Morgunblaðið - 31.12.1981, Blaðsíða 24
24
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 31. DESEMBER 1981
Gengisskráning og hið
vélgenga verðbólgukerfi
Eftir Jóhannes Nordal,
seðlahankastjóra
í 3. hefti Fjármálatíðinda
1981 birtist forystugrein eftir
dr. Jóhannes Nordal, seðla-
bankastjóra, sem ber yfir
skriftina: llm stefnu og
þróun í gengismálum. Grein
þessi fer hér á eftir í heild
með leyfi höfundar.
A þessu ári eru tíu ár liðin, síð-
an Nixon Bandaríkjaforseti tók þá
örlagaríku ákvörðun að hætta
gullinnlausn dollars, en með henni
var kippt burt þeirri undirstöðu,
sem fastgengiskerfið, sem kennt
er við Bretton Woods, hvíldi á.
Þótt mörgum væri það ekki ljóst á
þeim tíma, markaði þessi atburð-
ur í reynd þáttaskil í þróun gjald-
eyris; og peningamála í heimin-
um. I stað stöðugs gengis helztu
gjaldmiðla heimsinsárum ogjafn-
vel áratugum saman tók nú við
fljótandi gengi, sem haft hefur í
för með sér miklar og oft lítt
fyrirsjáanlegar sveiflur í verð-
mæti einstakra mynta. Hafa þess-
ar sveiflur sjaldan verið meiri en á
því ári, sem nú er að líða.
Enn í dag deiia menn bæði um
orsakir og afleiðingar þeirra at-
burða fyrir tíu árum, sem leiddu
til þess að fastgengiskerfið hrundi
í rústir. Sumir kenna það að-
haldsleysi í efnahagsstefnu
Bandaríkjanna, en stöðugt verð-
gildi dollars var í rauninni undir-
staða þess fastgengiskerfis, sem
komið hafði verið á í Bretton
Woods. Aðrir héldu því hins vegar
fram, að í heimi frjálsra viðskipta
og alþjóðlegs fjármagnsmarkaðar
væri fastgengiskerfi of ósveigjan-
legt og í stað þess þyrfti því að
koma frjáls gengisskráning, sem
eingöngu ákvarðast af markaðs-
öflum. Slíkt kerfi væri líklegt til
að leiða til aukins stöðugleika,
þegar til lengdar léti, þar sem
markaðsöflin væru betri dómarar
en stjórnvöld í þessum efnum.
Fyrst í stað átti sú skoðun þó
yfirgnæfandi fylgi að fagna, að
ekki væri æskilegt að hverfa frá
fastgengiskerfinu vegna þeirra
miklu kosta, sem það hefði fyrir
stöðugleika í efnahagsþróun. Til-
raunir voru því gerðar til þess á
árunum 1971—1973 að endurreisa
það í nýrri og sveigjanlegri mynd,
þar sem hinn nýi alþjóðlegi gjald-
miðill, hin sérstöku dráttarrétt-
indi Alþjóðagjaldeyrissjóðsins,
kæmi í stað dollars og gulls sem
undirstöðueining.
En margt fer öðruvísi en ætlað
er. Tilraunir manna til þess að
lappa upp á fastgengiskerfið báru
lítinn árangur og biðu loks algert
skipbrot, þegar olíukreppan 1974
umturnaði öllum gjaldeyrismálum
heimsins og hafði í för með sér
meira misræmi í greiðslujöfnuði
milli landa en áður hafði þekkzt.
Eftir þá atburði hefur mönnum
orðið Ijóst, að engin skilyrði eru
lengur til þess að endurreisa fast-
gengiskerfið, a.m.k. i fyrirsjáan-
legri framtíð.
Allar áætlanir í þá átt hafa því
verið lagðar til hliðar, en í stað
þess hefur Alþjóðagjaldeyrissjóð-
urinn fengið það sem eitt megin-
hlutverk sitt að reyna að stuðla að
sem mestum stöðugleika innan
þessa nýja frjálsgengiskerfis. Því
miður virðist árangurinn af þeirri
viðleitni hvorki mikill né batn-
andi. Sannleikurinn er sá, að
frjálsgengiskerfið hefur reynzt
óstöðugra og háð meiri sveiflum
en nokkurn hafði órað fyrir. Fyrir
þessari þróun eru vafalaust marg-
ar orsakir, sem ekki er unnt að
rekja hér.
Eitt skiptir þó vafalaust megin-
máli. Eftir því sem efnahagskerfi
heimsins þróast og verður fjöl-
þættara, hlýtur að verða meiri
vandkvæðum bundið að samræma
efnahagsstefnu þjóða og skapa
þannig skijyrði stöðugleika í geng-
ismálum. A meðan fastgengiskerf-
ið starfaði sem bezt, gegndu
Bandaríkin ótvíræðu forystuhlut-
verki í efnahagsmálum í heimin-
um. Nú er ekki aðeins Evrópa orð-
in jafnoki þeirra, heldur ný efna-
hagsleg stórveldi risin í Austur-
Asíu og Mið-Austurlöndum. Allar
þjóðir heimsins, þar á meðal Sov-
étríkin og fylgiríki þeirra, eru orð-
in háð hinum alþjóðlegu fjár-
magnsmörkuðum og hafa áhrif á
starfsemi þeirra. Þannig er orðið
til aþjóðlegt gjaldeyris- og fjár-
magnskerfi, sem aðeins virðist
starfhæft á grundvelli frjálsrar
gengisskráningar og fjármagns-
flutninga. Engin ástæða er því til
að ætla, að framundan sé lygnari
sjór í þessum efnum en við höfum
siglt síðustu árin.
★
Sú þróun, sem nú hefur verið
lýst, hefur haft afdrifarík áhrif á
efnahagsmál Islendinga, og kemur
þar öðru fremur tvennt til. í
fyrsta lagi hefur hið efnahagslega
umhverfi þjóðarbúskaparins orðið
óstöðugra og áhættusamara að
þessu leyti en áður. í stað þess að
geta treyst á svo til algeran stöð-
ugleika gengis helztu viðskipta-
landa okkar má nú búast við
sveiflum, er nemi jafnvel 20—30%
á fáum mánuðum. Þetta veldur
síðan verulegum sveiflum í við-
skiptakjörum vegna mismunandi
vægis einstakra mynta í inn- og
útflutningi. Þannig hefur hækk-
andi verð á dollar miðað við Evr-
ópumyntir í för með sér batnandi
viðskiptakjör, þegar á heildina er
litið, vegna þess að við höfum
miklar tekjur í dollurum, en út-
gjöldin að miklu stærri hluta í
Evrópumyntum. Lækkun dollars
leiðir svo á sama hátt til rýrnandi
viðskiptakjara. Fyrir einstakar
greinar útflutningsstarfsemi og
samkeppnisiðnaðar geta áhrifin
þó orðið enn sterkari, þegar vægi
einstakra mynta fyrir samkeppn-
isstöðuna er óvenjulega mikið.
Þannig hafa útflytjendur til Evr-
ópumarkaða orðið fyrir verulegum
búsifjum á þessu ári, en seljendur
á dollaramarkaði hafa hagnazt að
sama skapi. Samskonar áhættu
eiga þeir við að búa, sem tekið
hafa erlend lán í tilteknum mynt-
um, en verða síðar fyrir óvæntum
sveiflum á verðgildi þessara
skuldbindinga sinna.
Þau vandamál, sem miklum
gengissveiflum fyfgja fyrir ein-
stakar framleiðslugreinar, eru að
sjálfsögðu ekki einkennandi fyrir
efnahagsstarfsemi hér á landi sér-
staklega. Allar þjóðir, sem háðar
eru utanríkisviðskiptum, eiga við
meiri eða minni erfiðleika að etja
af þessum sökum. Sumar þjóðir
geta að vísu dregið úr þessum
vanda með því að tengja geng-
isskráningu sína við einhvern af
höfuðgjaldmiðlum heimsins.
Þannig hafa mörg smáríki Evrópu
tengt gjaldmiðla sína gengiskerfi
Efnahagsbandalagsins beint eða
óbeint. Lönd í Ameríku hafa á
sama hátt tengt gjaldmiðla sína
Bandaríkjadollar. Fyrir íslend-
inga er hvorug þessi leið auðfarin,
þar sem þeir eru staðsettir mitt á
milli þessara tveggja markaðs-
svæða og geta því hvorugu þeirra
tengzt alfarið.
Hætt er við, að engin einföld
lausn finnist á þeim vanda, sem
fylgir gengissveiflum höfuðvið-
skiptamynta íslendinga. Hér er
fyrst og fremst um að ræða nýja
viðskiptalega áhættu, sem at-
vinnuvegirnir verða að læra að
búa við og taka tillit til í áætlana-
gerð sinni. Nokkuð mætti vænt-
anlega draga úr þessari áhættu
með gjaldeyrisviðskiptum fram í
tímann, svokölluðum „forward"-
viðskiptum, en sú lausn er hvorki
algild né áhættulaus. Einnig
þyrfti að íhuga, hvaða gildi aukin
starfsemi verðjöfnunarsjóða gæti
haft í þessu efni. Meginniður-
staðan hlýtur þó að verða sú, að
við búum í heimi, sem er orðinn
áhættusamari fyrir alla fram-
leiðslustarfsemi, þar sem lang-
tímaáætlanir eru meiri vand-
kvæðum bundnar en áður var.
Jóhannes Nordal
Mikið veltur þess vegna á því, að
atvinnufyrirtæki hafi fjárhagslegt
bolmagn og afkomugrundvöll til
þess að taka þessa auknu áhættu á
sig.
En samhliða þessum breyting-
um ytri skilyrða, sem fylgt hafa
fljótandi gengi í umheiminum,
hefur afnám fastgengiskerfisins
haft afdrifarík áhrif á notkun
gengisins sem hagstjórnartækis.
A meðan Bretton Woods-kerfið
var við lýði, var fast gengi grund-
vallarreglan, og gengisbreytingar
voru háðar samþykki Alþjóða-
gjaldeyrissjóðsins og því aðeins
leyfðar, að um meiri háttar og
langvarangi greiðslujafnaðar-
vandamál væri að ræða. Mikil
áherzla var því á það lögð, að ríki
beittu öðrum stjórntækjum, svo
sem aðhaldi í fjármálum ríkisins
og peningamálum, áður en gripið
yrði til þess neyðarúrræðis að
breyta gengisskráningunni. Reynt
var að koma í veg fyrir, að gripið
væri til gengisbreytinga í því
skyni að bæta einhliða samkeppn-
isaðstöðu á kostnað annarra ríkja,
og var þar byggt á dýrkeyptri
reynslu áranna fyrir síðustu
heimsstyrjöld.
Það má því í rauninni segja, að
innan fastgengiskerfisins hafi
verið bannað að nota gengið sem
hagstjórnartæki í því skyni að
hafa áhrif á samkeppnisstöðu og
atvinnuástand, t.d. með tilliti til
innlendra kostnaðarbreytinga eða
sveiflna í viðskiptakjörum. Við
slíkum vanda átti að bregðast með
öðrum tækjum á sviði peninga-
mála, fjármála ríkisins og launa-
mála. Með fastri gengisskráningu
var hins vegar stefnt að því að
veita alhliða aðhald gegn umfram-
eftirspurn og verðbólgu, jafn-
framt því sem með henni var lagð-
ur ákjósanlegur grundvöllur auk-
inna alþjóðaviðskipta.
Fyrir íslendinga, sem átt hafa
við þrálát verðbólguvandamál að
glíma allt frá styrjaldarárunum
og búa auk þess við miklar sveifl-
ur í viðskiptakjörum og fram-
leiðslu sjávarafurða, hlaut fast-
gengiskerfiö að hafa ýmsar
skuggahliðar. Reynslan varð sú,
að því hlutu að fylgja miklar
sveiflur í afkomu atvinnuveganna
hér á landi, sem oft leiddu að lok-
um til mjög stórra gengisbreyt-
inga, sem höfðu truflandi áhrif á
alla efnahagsstarfsemi. Út frá
þessu sjónarmiði hefur það óneit-
anlega verið nokkur léttir fyrir
hagstjórn hér á landi undanfarin
tíu ár, að unnt hefur verið að beita
genginu á sveigjanlegri hátt en
áður í því skyni að tryggja sæmi-
lega jafna og þolanlega afkomu
atvinnuveganna. Þannig hefur
gengisstefnan átt mikinn þátt í að
tryggja næga atvinnu allt þetta
tímabil.
A móti þessum ávinningi hafa
hins vegar komið hér á landi eins
og svo víða annars staðar áhrif
minna aðhalds í gengismálum á
þróun verðbólgu og innlendrar
eftirspurnar. Hversu mikil áhrif
afnám fastgengiskerfisins hefur í
raun átt í því að magna verðbólgu
hér á landi að undanförnu, verður
vafalaust seint metið af nokkurri
nákvæmni. Hitt fer þó varla á
milli mála, að án þess sveigjan-
leika, sem unnt hefur verið að
beita í gengismálum hér á landi
síðustu tíu árin, hefðu Islendingar
miklu fyrr þurft að gripa til harð-
vítugra ráðstafana til þess að
koma verðbólgunni á svipað stig
og í nálægum löndum. Og eftir því
sem verðbólgan hér á landi hefur
orðið rótfastari og vélgengi henn-
ar órjúfanlegra, m.a. vegna lög-
boðinna víxláhrifa verðlags og
framleiðslukostnaðar, hefur
ákveðnar sótt í það horf, að reglu-
bundnar gengisbreytingar eða
gengissig yrðu að órjúfanlegum
þætti vísitölukerfisins. Ef koma á
í veg fyrir, að svo fari, er nauð-
synlegt, að menn geri sér sem
gleggsta grein fyrir því, hvaða
hagstjórnarhlutverki stefnan í
gengismálum getur gegnt hér á
landi við núverandi aðstæður í
efnahagsmálum.
★
Sé litið til þeirrar reynslu, sem
fengizt hefur á undanförnum ár-
um, virðist stefnan í gengismálum
hafa miðazt við þrjú meginsjón-
armið.
í fyrsta lagi hefur verið talið
nauðsynlegt að jafna með breyt-
ingum á skráðu gengi krónunnar
þann mismun, sem átt hefur sér
stað í þróun framleiðslukostnaðar
hér á landi og í samkeppnislönd-
unum. Þannig hefur gengisskrán-
ingin í meira eða minna mæli orð-
ið að fylgja reglubundnum hækk-
unum innlends launakostnaðar,
þannig að þær hefðu ekki umtals-
verð áhrif á samkeppnisstöðu at-
vinnuveganna. Hefur þetta verið
gert ýmist með gengissigi eða til-
tölulega litlum breytingum á
gengisskráningu á nokkurra mán-
aða fresti. Að þessu leyti er geng-
isskráningin sífellt að nálgast það
*
að verða þáttur í hinu vélgenga
kerfi verðbólgunnar.
I öðru lagi hefur við gengis-
ákvarðanir verið reynt að taka til-
lit til breytinga á ytri skilyrðum
þjóðarbúskaparins, einkum breyt-
inga á viðskiptakjörum. Þannig
hefur gengi íslenzku krónunnar
verið haldið hærra en ella, þegar
viðskiptakjör hafa farið batnandi.
Með þessum hætti hefur verið
reynt að tryggja, að batnandi
viðskiptakjör yrðu til þess að
hægja á verðbólgunni frekar en að
láta þau koma fram í innlendri
tekjuaukningu og aukinni þenslu.
Aftur á móti hefur orðið að lækka
krónuna meira en ella, þegar
viðskiptakjör hafa farið versn-
andi. Enginn vafi er á því að þessi
viðleitni hefur orðið til þess að
skapa meiri stöðugleika í afkomu
atvinnuveganna og viðskiptajöfn-
uði undanfarin ár heldur en ella
hefði orðið.
I þriðja lagi hefur svo einstöku
sinnum á undanförnum árum ver-
ið reynt að beita genginu með
hefðbundnari hætti í því skyni að
veita aðhald í efnahagsmálum og
draga þannig úr verðbólgu.
Akveðnasta tilraunin í þessa átt
var gerð í upphafi þessa árs, þegar
ákveðið var að halda meðalgengi
krónunnar alveg óbreyttu fram til
vors, en þá var því breytt tiltölu-
lega lítið miðað við hækkun inn-
lends framleiðslukostnaðar, og
sama gerðist aftur í ágúst.
Framan af virtist þessi stefna
ætla að bera umtalsverðan árang-
ur, og dró verulega úr verðhækk-
unum vor- og sumarmánuðina, án
þess að alvarleg neikvæð áhrif
færu að koma í ljós. Tvennt stuðl-
aði að þessum árangri, annars
vegar batnandi viðskiptakjör
vegna mikillar hækkunar á gengi
dollars á erlendum gjaldeyris-
mörkuðum, en hins vegar hagstæð
verðlagsáhrif skerðingar vísitölu-
bóta 1. marz. Þessi hagstæðu skil-
yrði hafa hins vegar reynzt tíma-
bundin. Síðustu mánuði hefur
slegið í bakseglin, m.a. vegna
breyttrar gengisþróunar erlendis,
sem valdið hefur versnandi við-
skiptakjörum. Jafnframt hafa
óskertar vísitölubætur aukið
launakostnaðinn á ný og leitt til
síversnandi afkomu fyrirtækja.
Við þessar aðstæður hafa skil-
yrðin til áframhaldandi aðhalds í
gengismálum gjörbreytzt, nema
annað hvort komi til frekari að-
gerðir í launamálum eða svo
strangt aðhald að rekstrarafkomu
fyrirtækja, að til atvinnuleysis
gæti komið. Ef enn þrengdi að af-
komu atvinnuveganna, gæti svo
farið, að Islendingar stæðu brátt í
svipuðum sporum og nágranna-
þjóðir okkar, t.d. Bretar og Danir,
sem búið hafa við gengisskrán-
ingu, sem þrengt hefur stórlega
hag fyrirtækja og valdið víðtæku
atvinnuleysi.
Ekkert bendir til þess, að ís-
lenzk stjórnvöld hafi hug á að feta
í fótspor þessara þjóða á næst-
unni. Þótt nýgerðir kjarasamn-
ingar séu hóflegir á íslenzkan
mælikvarða, fela þeir engu að síð-
ur í sér verulega aukningu fram-
leiðslukostnaðar, sem atvinnu-
reksturinn getur með engu móti
staðið undir án breyttra rekstr-
arskilyrða. Og þeir rekstrarerfið-
leikar, sem mörg fyrirtæki hafa
þegar lent í, m.a. vegna þeirrar
aðhaldsstefnu, sem fylgt hefur
verið í gengismálum, hafa leitt til
verulegrar skuldasöfnunar í bönk-
um og peningaþenslu, en auk þess
kallað á sérstakar björgunarað-
gerðir af hálfu ríkisvaldsins.
Þannig er með launahækkunum
og fjárhagslegri fyrirgreiðslu við
fyrirtæki unnið gegn þeim
árangri, sem aðhaldi í gengismál-
um var ætlað að skila.
Þessi reynsla virðist staðfesta
það enn einu sinni að aðgerðir
gegn verðbólgu, sem ekki ná jafnt
til allra þátta efnahagsmála, eru
ekki líklegar til þess að skila var-
anlegum árangri. Og þótt aðhald í
gengismálum sé vissulega mikil-
vægur þáttur slíkrar stefnu, getur
það aldrei eitt út af fyrir sig nægt
til þess að draga verulega úr verð-
bólgu nema um skamma hríð.