Morgunblaðið - 03.03.1982, Blaðsíða 30

62 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 3. MARZ 1982
Frelsarinn og Póló
eftir Vilhjálm
Eyþórsson
Margir hafa orðið til þess að
skýra þann grundvallarmun, sem
er á alræði (totalitarianism) og
einfæði (dictatorship). Virðist þó
ekki vanþörf á að rifja upp nokkur
atriði, sem miklu máli skipta í
ljósi siðustu atburða heima og er-
iendis, þegar fantatökum Rússa á
þjóðum Austur-Evrópu er jafnað
við innanlandsátök í kotríki einu í
Mið-Ameríku.
A útifundi nokkrum, sem hald-
inn var í tilefni af „Póló“, (sbr.
Ungó og Tékkó), nýjustu uppá-
komu sovétvaldsins í Austur-
Evrópu, voru ýmsar kröfur gerðar.
Athyglisverðara var þó hvaða
krafa var ekki borin fram: Ekki
var- krafist frjálsra verkalýðsfé-
laga og grundvallarmannréttinda
þegar í stað í öðrum löndum
Austur-Evrópu, Sovét, Albaníu,
Norður-Kóreu, Víetnam, Kúbu eða
Kína. Þó má benda á að stjórn
Kína hefur aldrei þessu vant verið
treg til að gagnrýna Sovétmenn i
Póllandsmálinu, og t.d. stjórnir
Kúbu og Víetnam styðja þá alfar-
ið, enda munu frjáls verkalýðsfé-
lög svipta stoðunum undan alræð-
iskerfi allra þessara landa.
Við slíkum kröfum var þó varla
að búast, því kenna mátti ýmsa
forystumenn „vináttufélaga“ á
fundinum.
Þess í stað virtust málefni lands
eins í Mið-Ameríku fara mjög
fyrir brjóstið á fundarmönnum.
Land þetta, sem fæstir vissu áður
að var til, hvað þá að þeir gætu
staðsett það á landakorti, liggur
raunar á mörkum Nicaragua,
Guatemala og Honduras og er
nokkru minna en Norðurlands-
kjördæmi eystra (20.935 km2). Það
ber nafnið „Frelsarinn" (E1 Salva-
dor).
Reynt er nú að læða því inn hjá
fólki, að herforingjastjórnir séu
höfuðandstæðingar lýðræðis.
Þessar stjórnir eru þó flestar veik-
ar, eins og ég kem síðar að, en
auðvelt er að afla sér stiga með
árásum á þær.
Alræðiskúgun hálfrar heims-
byggðarinnar virðist nú vera
gleymd, og ólíklegustu menn taka
undir þennan söng.
Það eru einkum þrír hópar
manna, sem alræðissinnar beita
fyrir sig í sókninni eftir völdum.
Þetta eru menntamenn, listamenn
og verkamenn, og hafa allir fengið
að reyna hvað það táknar, að vera
„tæki í baráttunni".
Hvað verkamenn snertir hefur
tekist að læða því inn hjá fólki,
andstæðingum jafnt sem stuðn-
ingsmönnum, að sú eðlilega ósk
allra vinnandi manna, að vilja
hærri laun fyrir vinnu sína sé á
einhvern hátt tengd hjárænufræði
þeirra Marx og Lenins um efna-
hagsmál. Hefur Marxistum tekist
furðuvel að virkja þessa frumþörf
allra manna sjálfum sér til fram-
dráttar, en þeir líta á verkamenn
sem tæki í baráttunni fyrir eigin
völdum, enda athyglisvert, að eng-
inn af helstu spámönnum komm-
únista hefur komið úr röðum
verkamanna.
Jafnskjótt og kommúnistar hafa
náð völdum er verkalýðsbarátta
bönnuð undir því yfirskyni, að
„verkamenn" hafi tekið völdin, og
sé hún því óþörf. Það merkilega
við þessa röksemdafærslu er, að
fjöldi manns trúir henni, heima og
erlendis. Hver sá, sem síðan reyn-
ir að halda fram málstað verka-
manna er handtekinn með þeim
rökum, að hann „vinni gegn hags-
munum verkalýðsins". Þetta hefur
gerst í öllum kommúnista-
ríkjunum, en ekki einungis í Pól-
landi. Klykkt er út með því, að nú
sé komið á „verkamannalýðveldi".
Af menntamönnum og lista-
monnum er svipaða sögu að segja.
Pólland
Það er ástæða til að benda á, að
þótt ástandið sé slæmt í Póllandi
eygja Pólverjar nú örlitla von. Þar
hefur verið kveikt sú ljósglæta
frelsis, sem alræðið óttast mest.
Alræðiskerfið, hvort sem er í
Kína, Víetnam, Kúbu eða Sovét er
nátttröll, sem vinnur verk sín í
skjóli myrkurs og blekkinga og
óttast ekkert meira en ljósið. Þess
vegna eru nú öll kommúnistaríkin
sammála um að kæfa Samstöðu í
Póllandi.
Þótt full ástæða sé til að styðja
Pólverja nú, er e.t.v. enn brýnna
að rétta þeim hjálparhönd, sem
enn búa við svartnætti í hinum
kommúnistalöndunum. Þeir hafa
enn enga slíka von sem Pólverjar.
Einræði
í E1 Salvador hafa alræðissinn-
ar (kommúnistar) sem nefna sig
því þverstæðukennda nafni „Lýð-
ræðislega byltingarfylkingin" haf-
ið manndráp í því skyni, að „þjóð-
frelsa" landið. Þetta hefur skapað
andrúmsloft haturs og tortryggni
og leyst úr iæðingi það ofbeldi sem
víða blundar í löndum, sem búa
við hungur og offjölgun. í raun
ríkir nú borgarastyrjöld margra
ólíkra afla í iandinu, svipað og í
Líbanon, og stjórnin virðist ekki
fá við neitt ráðið. Nú er reynt með
öllu móti að gera Bandaríkjamenn
ábyrga fyrir ástandinu í landinu,
en allir virðast hafa gleymt, að
það voru kommúnistar sem hófu
manndrápin.
í ríkjum Mið-Ameríku hefur
ofbeldi ýmiss konar verið land-
lægt svo lengi, sem sögur fara af
þeim. Trúarbrögð Azteka og Maya
voru grimmileg, og ferill Spán-
verja var blóði drifinn (e.t.v.
Bandaríkjunum að kenna?). Þessi
lönd hafa verið sjáifstæð í hund-
rað og sextíu ár, en stjórnarfar
hefur verið ótryggt og veður öll
válynd. Astandið í landinu nú
verður best skýrt í ljósi sögunnar
og arfsins frá Spánverjum og indí-
ánum, en ekki með árásum á
helsta blóraböggul vinstri manna,
Bandaríkin.
Einræðisþjóðskipulag ýmiss
konar hefur fylgt mannkyninu frá
örófi alda, og raunar er mann-
kynssagan að mestu saga einræð-
isþjóðfélaga. Þessi þjóðfélög hafa
verið og eru mismunandi að gerð.
Sums staðar hefur einræðið verið
harðneskjulegt, annars staðar til-
tölulega milt. Skoðanakúgun hef-
ur aldrei náð jafn langt og í alræð-
isþjóðfélögunum. Hefur líkamiegu
ofbeldi sums staðar verið beitt, en
það sýnir einmitt veikleika þess-
ara stjórna. Andleg kúgun í al-
ræðisríkjum er hins vegar svo al-
ger, að líkamlegt ofbeldi ætti að
vera óþarft. Því er þó iðulega beitt
þar einnig, ef þurfa þykir, og þá á
eftirminnilegan hátt (aðfarir Stal-
ins, Hitler, Pol Pot o.m.fl.). Ein-
ræðisskipulag er hið útbreiddasta
í heiminum í dag eins og verið hef-
ur um aldir, og ákaflega vándséð,
hvernig lýðræðisþjóðum verði um
það kennt. Aðgerðir einræðis-
stjórna beinast fyrst og fremst að
virkum andstæðingum þeirra, að
hluta til að lýðræðissinnum, en þó
ekki síst að kommúnistum, þ.e.
þeim, sem sjálfir vilja setjast í
stóla pyntingarmeistaranna, hvað
þeim hefur sums staðar tekist, svo
sem í Indó-Kína og á Kúbu.
í þessum löndum eru þeir, sem
ekki ógna beinlínis völdum ein-
ræðisherranna yfirleitt látnir í
friði. Herforingjastjórnir og aðrar
einræMsstjórnir sækjast oft eftir
stuðningi ríkjandi kirkju, en taka
þó ekki pð sér hlutverk hennar að
dæmi a!'æðisstjórna. Ná þær því
aldrei gerum andlegum kverka-
tökum á þegnum sínum. Þær
styðjas ekki við efnahagskerfi,
sem be nlínis tryggir fátækt eða
örbirgð þegnanna eins og alræðis-
stjórnir kommúnista, og ná því oft
góðum efnahagslegum framför-
um.
Þessar stjórnir eru, þó slæmar
séu, tvímælaiaust skárri kostur en
alræðiskúgunarkerfi kommúnista.
Þetta stafar ekki af því, að ein-
ræðisherrar séu upp til hópa betri
menn en alræðisherrar. Skýringin
er einfaldlega sú, að einræðisherr-
ar hafa ekki á valdi sínu þá hug-
myndafræði, þann Stóra sann-
leika, sem gerir þeim kleift að
kúga þegna sína sálariega jafnt
sem líkamlega. A síðari árum hef-
ur þrengt mjög að einræðisstjórn-
um, því sótt hefur verið að þeim úr
tveimur áttum, þ.e. af lýðræðis-
sinnum og alræðissinnum, sem
telja þær auðvelda bráð. Þessar
stjórnir eiga sér formælendur fáa,
þær bauka hver í sínu horni, en
eiga ekki vísan stuðning pólitískra
afla utan heimalandsins. Ailir eru
vondir við einræðisherra. Banda-
ríkin hafa þó sent nokkrum þeirra
vopn, en það er eingöngu vegna
þess, að einræðisherrar, þó vondir
séu, eru alltaf betri kostur en al-
ræðiskerfið. Benda má á, að ein-
ræðisríkin hafa flest nóg með sig
og leitast ekki við að fiytja út kúg-
unarkerfi sitt af trúarlegum
Stalín
ástæðum, eins og alræðisríkin (t.d.
Sovét, Kúba, Víetnam) hafa gert.
Hafa ber í huga, að í stórum
heimshlutum hefur aldrei þekkst
annað en einræði og virkt lýðræði
hefur átt erfitt uppdráttar í flest-
um löndum þriðja heimsins. Víða
um heim, t.d. í Tyrklandi og ýms-
um Suður-Ameríkulöndum hafa
skipst á veikburða lýðræðisstjórn-
ir og herforingjastjórnir. Þessar
herforingjastjórnir hafa flestar
haft það að yfirlýstu markmiði að
skila af sér völdunum þegar „eðli-
legt ástand" hafi komist á. Margar
hafa staðið við það, en sumar ekki.
Þessar stjórnir hafa þó reynst
furðu veikar og hafa iðulega hrun-
ið því nær fyrirvaralaust.
Gott dæmi um mun þessara
þjóðskiplaga er að finna í sjálfu
höfuðbóli alræðisins, Rússlandi.
Þar ríkti um síðustu aldamót ein-
ræðisstjórn, eins og verið hafði
síðan í forneskju (kannski var það
Bandaríkjunum að kenna?). Þessi
stjórn var á ýmsan hátt harðn-
eskjuleg, og margir voru fangels-
aðir vegna skoðana sinna. Póli-
tískir fangar voru þó taldir í þús-
undum en ekki í milljónum, eins
og síðar varð, því keisarastjórnin
lét að hætti einræðisstjórna fyrst
og fremst fangelsa raunverulega
andstæðinga sína, svo sem Lenin,
þ.e. þá, sem hún taldi ógna völdum
sínum, en ofsóknarbrjálæðis á
borð við hreinsanir Stalíns síðar,
gætti ekki. Meðferð þessara fanga
var yfirleitt önnur og betri en síð-
ar varð. Lenin stundaði t.d. rit-
störf og skotveiðar í fangavistinni.
Kommúnistar eru ekki vanir að
hafa hátt um þá staðreynd, að síð-
ustu tvo áratugina fyrir fyrri
heimsstyrjöld var hagvöxtur örari
í Rússlandi en nokkru sinni síðar.
Þeim Lenin og Stalin, sem létu
fangelsa og myrða milljónir
manna í nafni efnahagsframfara
og fagurs mannlífs, tókst aldrei að
ná jafn örum hagvexti og keisara-
stjórninni tókst án blóðfórna eða
slagorða. Þetta er merkilegt, því
hagvöxturinn er kommúnistum
einkar hjartfólginn, og afsaka þeir
gjarnan ódæði Lenins og Stalins
með tilvísun til hans.
Undir þessari stjórn, sem svo
mjög hefur verið úthúðað, stóðu
bókmenntir og listir með miklum
blóma, og menn á borð við Dostoj-
efski, Tsjaikovski, Tolstoj, Tsékov,
Moussorgski o.m.fl. gerðu garðinn
frægan. Rússar horfa enn aftur til
þessarar stjórnar með óttabland-
inni og illa dulinni aðdáun.
Keisarastjórnin var að mörgu
leyti dæmigerð einræðisstjórn,
meingölluð, en hefði hæglega get-
að þróast í átt til lýðræðis. Lýð-
ræðissinnar náðu raunar völdun-
um skamma hríð árið 1917, fram
að þeim atburðum, sem gjarnan
eru kallaðir „októberbyltingin“, en
það var í raun valdarán kommún-
ista frá lýðræðissinnum. Þar kom
einmitt einkar vel í ljós, að höfuð-
óvinur lýðræðisins er ekki einræð-
Maó
ið, heldur alræðið og stuðnings-
menn þess. Það er ekki öllum
nægilega ljóst, að Lenin hrifsaði
ekki völdin af keisaranum, heldur
af innbyrðis sundurþykkum lýð-
ræðissinnum. Síðan hefur svart-
nætti alræðis grúft yfir Rússlandi.
Segja má, að þótt einræði sé
slæmt, sé þó alltaf von um bjart-
ari framtíð, en þær þjóðir sem
hafa orðið alræðinu að bráð, hafa
enga slíka von. Einræði þróast oft
yfir í lýðræði (t.d. Spánn, Portúgal
og Grikkland), en alræði aldrei.
Einungis eitt alræðiskerfi hefur
fallið á vorum dögum, þ.e. kerfi
Hitlers, og hann barðist til síðasta
manns. Stuðningsmenn Hitlers
fara nú með veggjum.
Sósíalisminn
Alræðisstjórnir nútímans eru
nýtt fyrirbæri, og eiga sér varla
sögulegar hliðstæður. Ef til vill
má þó segja, að vöid kaþólsku
kirkjunnar á miðöldum yfir lífi og
limum manna hafi nánast verið
alræðisvöld, en þó er reginmunur
á: Kirkjan hafði ekki jafnframt
framkvæmdavald, það var í hönd-
um aðais og konunga, og kirkju-
höfðingjar sóttust ekki eftir kon-
ungdómi. Sæluríki kristinna
manna var á himnum, en ekki
fólgið í nýskiptingu eignaréttar
o.fl. á jörðu.
Það telst varla tilviljun, að sósí-
aiisminn, grundvöllur alræðisins,
kemur fram þegar kenningar
Darwins og almenn þróun i vísind-
um og tækni voru að svipta stoð-
unum undan heimsmynd Biblí-
unnar, þannig að kirkjan missti
smám saman aðdráttarafl sitt.
Þessi nýju trúarbrögð koma fram
undir dulargerfinu „vísindaleg
efnishyggja". Trúarbrögðin heita
nú „hugmyndafræði". Nú á að
skapa himnaríki á jörðu á
„vísindalegan" hátt.
Hinn nýi Guð er sósíalisminn
sjálfur, og Marx er einungis
spámaður hans. Allir vinstri
menn, þótt ekki séu alræðissinnar,
tala með lotningu um sósial-
ismann. Hann er friðhelgur, þótt
gagnrýna megi kenningar spá-
mannsins og minni postula á borð
við Lenin, Hitler (þjóðernissósíal-
ismi), Mao o.fl. Innbyrðis deilum
vinstri manna má því mjög líkja
við trúarbragðadeilur kristinna
manna: Deila má um túlkunina, en
enginn efast um tilveru Guðs.
Gagnrýni á sósíalismann sjálfan
er guðlast.
Það hefur hins vegar sýnt sig,
að lýðræði þolir einungis tak-
markaðan skammt af sósíaiisma,
svipað og að unnt er að draga
fram lífið þótt neytt sé eiturs
daglega.
Ef skammturinn verður of stór,
deyr sjúklingurinn
Sá kínalífseiexír, sem sósíalism-
inn er, það töframeðal, sem á að
lækna öll mannanna mein, er í
raun banvænt eitur og ríður
hverju því þjóðfélagi að fullu, sem
of stóran skammt tekur.
Alræðið
Allir alræðisherrar styðjast við
sósíalisma, hvort sem þeir heita
Hitler, Stalin, Mao eða Pol Pot. í
höndum alræðisherranna verður
Hitler
sósíalisminn sá Stóri Sannleikur,
sem er í höndum Flokksins og
Leiðtoga hans, og gerir þeim kleift
að ná andlegum kverkatökum á
þegnum sínum og erlendum stuðn-
ingsmönnum. í alræðisþjóðfélög-
um eru bókstaflega öll völd, and-
leg jafnt sem veraldleg saman-
komin hjá þeim, sem ræður kirkj-
unni (Flokknum). Alræðisherrar
og stuðningsmenn þeirra eru því
eðli málsins samkvæmt siðlausir,
eða öllu fremur siðvilltir (amoral),
því þeir geta túlkað athafnir sínar
að eigin geðþótta með tilvísun til
þess Stóra Sannleika, sem þeir
sjálfir ráða yfir. Yfir þeim vofir
ekki reiði Guðs, því túlkun vilja
Guðs er í þeirra eigin höndum.
Þetta minnir nokkuð á hugsun-
arhátt Torquemada, helsta pynt-
ingameistara spánska rannsókn-
arréttarins. Hann var dagfars-
prúður maður, sem vann verk sín í
þjónustu Guðs, og dó saddur líf-
daga í þeirri trú, að athæfi sitt
hefði verið Guði þóknanlegt.
Hinn trúarlegi þáttur alræðis-
ins er geysimikilvægur, nauðsyn-
legt að hafa hann í huga, ekki síst
til þess að skilja, hvernig alræðis-
herrum, Hitler jafnt sem Stalin,
Ho Chi Minh jafnt sem Pol Pot,
hefur reynst auðvelt að afla sér
stuðningsmanna erlendis eins og
ég vík síðar að, meðan einræðis-
herrar eiga sér formælendur fáa.
Hlutleysi til vinstri
og nytsamt sakleysi
Airæðissinnar eru einkar
fundvísir á hugtök, sem hljóma vel
í eyrum, og endurtaka í sífellu orð,
sem þeim finnast falleg. Þeim hef-
ur þannig tekist að Ijá hugtökum
eins og „sósíalismi" eða „vinstri
stefna" einhvern jákvæðan blæ í
augum margra, sem m.a. hefur
orðið til þess að ýmsir, bæði ein-
stakir menn og heilir stjórnmála-