt að
úthlutunarnefnd hefur ekki farið
eftir pólitík, enda mundi það verða
erfitt í 7 manna nefnd kosinni af
flokkunum. Flokksmenn Njarðar
hafa síður en svo verið hlunnfarn-
ir. Enginn, sem hefur sannleikann
í heiðri, treystir sér til að halda
því áfram. En kannski felst hlut-
drægni í því, að mati Njarðar, að
aðrir en flokksmenn hans ein-
göngu hafa fengið listamanna-
laun! Ég þykist vita að launasjóðs-
stjórn telji sig hafa bætt úr því
nokkuð rækilega með tveimur
síðustu úthlutunum sínum!
Eitthvað hefur samt stjórn
sambandsins þótt málstaður sinn
vafasamur, því að á aðalfundi í
vor var með miklum flýti sett á
laggirnar nefnd undir því yfir-
skini að gera tillögur um breyt-
ingar á launasjóðsreglugerðinni.
Enda þótt þessi nefndarskipan sé
sýndarmennskan einber, þá felst
þó í því viðurkenning að einhverju
þurfi kannski að breyta! Því ber að
fagna, þar sem það er stuðningur
við málstað þeirra — þótt óvilj-
andi sé — sem vilja að Alþingi
taki þetta fé úr höndum stjórnar
rithöfundasambandsins og kjósi
nefnd 7 manna til að annast
úthlutunina. Slíkt fyrirkomulag er
eini möguleikinn til að koma í veg
fyrir áframhaldandi hlutdrægni,
eins og þá, sem þráfaldlega hefur
átt sér stað.
Njörður tekur dæmi af Norð-
mönnum í þessu sambandi. Þeir
veiti starfsstyrki, stundum til
þriggja ára í senn. Norska rithöf-
undafélagið hefur hönd í bagga
þeð þessum úthlutunum. En þær
hafa verið svo einhliða og hlut-
drægar að margir höfundar hafa
sagt sig úr félaginu, enda er stjórn
þess mjög pólitísk — kommúnísk
— og getur hæglega farið svo að
félagið klofni. Ebba Haslund,
Káre Holt og fleiri landskunnir
rithöfundar hafa andmælt starf-
semi rithöfundafélagsins í blöð-
um, því að þar — eins og hér —
hefur lítil eiginhagsmunaklíka
ráðskazt með sjóði félagsins eftir
geðþótta.
I lok greinar sinnar segir Njörð-
ur réttilega að aldrei verði valið
svo öllum líki í nefndir sem fjalla
um málefni lista og síðan segir
hann orðrétt: „Versta aðferðin er
pólitískt kvótakerfi, þingkjörnar
nefndir. Af því höfum við langa
reynslu (!!). Við þurfum að fá til
þessara verka fólk sem hefur til að
bera víðsýni (!!) (núverandi stjórn
launasjóðs, eða hvað? J.B.) og
þekkingu á viðkomandi listgrein,"
o.s.frv.
Ekki er nú tekið upp í sig, var
orðtak í minni sveit, þegar fólki
blöskraði eitthvað. En formannin-
um er fyllsta alvara. Hann vill
hafa eintæðisfyrirkomulag á
þessu til þess að gæðingarnir geti
aldrei átt á hættu að verða
jafningjar annarra.
Allir vita að Alþingi kýs fjölda
nefnda til margvíslegra starfa og
engum heilvita manni dettur í hug
að þeir velji aðra en hæfa menn til
þessara starfa. Það á við um
úthlutun listamannalauna. Þessi
ummæli formannsins eru því ann-
aðhvort algerlega marklaus eða
vísvitandi móðgun við Alþingi
Islendinga. En slíkt mun nú ekki
vera meining hans. Illska hans út
í þingkjörnar nefndir er af alit
öðrum toga spunnin. Hún stafar
af því að hann óttast að Alþingi
muni taka af skarið, og svipta
pólitískt einhliða stjórn sam-
bandsins umráðum yfir því fé,
sem skattþegnunum er gert að
greiða rithöfundum. Og ótti hans
er vissulega á rökum reistur.
Fæstum kemur til hugar að Al-
þingi láti sig engu skipta hvort
það fé sem það veitir til lista (ég á
hér eingöngu við rithöfunda af
gefnu tilefni) lendi að mestu í
vösum póiitískrar eiginhagsmuna-
klíku, eins og stjórn launasjóðs
hefur látið sér sæma, heldur komi
öllum höfundum að einhverju
gagni.
III
I sambandi við ummæli Njarðar
um listamannalaunin, auk ýmissa
skrifa annarra sem ekki eru
svaraverð, vil ég minna á þá
staðreynd að listamannalaunin
eru viðurkenning fyrir unnin
ritstörf og alls ólik starfslaunun-
um. Margir þeirra rithöfunda
sem komnir eru á efri ár hafa
gefið út rit sín löngu áður en
nokkur launasjóður varð til og
höfðu engar aðrar tekjur af
ritstörfum en listamannalaun og
ritlaun, sem oft voru af skornum
skammti. Ba*kur þeirra voru
keyptar af bókasöfnum og lánað-
ar út án nokkurs endurgjalds.
Þetta á sér að visu stað enn og
verður áfram, meðan ekki er
tekinn upp sá háttur að greiða
samkvæmt útlánafjölda. (En það
má af skiljanlegum ástæðum ekki
heyrast nefnt!) — Fæstir eldri
höfundar njóta styrks úr launa-
sjóðnum eins og stjórn hans er
skipuð nú. Það verður því að
teljast sjálfsagt að Alþingi rétti
hiut þeirra með stórauknum
launum, að undangengnum nauð-
synlegum breytingum á lögum,
en þó í aðalatriðum eftir þvi
fyrirkomulagi sem notað hefur
verið i allmörg ár; þó þannig að
ailir eldri höfundar séu i einum
flokki. Það hefur verið stefna
Alþingis frá þvi fyrir aldamót að
umbuna rithöfundum fyrir unnin
stðrf, og vonandi verður svo
framvegis, þrátt fyrir óp og
tannagnístran sjálfskipaðra
„snillinga".
IV
Hið nýja rithöfundasamband
var stofnað með miklum hátíðleik.
Fornir andstæðingar tókust í
hendur og kysstust jafnvel að
rússneskum sið. Nú skyldi allt
fara fram með góðu samkomulagi,
friður ríkja og allir guðs englar
syngja. En þessi dýrð stóð ekki
lengi. Þrátt fyrir lög sambandsins,
sem kveða á um að það taki engan
þátt í pólitík, tók fyrsti formaður
þess fljótlega að þverbrjóta lögin
með því að fara með svonefnd
VL-mál út fyrir landsteinana.
Síðan hefur alltaf verið ófriður í
sambandinu. Sameiningin var illa
undirbúin, sumir keyptu friðinn of
dýru verði og er það nú að koma í
ljós. Það hefði verið sök sér ef við
hefðum fylgt dæmi Dana og skipt
sambandinu i deildir. Þeir hafa
t.d. ljóðskáldadeild og meira að
segja „socialistisk fraktion". í
slíkri deild ættu þeir heima sem
hæst hefur glumið í í vor, en það
mundu þeir áreiðanlega ekki kæra
sig um. Það er nefnilega mikils-
verðast að vera í dularbúningi.
Ég minnist á þetta í sambandi
við þau biaðaskrif sem urðu vegna
mótmæla 45 meðlima sambands-
ins. Annar eins flaumur af fúkyrð-
um og beint hefur verið gegn
okkur er sjaldgæfur. En við getum
vel við unað, því það er ekkert
annað en skýlaus viðurkenning á
því, sem raunar flestir vissu, að
sumir félagsmenn okkar telja sig
eiga einskonar einkarétt á opin-
berum styrkjum. Það kemur ljóst
fram í yfirlýsingu svonefnds rit-
höfundaráðs (Oddur Björnsson
var ekki á þeim fundi), en yfirlýs-
ingin er þannig:
„Rithöfundaráð átelur þær
árásir á skoðanafrelsi rithöfunda
er felst í mótmælaskjali
46(45)-menninganna og telur þær
til þess eins fallnar að vinna gegn
hagsmunum rithöfunda."
Jón Óskar fer um þetta eftirfar-
andi orðum í grein í Mbl.:
„Það er rétt svo að maður trúi
því að slík svo heimskuleg ásökun
á hendur stórum hópi rithöfunda
skuli koma frá rithöfundaráði sem
þannig misbeitir valdi sínu, og er
vonandi að slíkt dragi ekki langan
dilk á eftir sér.“
Ég er Jóni Óskari algerlega
samdóma. Ég heid það megi leita
lengi í fundargerðum áður en
maður rekst á svo fíflalega yfir-
lýsingu. Við andófsmenn erum
sakaðir um „árásir á skoðanafrelsi
rithöfunda". Hvernig það má
verða er lítt skiljanlegt. Sé um
nokkrar árásir á skoðanafrelsi að
ræða í þessu sambandi, þá eru þær
fólgnar í rógi rithöfundaráðs og
gerðum launasjóðsstjórnar, þegar
hún synjar mörgum ágætum höf-
undum um starfslaun ár eftir ár
meðan aðrir eru í náðinni. Hver
læs maður hlýtur að sjá að hér er
klíkuskapur allsráðandi. Það er
meginástæðan fyrir því að krafizt
er gagngerðra breytinga.
Aftur á móti lagði Þorgeir
Þorgeirsson (hann er í náðinni!)
fram aðra tillögu, sem trúlega er
meirihiuta sambandsstjórnar
fremur að skapi, þó að hún væri
ekki samþykkt af skiljanlegum
ástæðum. Hann vildi blátt áfram
reka okkur öll úr sambandinu
(kannast menn við fyrirmyndina!)
og leyfa okkur ekki inngöngu fyrr
en við hefðum séð að okkur, og
yrðum sennilega að biðja flokks-
bræður hans fyrirgefningar og
iðrast. Ég þarf ekki að taka fram
að mér finnst tillaga Þorgeirs
eðlilegri og gæti vel trúað honum
til að framfylgja henni hefði hann
vald til, enda hefur hann reynsl-
una frá austantjaldslöndunum,
t.d. vegna aðildar að SIA. Um það
má Iesa í Rauðu bókinni, sem
Heimdellingar gáfu út á sínum
tíma.
En færi nú svo að við yrðum
rekin úr sambandinu yrði mikið
starf eftir, sem ég efast þó ekki
um að Þorgeir mundi taka að sér,
en það er að ala þá sem eftir yrðu
í sambandinu upp í sönnum sósí-
aliskum anda eins og tíðkast í
löndum austantjalds. Hann verður
raunar ekki einn um það ábyrgð-
arstarf, því samkvæmt frétt í Mbl.
26. ág. að dæma, standa skólarnir
vel í stykkinu hvað þetta varðar,
því að frá Bókafulltrúa ríkisins
hefur borizt listi skólasafnamið-
stöðvar, en þar vantar flestar
bækur sem ekki eru í sósialiskum
(kommúnískum) anda. Eina afsök-
un viðkomandi aðila er, að aðrar
bækur hafi — gleymzt. Skrítin
gleymska það!
— Heyrzt hefur að ýmsir telji
þessar deilur rithöfundastéttinni
til vansa. það er auðvitað rétt að
æskilegast hefði verið að geta
komizt hjá að ræða þessi mál á
opinberum vettvangi, en ég vona
að flestir sanngjarnir menn sjái
að hjá því varð ekki komizt. Og
það er ekki óeðlilegra að rithöf-
undar deili um kjaramál sín en
aðrar stéttir í þjóðfélaginu, eins
og sjá má daglega í blöðunum.
Ég fer svo ekki fleiri orðum um
þessi mál að sinni. Æskilegast
væri að deilurnar yrðu settar
niður, en það verður ekki fyrr en
Alþingi fjallar vandlega um þings-
ályktunartillögu Sigurlaugar
Bjarnadóttur og meðflutnings-
manna hennar. Verður að ætlast
til þess að það verði gert í byrjun
næsta þings, og að Alþingi taki
þann beiska kaleik frá okkur, sem
einræðiskennd yfirráð yfir launa-
sjóðnum hlýtur að vera, verði svo
fram haldið sem hingað til.
„Biti upp
í óþægan
krakka“
Nokkrar athugasemdir við grein
Njarðar P. Njarðvík