Morgunblaðið - 21.09.1980, Síða 15
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1980
15
„Eg var örugglega
hamingjusamasti mað-
ur á jarðríki, daginn
sem ég steig íæti mín-
um á vestur-þýzka
grund árið 1974 eftir
tuttugu ára útlegð í
Síberíu í Sovétríkjun-
um,“ sagði Anton
Bosch, þýzkur verk-
fræðingur búsettur í
Niirnberg, í samtali
við Morgunblaðið, en
hann var staddur hér á
landi fyrir skömmu.
Bosch-ættin
Anton Bosch er af hinni
þekktu þýzku ætt, Bosch, en
langafi Antons var bróðir Ro-
berts Bosch, sem stofnaði fyrir-
tækið Bosch, en það er eitt af
fremstu fyrirtækjum Vestur-
Þýzkalands í dag í framleiðslu
ýmiss konar rafeindatækja.
„Ættin er mjög stór, enda voru
forfeður mínir iðnir við kolann,
liðlega 2 milljónir manna af
þýzku bergi brotnir skyldu flutt-
ir til Sovétríkjanna. Hópurinn,
sem ég lenti í ásamt móður
minni og tveimur ungum systk-
inum, var fluttur í gripafíutn-
ingalest þar sem plássið var
vægast sagt af skornum
skammti. Hverjum var ætlað
pláss fjórum sinnum 22 sentim-
etrar og þetta voru ekki einn eða
tveir dagar sem fólkið átti að
dvelja í þessum vögnum, nei,
framundan var a.m.k. þriggja
mánaða ferðalag. Ferðin hófst
og fólkinu varð fljótlega Ijóst að
hverju stefndi. Við fengum nán-
ast ekkert að borða og drekka og
fólkið var engan veginn klætt í
þann kulda, sem er á þessum
slóðum. Frostið var á bilinu
2—30 gráður. Systkini mín lét-
ust bæði á leiðinni.
Grófum okkur
í moldarhauga
Þegar við komum loks á leið-
arenda í miðjum Úkraínufjöll-
um, blasti við okkur heldur
nöturleg sjón. Það var ekkert
húsaskjól til staðar og landsvæð-
ið var vægast sagt frekar
hrjóstrugt. Það var því ekki
annað fyrir þetta fólk að gera en
að grafa sig inn í moldarhauga
Anton Bosch.
Liósmynd Mbl. Kristinn.
,yar örugglega hamingju-
samasti maður á jarðriki“
áttu 12—16 börn hver, t.d. átti
langafi minn 14 börn. Langafi
bjó í Ulm í Mið-Þýzkalandi, en
flutti þaðan 1865 austur á bóg-
inn, til austurhéraða landsins,
þar sem nú er austur-evrópskt
land,“ sagði Anton ennfremur.
Áttu í vök
að verjast
Anton sagði, að Þjóðverjarnir,
sem eftir fyrri heimsstyrjöldina
voru komnir langt út fyrir
iandamæri Þýzkalands, hafi átt
æ meira í vök að verjast. Þeim
var bannað að læra tungumál
sitt, urðu þess í stað að læra
rússnesku og rúmensku á sum-
um svæðunum og kirkjustarf-
semi var bönnuð í þeirri mynd,
sem hún var í.
Fæddur 1934
Anton fæddist á stað, sem nú
heitir Rent, á landamærum
Rúmeníu og Rússlands, árið
1934. Á þeim tíma ríkti algjör
skálmöld, ýmist voru það Rússar
eða Rúmenar, sem gerðu fólkinu
lífið leitt. Árið 1936 voru um
20% vinnufærra manna fangels-
aðir af Rússum og rúmu ári
síðar var landamærunum lokað.
Síðar gekk lífið svipað fyrir sig
þar til skömmu áður en Þjóð-
verjar réðust inn í Rússland. Þá
réðust rúmenskar herdeildir inn
í bæinn og hertóku hann.
Ástandið óbærilegt
— f lótti
„Ástandið var orðið algjörlega
óbærilegt fyrir þetta fólk og á
árunum 1941—1944 flúði það í
stórum flokkum vestur á bóginn.
Okkar fjölskylda fór í gegnum
Serbíu, Austur-Búlgaríu, Rúm-
eníu, Ungverjaland, Tékkósló-
vakíu og inn í Þýzkaland þar
sem heitir Weissefeld, en það er
skammt fyrir utan Leipzig, sem
nú er í Austur-Þýzkalandi.
2 milljónir fluttar
til Síberíu
Þetta fólk hélt nú, að það gæti ■
farið að anda léttar, en það var
nú öðru nær. í stríðslok, þegar
stórveldin fóru að makka með
menn og lönd, var ákveðið, að
- segir Anton Bosch, þýzkur verkfræðingur, um þá
stund, þegar hann sté á vestur-þýzka grund í fyrsta sinn
í 20 ár, 1974, eftir útlegð í Sovétríkjunum í kjölfar
Síðari heimsstyrjaldarinnar
og búa þar í hálfgerðum hellum,
eða moldarkofum.
Karlmennirnir voru þegar
drifnir í skógarhögg undir eftir-
liti og fengu fyrir það smánar-
laun, eða um 25 rúblur á dag, en
til að gera sér grein fyrir því
hversu lítil upphæð það var, þá
kostaði brauðhleifur 220—250
rúblur. Ástandið var þannig, að
börn og gamalmenni fengu nán-
ast ekkert kjarnmeti, það var
nauðsynlegt að karlmennirnir,
sem unnu fyrir lífsviðurværi
fjölskyldunnar, fengju það litla
sem var á boðstólum.
2 metra snjó-
lag — 20% af
hópnum létust
Okkur þótti nóg um þá miklu
umhleypinga, sem voru allt
haustið, svo maður tali nú ekki
um kuldann, en þegar vetur
konungur reið í garð fór gaman-
ið verulega að kárna. Yfir hávet-
urinn var snjólagið um tveir
metrar og kuldinn oft á tíðum
óbærilegur. í þorpinu, sem ég bjó
í, ef þorp skyldi kalla, bjuggu um
60 fjölskyldur með um 400
mönnum. Af þeim létust rúm-
lega 80, eða um 20%, fyrsta
veturinn úr hungri og vosbúð.
Næsta vetur á eftir var ástandið
heldur skárra og aðeins nokkrir
létust. Það var svo eftir þrjú ár,
að við fengum fyrstu kjötbitana
á „Róbinson Krúsó-eyju“, eins og
við nefndum samfélagið okkar.
2 milljónir — svæð-
ið 2 km í þvermál
Árið 1948 var kannað hversu
margir Þjóðverjar, eða fólk af
þýzku bergi brotið, var á svæð-
inu. í ljós kom, að um 2 milljónir
manna voru þarna samankomnir
og svæðið var um 2 kílómetrar í
þvermál. Á þessum árum fór að
bera á því, að menn reyndu að
flýja og Rússarnir fengu af því
fréttir. Því var komið á skrán-
ingarkerfi, þannig að menn
þurftu að mæta í hverri viku til
að sanna að þeir væru á staðn-
um.
Fyrstu fjögur árin stóð börn-
unum ekki til boða að sækja
skóla, en eftir 1949 var ákveðið
að börnin skyldu hefja nám í
rússneskum skólum. Ég hóf þeg-
ar námið og lauk þvi sem líkja
mætti við gagnfræðapróf 1951,
en ég þurfti að sækja skóla, sem
var í um 120 kílómetra fjarlægð
frá heimili mínu, og þangað var
aðeins hægt að komast í fylgd
með lögreglumönnum í sérstök-
um vögnum. Eftir gagnfræða-
prófið fór ég í tækninám og lauk
prófi í rafmagnsfræðum árið
1953. Fljótlega eftir það fékk ég
vinnu sem raftæknir, en það var
mikill munur frá því, sem áður
var.
Landið í járn-
kló Stalíns
Á þessum árum hélt Stalín
landinu í algjörri járnkló, það
þorði varla nokkur maður að
anda. Ef þú spurðir menn um
eitthvað, sem varðaði ríkið,
hrukku menn þegar í kút. Árið
1956 var frelsi okkar svo aukið
til muna, þannig að við gátum
ferðazt í átt til Kyrrahafs. Undir
1960 fengu íbúar þessara svæða
svo leyfi til að flytjast búferlum
til heitari svæða og fjölskylda
mín fluttist til svæðis í námunda
við Svartahaf.
„Það eru engir
Þjóðverjar hér“
Áður en lengra er haldið, er
kannski rétt að víkja að því, að' á
þessum árum voru menn farnir
að gera alvarlegar tilraunir til
að fá brottfararleyfi, en ekkert
gekk. Undirskriftalista tugþús-
unda Þjóðverja var smyglað til
þýzka sendiherrans og Konrad
Adenauer kanzlari spurðist fyrir
um málið þegar hann kom í
heimsókn árið 1955. Svar Rússa
var hreint og klárt: í Rússlandi
eru engir Þjóðverjar né þýzkætt-
aðir menn. Ég var á þessum tíma
margbeðinn að undirrita papp-
íra þess efnis, að ég væri þar
með orðinn sovézkur borgari að
fullu. Ég neitaði þessu staðfast-
lega og sagðist ekki geta breytt
þeirri staðreynd, að ég væri
Þjóðverji, og vildi þess vegna
brottfararleyfi til Vestur-Þýzka-
lands, en ekki sovézkt vegabréf.
Á árunum 1956—1962 gat ég
haft bréfasamband við föður
minn, sem bjó í Vestur-Þýzka-
landi, en árið 1962 • var þetta
stöðvað fram til ársins 1973.
Kvöldskóli í
rafmagnsverkfræði
Árið 1962 tók ég ákvörðun um
að fara í kvöldskóla til að nema
rafmagnsverkfræði. Þá var ég
giftur maður og átti tvö börn.
Kona mín var einnig þýzk. Þetta
var gifurlegt erfiði. Ég þurfti að
fara upp rúmlega sex á morgn-
ana til að mæta í vinnu. í
vinnunni var ég fram undir
klukkan hálfsex á kvöldin og
klukkan sex hófst svo skólinn.
Heim var ég kominn um hálf-
tólfleytið á kvöldin. Þetta gekk
svona í fimm ár og ég get ekki
neitað því, að oft var ég að því
kominn að gefast upp, en með
uppörvun frá konu minni gekk
þetta allt að óskum og árið 1969
útskrifaðist ég með pr^f i raf-
magnsverkfræði.
Bað um brottfarar-
heimild á hverju ári
Á hverju einasta ári sendi ég
inn umsókn um brottfararleyfi
fyrir mig og fjölskyldu mina, en
það var alltaf skellt skollaeyrum
við því. Sömu sögu er að segja af
hundruðum þúsunda manna,
sem eins var ástatt fyrir og mér.
Fyrir hverja umsókn þurfti að
greiða 400 rúblur á mann, sem
voru um þriggja mánaða laun.
Fyrir okkur var þetta sjöfalt,
þ.e. öll fjölskyldan.
Tilkynningin
kom 1973
Það var svo árið 1973, sem ég
fékk allt í einu tilkynningu um,
að við yrðum flutt vestur á
bóginn, þ.e. ég, kona mín og
börnin, en ekki tengdaforeldrar
minir og móðir. Við fórum fyrst
til Póllands og síðan til Austur-
Þýzkalands, en þurftum að
dvelja nokkurn tíma á hverjum
stað. Til Vestur-Þýzkalands
komum við svo í apríl 1974.
Hvílíkur léttir. Ég hef ekki í
annan tíma verið hamingjusam-
ari. En hvernig í ósköpunum
stóð nú á því, að Rússar féllust á
brottför mína? — Jú, það var
ákveðin skýring á því. Við höfð-
um einfaldlega verið seld úr
landi, eins og þrælar hér forðum.
Vestur-þýzka ríkisstjórnin hafði
þurft að borga stórfé fyrir okkur
reyndar nokkra tugi þúsunda
annarra Þjóðverja, sem svipað
var ástatt um. Samkvæmt því
sem ég hef komizt næst þurfti
ríkið að greiða Rússum á bilinu
35—40 þúsund mörk fyrir hvern
einstakling, eða um það bil 9—11
milljónir islenzkra króna. Þessar
tölur hafa þó ekki verið gefnar
upp opinberlega.
Flóttamenn í
heimalandinu
Annars var þetta mjög sér-
kennileg tilfinning að vera kom-
inn „heim“ til Vestur-Þýzka-
lands. Það var í raun ekki eins og
maður væri að snúa heim eftir
langa útivist. Við vorum hrein-
lega eins og flóttamenn, þurftum
að tilkynna okkur sem slík til að
byrja með. Ég lenti í töluverðum
vandræðum við að fá prófskír-
teini mitt viðurkennt, til þess að
geta sótt um starf við mitt hæfi,
. og svo framvegis. En þetta gekk
nú allt saman upp og innan tíðar
var eins og við hefðum hvergi
annars staðar búið. Við eignuð-
umst góða vini og ég komst fljótt
í mjög gott starf. Við þurftum að
bíða í tvö og hálft ár eftir því að
foreldrar konu minnar og móðir
mín fengju fararleyfi frá Sovét-
ríkjunum.
Flestir hafa áhuga á
að snúa heim
Ég held að mér sé óhætt að
fullyrða að 70—80% þeirra
tveggja milljóna Þjóðverja, sem
eru í Sovétríkjunum, hafi áhuga
á að snúa heim aftur. í þessari
„þrælasölu“, þegar ég fékk frels-
ið, var það aðeins brot af þeim
sem sóttu um, sem fengu að fara,
eða á bilinu 55—60 þúsund
manns.
Eina sambandið sem ég hafði
öll þessi ár við Vesturlönd, var í
gegnum vestrænu útvarpsstöðv-
arnar, í Bretlandi, Vestur-
Þýzkalandi og Bandaríkjunum.
Einu erlendu dagblöðin, sem
okkur var leyft að lesa, komu frá
Austur-Þýzkalandi, en ég gat
fengið eins mikið af vísindatíma-
ritum og ég vildi.
Frelsi ofar öllu
Að síðustu vildi ég mega óska
þess, að engir eigi eftir að ganga
í gegnum raunir sem þessar, og
við Islendinga vil ég bara segja
þetta: Frelsi þjóðarinnar er ofar
öllu öðru. Varðveitið það því eins
og sjáöldur augna ykkar,“ sagði
Anton Bosch að síðustu.
Anton Bosch starfar sem raf-
magnsverkfræðingur hjá vest-
ur-þýzka fyrirtækinu Trans-
formator Union, sem er stærsta
spennufyrirtæki Evrópu, er
reyndar deildarstjóri þeirrar
deildar, sem sér um sölu til
Norðurlandanna, þar með talið
ísland. Bræðurnir Ormson hafa
umboð fyrir vörur fyrirtækisins
hér á landi, en Rafmagnsveitur
ríkisins hafa í gegnum árin
keypt mikið af spennum frá
fyrirtækinu til raflínulagna, en
Anton var einmitt hér á landi
vegna útboðs hjá Rafmagnsveit-
unum þegar Mbl. hitti hann að
máli.