Morgunblaðið - 26.07.1981, Blaðsíða 20

52
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 26. JÚLÍ1981
Þessi ritgerð var skrifuð fyrir alþjóðaþing til
heiðurs Andrei Sakharov, sem haldið var við
Rockefeller-háskólann í New York 1. maí 1981. Fyrir
þinginu stóðu Vísindaakademían í New York,
Ameríska eðlisfræðistofnunin og Ameríska eölis-
fræðifélagið. Þessi þýðing er gerð eftir enskri
útgáfu ritgeröarinnar, sem birtist í New York
Review of Books 25. júní síðastliðinn. íslenzku
andófsnefndinni þótti ástæða til að koma þessari
ritgerð á framfæri við íslenzka lesendur. Guð-
mundur Heiðar Frímannsson sneri á íslenzku. Dr.
Arnór Hannibalsson bar þýðinguna saman við
rússneska frumtextann og veitti mikilsverða að-
stoð.
eftir Andrei
Sakharov j
Vegna alþjóðlegs eðlis starfs
síns mynda vísindamenn eina
raunverulega alþjóðafélagið, sem
enn hefur orðið til og er til nú um
stundir. Það leikur ekki nokkur
vafi á þessu um viðfangsefni
vísindanna: jöfnur Schrödingers
og formúlan E=mc2 eru jafn gildar
í öllum heimsálfum. En samhæf-
ing samfélags vísindamanna á að
fara og fer óhjákvæmilega út fyrir
takmörk starfsins. Þetta samfélag
hlýtur að láta til sín taka fjölmörg
almannleg viðfangsefni, þar á
meðal siðferðileg. Eg held, að
þessi þróun eigi og muni halda
áfram.
Vísindamenn, verkfræðingar og
aðrir sérfræðingar öðlast í krafti
sérþekkingar sinnar og stöðu víð-
tækan og djúpan skilning á hag-
nýtingu visindalegrar þekkingar í
þágu manna — en einnig á
hættum, sem hljótast af vísindum
og tækni. Með þeim þroskast
einnig vitund um böl og blessun
framfara yfirleitt og mögulegra
afleiðinga þeirra.
Gífurlegir möguleikar eru fyrir
hendi til að færa sér í nyt nýlegar
framfarir í eðlisfræði, efnafræði
og líffræði, tæknifræði og verk-
fræði, tölvuvísindum, læknisfræði
og erfðafræði, lífeðlisfræði og
heilbrigðisfræði, sameindalíffræði
(þar með taldar rannsóknir á
þessu sviði í iðnaði), stjórnunar-
fræði iðnaðar og landbúnaðar,
sálarfræði og öðrum form- og
félagsvísindum. Og við getum
vænzt frekari afreka. Við deilum
öll ábyrgðinni á, að niðurstöður
vísindalegra rannsókna séu nýttar
til hins ítrasta í veröld, þar sem líf
flestra manna er enn erfitt, þar
sem svo margir búa við hungur,
þjást af sjúkdómum og endist lítt
aldur.
En vísindamenn og fræðimenn
geta ekki leitt hjá sér að hugsa um
hætturnar, sem fylgja óskipulögð-
um framförum, einkum í iðnaði,
sem ekki lýtur neinni stjórn, og
sérstaklega þó um hætturnar af
nýtingu vísindalegra afreka í
hernaði. Víða um heim eru á
dagskrá vandamál, sem fylgja
framförum vísinda og tækni:
kjarnorka, mannfjölgun, erfða-
verkfræði, umhverfisvernd vegna
iðnaðarmengunar, verndun lofts,
dýralífs og plantna, áa, vatna og
sjávar, áhrif fjölmiðla. Þótt við-
fangsefnin séu alvarleg og brýn
bera umræðurnar oft vott um
þekkingarskort og stjórnast um of
af fordómum og flokkshollustu og
eru stundum einfaldlega óheiðar-
legar. Sérfræðingum ber því
skylda til að taka þessi mál til
óvilhallrar og nákvæmrar rann-
sóknar og gera almenningi tiltæk-
ar allar mikilvægar, handbærar
upplýsingar, og þær ber að fá frá
fyrstu hendi, ekki úr umsögnum
annarra. Umræðurnar um kjarn-
orku, sem skipta höfuðmáli, eru
fróðlegt dæmi. Ég hef látið þá
skoðun í ljósi annars staðar, að
menn á Vesturlöndum ýktu hætt-
ur kjarnorkunnar, og slíkt væri
skaðvænlegt.
Vísindamenn eru ekki einungis
betur að sér en almenningur,
heldur leita þeir eftir og njóta
meira sjálfstæðis og frelsis en
aðrir, með mikilvægum undan-
tekningum þó, sérstaklega í al-
ræðisríkjum. En frelsi fylgir
ævinlega ábyrgð. Vísindamenn og
aðrir sérfræðingar hafa nú þegar
áhrif á eða geta haft mikil áhrif á
almenningsálitið og stjórnvöld í
löndum sínum. (Það er ástæðu-
laust að ýkja þessi áhrif, en þau
eru umtalsverð.) Skoðanir mínar á
stöðu vísindamanna í veröld sam-
tímans hafa sannfært mig um, að
þeir hafa sérstakar skyldur stöðu
sinnar og starfs vegna. Það er oft
erfitt að greina þetta tvennt
sundur — að miðla upplýsingum,
gera þekkingu vísindanna skiljan-
lega almenningi og samþykkja eða
andmæla einhverju opinberlega
eru dæmi um skyldur við starf sitt
og samfélagið.
Hið sama á við um glímu
vísindamanna við afvopnunar-
vandamálið: þeir skipuleggja og
taka þátt í alþjóðlegum viðræðum,
þeir setja fram tillögur eða heita á
stjórnvöld og almenning og setja
fram hugmyndir og viðvaranir.
Afvopnun er sérstakt viðfangs-
efni, sem krefst þess, að á því sé
tekið af djúphygli, nákvæmni og
vísindalegu hugrekki. Ég geri mér
ljóst, að efnið krefst ítarlegri
umfjöllunar, og nú mun ég einung-
is nefna fáeinar hugmyndir mín-
ar. Ég tel afvopnun nauðsynlega
og mögulega einungis á grundvelli
jöfnuðar í vopnabúnaði. Það þarf
frekara samkomulag um öll stór-
tækari vopn. Þegar jöfnuði í
hefðbundnum vopnabunaði er náð
— og tillit tekið til stjórnmála-
legra, sálrænna og landfræðilegra
þátta — og eftir að bundinn
verður endir á útþenslu alræðis-
ins, þá ættu að nást samningar,
sem bönnuðu árás með kjarnorku-
vopnum, og síöar samningar, sem
bönnuðu slík vopn.
Annað efni, sem er nátengt
friði, trausti og skilningi milli
þjóða, er hin alþjóðlega barátta
fyrir mannréttindum. Skoðana-
frelsi, frelsi til að miðla upplýs-
ingum og ferðafrelsi er nauðsyn-
legt til að stjórnvöld beri raun-
verulega ábyrgð á gerðum sínum,
en það leiddi í Ijós misnotkun
valds innanlands og á alþjóða-
vettvangi. Ég trúi því, að slík
ábyrgð hefði komið í veg fyrir
sorgleg mistök á borð við innrás
Sovétríkjanna í Afghanistan og
myndi stemma stigu við útþenslu-
stefnu í utanríkismálum og kúgun
innanlands.
Óheft sala á blöðum, tímaritum
og bókum, sem gefnar eru út
erlendis, væri stórt skref í áttina
að raunverulegu upplýsingafrelsi í
alræðislöndum. Það skipti ef til
vill meira máli, ef ritskoðun yrði
aflögð, en fyrir því ættu fyrst og
fremst vísinda- og menntamenn í
alræðislöndum að beita sér. Það er
mikilvægt að krefjast þess, að
hætt verði að trufla sendingar
erlendra útvarpsstöðva, en það
sviptir milljónir manna aðgangi
að óritskoðuðum upplýsingum,
sem eru nauðsynlegar til að
mynda sér sjálfstæðar skoðanir á
atburðum líðandi stundar. (Eftir
sjö ára hlé var í Ráðstjórnarríkj-
unum tekið að trufla útsendingar
erlendis frá 1. ágúst 1980.)
Ég er sannfærður um, að það
skiptir miklu máli að styðja
áskorun Amnesty International
um náðun samvizkufanga um víða
veröld. Náðanir, sem kunngerðar
hafa verið í mörgum ríkjum á
síðustu árum, hafa bætt and-
rúmsloftið. Náðun samvizkufanga
í Ráðstjórnarríkjunum, í Austur-
Evrópu og öllum öðrum löndum,
þar sem menn sitja í fangelsi
vegna stjórnmálaskoðana, væri
ekki einungis mikið mannúðar-
verk, heldur myndi hún auka
traust og öryggi þjóða heims.
Hin alþjóðlegu einkenni samfé-
lags vísindamanna öðlast sérstakt
mikilvægi, þegar fengist er við
slíkan vanda. Með því að verja
ofsótta vísindamenn og aðra þá,
sem réttur hefur verið brotinn á, á
alþjóðavettvangi staðfestir sam-
félag vísindamanna alþjóðlegan
rétt sinn, sem er svo nauðsynlegur
til að vísindaleg vinna heppnist og
verði samfélaginu til gagns.
Vestrænir vísindamenn þekkja
nöfn margra sovézkra starfs-
bræðra sinna, sem hafa orðið að
þola ólögmætt ofbeldi. (Ég held
mig við Ráðstjórnarríkin, en al-
varleg mannréttindabrot eiga sér
stað í öðrum löndum, þar á meðal
í löndum Austur-Evrópu.) Ein-
staklingarnir, sem ég nefni, hafa
hvorki æst til ofbeldis né beitt því
vegna þess, að þeir álíta opinbera
umræðu einu réttu leiðina til að
verja mannréttindi, einu leiðina,
sem er öllum skaðlaus og hefur
áhrif. Því eru þeir allir samvizku-
fangar, eins og Amnesty Internat-
ional skilgreinir hugtakið. Ævi-
ferill þeirra á margt annað sam-
eiginlegt. Allar réttarfarsreglur
voru svívirðilega brotnar við rétt-
arhöld yfir þeim og gengið var
gegn lágmarkskröfum heilbrigðr-
ar skynsemi. Vinur minn, Sergei
Kovaljoff, var sakfelldur 1975 að
honum fjarstöddum og án verj-
anda, þ.e.a.s. án þess að hann hefði
nokkurn möguleika á að verja sig.
Hann var dæmdur til sjö ára
fangelsisvistar og þriggja ára út-
legðar í eigin landi fyrir andsov-
ézkan áróður, sem talinn var
felast í samizdat-tímaritinu Ann-
áll samtímaatburða, en efnisatriði
kærunnar voru alls ekki athuguð.
Svipuð lögbrot einkenndu rétt-
arhöldin yfir Juri Orloff, stofn-
anda Helsinki-hópsins, og öðrum
meðlimum þess hóps og nefnda
honum tengdra: Viktor Nekípéloff,
Leonard Térnofskí, Mykola Rud-
énko, Alexander Podrabinek (og
bróður hans Kirill), Gleb Jakunin,
Vladimir Slépak, Malva Landa,
Robert Nazarjan, Eduard Arut-
júnjan, Vjatseslaf Bakhmin, Oles
Berdnik, Oksana Méshko, Mykola
Matusévits og konu hans, Mir-
oslav Marínovits, Tatiana Osip-
ova, Irina Grivnina og Felix Ser-
ebrof hafa verið sett í fangelsi,
meðan á réttarhöldum þeirra
stendur. Lögmaður Juri Orloffs
missti af hluta réttarhaldanna,
þegar hann var læstur með valdi
inni í hliðarherbergi við réttarsal-
inn. Það var leitað á eiginkonu
Orloffs með ruddalegum hætti og
föt hennar rifin, þegar leitað var
að skrifuðum blöðum og segul-
bandi. Allt stafar þetta af ótta við,
að hin skelfilega leynd réttarsal-
arins yrði rofin.
Samvizkufangarnir sæta
grimmilegri meðferð í þrælkunar-
ÞAÐ BESTA ER ALDREIOF GOTT
I