Morgunblaðið - 24.12.1981, Blaðsíða 12

44
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. DESEMBER 1981
Með forvitnishug
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
SAGA. Tímarit Sogufélags. 349 bls.
Siigufélag, Rvík, 1981.
Það er nítjándi árgangur Sögu
sem var að sjá dagsins Ijós nú á
dögunum, fjölbreyttur að vanda.
Og þó kannski ekki eins fjöl-
breyttur og stundum áður, því
meira er nú um langar ritgerðir en
minna um stutta þætti. Ritið hefst
á hundrað síðna ritgerð eftir Al-
bert Jónsson: Tíunda þorskastríðið
1975—1976. Albert fjallar um það
í víðu heimspólitísku samhengi og
segir að það »virðist hafa verið
talið mjög hættulegt mál og við-
ræður og.afskipti af því fóru fram
á æðstu embættisstigum*. Atl-
antshafsbandalagið kom að sjálf-
sögðu inn í myndina. »En Bretar
töpuðu þorskastríðinu ekki ein-
ungis á vettvangi NATO eða létu
undan síga einfaldlega af ótta við
áframhaldandi átök og líklegar af-
leiðingar þeirrar stefnu. Heima
fyrir varð þorskastríðið sífellt
óvinsælla, einkum í fjölmiðlum,
svo og stefna stjórnarinnar í fisk-
veiði- og hafréttarmálum yfirleitt,
þó sérstaklega aðgerðarleysi
hennar gagnvart EBE.«
Og meira um fiskveiðimál: Har-
ald Gustafsson skrifar greinina
Fiskveiðiákvæðin 1762, fróðlega og
Lírus Jóhannesson
Blöndalsættin
Bókaútgáfan Skuggsjá
íslendingar hafa löngum haft
það orð á sér að þeir væru bæði
ættfróðir og ættræknir. Geta
ástæður þess verið margar, meðal
annars hvað fámenni var hér mik-
ið og þess vegna nokkuð viðráðan-
um hópi fólks. Á fyrstu öldum ís-
landsbyggðar var ættarsamfélagið
mjög sterkt í landinu. Máttarstoð-
ir þjóðfélagsins voru veikar og
framkvæmdavald vantaði lengi
vel. Einstaklingurinn varð að
treysta á vernd ættarinnar, og
vald ættarinnar mátti sín mikils í
þjóðfélaginu.
íslendingasögur bera það með
sér að þegar þær eru skrifaðar
hefur verið lifandi áhugi á ætt-
fræði í landinu. Á tímum kaþólsku
kirkjunnar var það nauðsyn að
vita glögg skil á nánustu forfeðr-
um sínum svo menn yrðu ekki
brotlegir við sifjarétt kirkjunnar.
Nauðsyn var á að vita um skyld-
menni í fimmta lið. Þetta hefur
vafalaust stuðlað að því að þekk-
ing í ættfræði hlaut að vera al-
menn.
Ein af jólabókunum í ár er mik-
ið ættfræðirit, Blöndalsættin, eft-
ir Lárus Jóhannesson hæstarétt-
ardómara. Er þetta niðjatal Guð-
rúnar Þórðardóttur og Björns
Auðunssonar Blöndals sýslu-
manns í Hvammi í Vatnsdal. Út-
gefandi er bókaútgáfan Skuggsjá.
Jón Gíslason fræðimaður og for-
að mörgu leyti athyglisverða sam-
antekt.
Samtök gegn verzlunareinokun
1795 heitir ritgerð eftir Sigfús
Hauk Andrésson. Sigfús Haukur
er einn þeirra sem kunna að dusta
rykið af gömlum skjölum og gera
svo skýra grein fyrir innihaldi
þeirra að allir mega glöggt skilja.
Hann mun hafa unnið árum ef
ekki áratugum saman að rann-
sóknum á tímum einokunar á Is-
landi, enda er hann eins og heima-
maður í aldarfari þeirra tíma.
Margt kemur fróðlegt fram í rit-
gerð hans sem að sjálfsögðu verð-
ur ekki rakið hér. Þó má til gam-
ans geta þess, að Sigfús Haukur
upplýsir að »danski flotinn var.að-
alkaupandi sauðakjöts« frá Is-
landi. Var að furða þó Jóni sterka
þætti ekki annað manna matur —
nema að vísu hákarl! Þá greinir
Sigfús Haukur frá því að »borgar-
stjórn Kaupmannahafnar var
löngum aðalkaupandi hákarls- og
sellýsis frá Islandi«. — Ekki er
þetta þó kjarni málsins í ritgerð
Sigfúsar Hauks heldur viðleitni
Islendinga til að ná fram einhverj-
um úrbótum á versluninni sem
gekk þó heldur seint.
Þá koma nokkur bréf sem Páll
Melsted skrifaði Þórhalli Bjarna-
syni frá Reykjavík til Kaup-
mannahafnar. Páll var þá sögu-
kennari við Lærða skólann, kom-
inn um sjötugt því þetta var um
1880 og átti því von á dauða sínum
maður ættfræðifélagsins bjó ritið
til prentunar.
I formála segir Jón: „Á vordög-
um 1980 var ég beðinn að taka að
mér að búa Blöndalsættina undir
prentun. Lárus Jóhannesson
hæstaréttardómari hafði unnið að
henni í nokkur ár og var langt
kominn með hana er hann féll frá.
Við upphaf gerði ég mér ekki grein
fyrir hvað ég var að ráðast í.
Verkið reyndist þegar umfangs-
mikið og vandasamt. Ég varð að
vinna það i tómstundum.
Handrit Lárusar Jóhannessonar
Lárus Jóhannesson
er mjög vel og vandvirknislega úr
garði gert. Það er ritað á laus blöð
og raðað í blaðabindi, jafnhliða
minnismiðum, sem hann var ekki
búinn að fella inn í aðalefnið."
Guðjón Lárusson læknir, sonur
höfundar, ritar langa grein þar
sem hann gerir grein fyrir upphafi
Blöndalsættarinnar og segir jafn-
framt frá því er faðir hans hóf að
vinna að ættfræðirannsóknum.
í grein sinni segir Guðjón lækn-
ir. „Ákveðið var að láta Blöndals-
ættina ná til ársins 1977, þegar
faðir minn lést, en samkomulag
varð um að bæta við fram að
prentun hverjum þeim fróðleik, er
við fengjum vitneskju um. Á stöku
einhvers staðar á næsta leyti en
það fór á annan veg sem kunnugt
er, því hann varð hátt í hundrað
ára. Þórhallur Tryggvason hefur
búið bréf þessi til prentunar. Þau
eru ákaflega skemmtileg, gamli
maðurinn hefur verið hreinskil-
inn, spaugsamur, hittinn á lík-
ingar, ekki stórorður en þó óragur
við að segja sína meining, og ör-
ugglega skyggn á mannlífið —
mannþekkjari og lífslistamaður,
sjálfsgagnrýninn og glöggur á
kosti annarra. Mannkynssagan
var líf hans og yndi. »Stór er Mið-
garðsormur en stærri er verald-
arsagan.« Alþýðlegur fróðleikur
var þá iðkaður hér af sama kappi
og endranær. En vísindalega
sagnfræði þekktu íslendingar þá
varla og þótti Páli það ekki vansa-
laust: »Ég kalla ekki sögu, eða
söguþekkingu, það sem hér hefir
verið kallað saga og sagnafróð-
leikur.« Haft er eftir Páli að meðai
síðustu orða hans hafi verið þessi:
»Ég vil deyja með forvitnishug.*
Mætti það vera grafskrift hins sí;
vökula fræðimanns allra tíma. í
einu bréfinu spáir Páll því að
Þórhallur eigi eftir að verða bisk-
up. Það rættist. Páll var Eyfirð-
ingur að uppruna og unni mjög
átthögunum — »þar er ég upp-
runninn, þar var ég saklaus, þar
vildi ég mega skila af mér umbúð-
unum aftur. En hér á ég líklega
beinin að bera skammt frá fjós-
haugnum hans Lambertsens*.
Á sama hátt og tuttugasta öldin
stað nær ritið því allt fram á árið
1981, þótt skipulegri söfnun ljúki
1977 ... Skuggsjá hefur tekið að
sér að gefa út niðjatal þetta. Ætl-
unin er, að í framhaldi af þessu
bindi komi út Niðjatal Þórarins á
Grund, sem væntanlega verður í
nokkrum bindum. Vinna að undir-
búningi þess undir prentun er þeg-
ar hafin og er líklegt að út komi
eitt bindi á ári. Þessi tvö niðjatöl
— Þórarins á Grund og Blöndals-
ættin — eru hvort um sig sjálf-
stæð verk og hvert bindi ekki
beinlínis háð öðrum, þannig að
niðjar geta auðveldlega eignast
„sitt“ niðjatal án þess að þurfa að
kaupa öll bindin. Hins vegar koma
ættir þessar víða saman eins og
algengt er.“
Blöndalsættin hefur það fram
yfir flestar ættartölur, sem út
hafa verið gefnar að þar er fjöldi
tilvitnana í önnur ættfræðirit.
Þetta gefur bókinni mikið aukið
gildi. Þá eru umsagnir frá hendi
höfundar um marga. Tel að það sé
mikill fengur að þessum umsögn-
um. Þarna hefur höfundur tínt
saman ýmsan fróðleik sem hann
hefur eftir heimildum sem hann
vitnar til eða hann byggir á eigin
mati. Þetta hlýtur að gefa bókinni
aukið gildi og ég spái því að eftir
því sem árin líða verði gildi þess-
ara umsagna enn meira.
Til útgáfu þessa rits hefur verið
vandað eins og kostur er og í bók-
inni eru á áttunda hundrað ljós-
myndir.
Enn er áhugi á ættfræði lifandi
með þjóðinni. Sagt er að hvergi í
heiminum hafi verið gefið út eins
mikið af ritum um ættfræði og hér
á landi. Má vera að fámenni þjóð-
arinnar valdi hér einhverju um.
Fram að þessu hefur verið mögu-
legt að rekja ættir flestra og
tengja við ættir, sem rekja má í
gegnum aldirnar.
Meðan ættfræðiáhugi er jafn
lifandi með þjóðinni og raun ber
vitni er von á að gefin verði út slík
rit og Blöndalsættin.
Ég færi öllum, sem lagt hafa
hönd að því að gera Blöndalsætt-
ina jafn glæsilega úr garði og raun
ber vitni, bestu þakkir, og ég veit
að ég mæli þar fyrir munn margra
Jón Guðmundsson
Jón Guðnason
er fjölmiðlaöld, þannig var sú ní-
tjánda bréfaöld. Menn lögðu
metnað sinn í að rita skemmtileg-
an bréfastíl. Af bréfunum megum
við komast að raun um, hvernig
þessir karlar töluðu hver við ann-
an og hver um annan. Þar var
skráð það sem hvíslað var manna
á meðal, þar komu menn til dyr-
anna eins og þeir voru klæddir.
Margt fleira fróðlegt er í þess-
um árgangi, t.d. ritgerð Péturs
Péturssonar, Trúarlegar hreyfingar
í Reykjavík tvo fyrstu áratugi 20.
aldar, Bréf til Sögu eftir Árna
Böðvarsson,_ritfregnir og fleira.
Árni Böðvarsson nefnir í bréfi
sínu dæmi um munnlega geymd í
bændasamfélaginu gamla. Ég
held, að ungir fræðimenn trúi vart
slíku þó þeim sé sagt það. Þá var
samhengi í lífinu, kynslóðirnar
höfðu ekki aðeins tíma til að segja
hver annarri frá reynslu sinni,
heldur líka til að leiðrétta hver
aðra. Þess skyldu þeir minnast
sem vilja meina að allur okkar
sagnafróðleikur sé flökkusögur
austan frá Indlandi eða þá sunnan
frá Miðjarðarhafi.
Hef ég svo ekki fleiri orð þar
um. Saga er eins konar Lækjar-
torg íslenskra sagnfræðinga, þar
hittast þeir á málþingi, blanda
geði, skiptast á skoðunum og
draga fram fróðleik þann sem þeir
hafa verið að viða að sér, hver í
sínu horni.
Ritstjórar Sögu eru þeir Jón
Guðnason og Sigurður Ragnars-
son.
ÖLDIN SEXTÁNDA.
Minnisverð tíðindi 1551 —1600.
Jón Helgason tók saman.
Forlagið Iðunn. Valdimar Jóhanns-
son. 1981.
Öldin sextánda hefst á því að
segja frá tíðindum sem fáir ís-
lendingar hörmuðu: Norðlenskir
vermenn drepa Kristján skrifara í
gististað á Miðnesi. Aðeins einn
maður eftir lífs af öllum Dönum
sem vetursetu höfðu á Nesjum
suður. Þetta var gert til hefnda
eftir Jón biskup Arason og syni
hans.
Norðlendingar gengu vasklega
fram, drápu fjórtán menn í einni
lotu. Af tveimur líkanna hjuggu
þeir höfuð, „settu þau við þjóin og
létu nef horfa til Saurbæjar".
Bessastaðaböðul sem Kristján
skrifari lét höggva Hólafeðga í
Skálholti „drápu þeir með hroða-
legum hætti, glenntu sundur hvoft
hans og helltu upp í hann bráðnu
blýi“.
Um land allt voru menn sam-
mála um að Norðlendingar hefðu
rekið af sér slyðruorðið.
En hver sendi norðlensku ver-
mennina suður á Nes?
Talið er að það hafi verið Þór-
unn á Grund, dóttir Jóns biskups.
Þessi kona er atkvæðamikil í öld-
inni sextándu. Hún á í ilideilum
við konungsmenn og karpi við
Grýlurnar hafa gefið út sína
fyrstu hljómplötu og þeim tekst
skrambi vel upp stelpunum í þess-
ari fyrstu rokkhljómsveit landsins
sem er eingöngu skipuð konum.
Það er Spor sem gefur út Grýlurn-
ar en Steinar hf. sjí um dreifingu.
Grýlurnar stigu sín fyrstu spor síð-
astliðið vor svo það má segja að
þær láti hendur stenda fram úr
ermum og þær hafa þróað tónlist
sína og samspil fast og ákveðið og
spádómar um knappt gengi þeirra
eru foknir fyrir björg, en þær
standa keikar.
Ragnhildur Gísladóttir, Linda
Björk Hreiðarsdóttir, Inga Rún
Pálmadóttir og Herdís Hall-
varðsdóttir hafa náð ótrúlega vel
saman á þessum stutta tíma og
þótt hljóðfæraleikur þeirra hafi
verið svolítið losaralegur og
Grýlulegur í upphafi þá hafa
þær heldur betur tekið á honum
stóra sínum og bætt um betur,
því hljóðfæraleikur þeirra er
góður og öruggur og ekki er það
til skaða að framkoma þeirra á
tónleikum er lífleg þótt ýmsir
vildu eflaust leikstýra þessum
ungu konum á annan hátt.
Ragnhildur Gísladóttir, skip-
stjóri Grýlanna, hljómborðsleik-
ari, er mjög góður söngvari og
Linda Björk slíkur trymbill að
hjartsláttur hvers eldfjalls
mætti vera stoltur af. Þær Inga
Rún sem leikur á gítar og Herdís
sem leikur á bassa standa ekki
síður fyrir sínu og hefur farið
mikið fram á fáum mánuðum og
Grýlurnar hafa sannað það sem
ríkisstjórnin boðaði, en hefur
ekki getað staðið við, að vilji er
allt sem þarf. Þær vildu það og
gerðu það.
Jón Helgason
höfðingja. Á sjötugsaldri er hún
orðin ekkja í þriðja sinn og vill
giftast í fjórða skipti ungum
manni.
Staðarhóls-Páll er með fyrir-
ferðarmeiri mönnum sextándu
aldar. Hann stendur í ýmsum ver-
aldlegum stórræðum, en er verst
haldinn eftir deilur við konu sína,
Helgu Aradóttur. Um hana mun
hann hafa ort vísuna um hið litla
mannvit kvenna. Staðarhóls-Páll
var eitt mesta skáld sextándu ald-
ar. Nokkur kvæða hans eru birt í
Öldinni sextándu, m.a. Eg leit í
einum garði yfrið fagurt blóm,
sem hann orti til Helgu, konu
sinnar, meðan ástin var hvað heit-
ust, en að því kom að hann fékk
ekki að koma í rekkju til hennar
og likaði illa.
Margra manna er getið í Öld-
inni sextándu. Meðal þeirra sem
kveður að eru Guðbrandur biskup
Þorláksson og Arngrímur Jónsson
lærði. Það er einnig rúm fyrir
ódáðamanninn Björn Pétursson í
Öxl og skraddarann Pétur sem
reyndi að rota æðsta mann lands-
ins á jólanótt á Bessastöðum.
Jón Helgason hefur tekið Öldina
sextándu saman og er hún með
siðustu verkum hans. Samantekt-
in er að vonum hin fróðlegasta, en
nokkuð reyfaraleg á köflum. Eins
og í fyrra bindinu er lögð áhersla
á æsilegt efni. öldin er höfundin-
um hagstæð að því leyti að ekki
þarf að leita lengi að slíku.
Blöndalsættin
Bessastaðaböðli
gefíd blý að drekka
Bókmenntír