Morgunblaðið - 07.04.1982, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 7. APRÍL 1982 17
um sér og öðrum, allra sízt fyrir
öðrum.
Ég hafði mikið samband við
Kristinn E. Andrésson. Það var
hann sem átti hugmyndina að
stofnun Hólaprents, því að hann
vildi koma á fót prentverki fyrir
Mál og menningu. Mér þótti í mik-
ið ráðizt, en sló svo til. Að sjálf-
sögðu var flest af vanefnum í
fyrstu. Einkum var prentverkið
fátækt af Ietri. Það voru í raun-
inni bara tvær leturgerðir, sem
allar bækur voru settar eftir.
Samt komu menn að máli við mig
og töluðu um að Hólar hefðu mikið
leturval. Það var bara af því að
maður notaði týpurnar þannig,
segir Hafsteinn og hlær við. Það
er persónuleiki yfir letrinu og sá
persónuleiki þarf að fá að njóta
sín. Á sama hátt þarf letrið að
falla að persónuleika bókarinnar.
— En tekur fólk eftir því?
— Fæstir taka eftir því.
— En við vorum að tala um
Hóla.
— Já, þar var ég í rúm 25 ár.
— Voru það góð ár?
— Að mörgu leyti.
— Hvernig þá?
— Það er ómögulegt að svara
svona spurningum, segir Haf-
steinn og verður svolítið pirraður
á svipinn. Það er alveg eftir því við
hvað maður miðar. Hvað fólk á
við, þegar það spyr, hvort maður
hafi lifað góða daga, og hvað mað-
ur hafi afrekað mest.
Þá fær Hafsteinn að heyra sög-
una af karlæga manninum, sem
ratað hafði í margar raunir og
bjargað mannslífum. Eigi að síður
taldi hann það hafa verið sinn
stærsta sigur í lífinu að hafa unn-
ið mál gegn embættismanni út af
einhverju skúrræksni. Hafsteinn
verður stöðugt meira undrandi
eftir því sem á söguna líður og
loks skellir hann upp úr. — Ég
held að ég hljóti að eiga fátt sam-
eiginlegt með þessum manni, —
segir hann. — Þó er skiljanlegt að
honum hafi þótt mikið til um að
láta ekki ganga á rétt sinn. Ég vil
ekki láta ganga á rétt minn. En
ekki myndi ég telja svona nokkuð
til afreka minna, þegar ég kveð
þennan heim. Að minni hyggju er
kærleikurinn það ráð sem gerir öll
málaferli og öll stríð óþörf. Hann
er eina ráðið sem við eigum gegn
kjarnorkuvopnunum. Sá sem hef-
ur kærleik í brjóstinu grípur ekki
til þessara voðalegustu vopna, sem
mannkynið hefur fundið upp.
— Jú, líklega er mér óhætt að
segja, að árin í Hólum hafi verið
nokkuð góð. Útgáfan var blómleg,
og mér er ýmislegt minnisstætt af
því sem við gerðum. Ekki sízt 25
ára afmælisútgáfa Máls og menn-
ingar, en það voru 12 bækur, sem
ég sá um útlitið á og allt efni til
þeirra að undanskildum textan-
um, en þær komu allar út í einu og
á síðara hluta árs. Tilgangur
Kristins með þessari útgáfu var að
afla fjár í „Rúbluna", þ.e. hús Máls
og menningar á Laugavegi 18. Á
öllum þessum bókum voru svokall-
aðir tvítitlar og hver bók var í 150
tölusettum eintökum. Þetta var
heilmikið átak sem maður hafði
mikla ánægju af. Það átti allt að
ganga fljótt og vel hjá Kristni,
enda lét hann ekki sinn hlut eftir
liggja. Ég hef áður sagt þá sögu,
þegar honum sinnaðist við mig
vegna útgáfunnar á Kvæðum og
sögum Jónasar Hallgrímssonar,
en af því að það er góð saga, ætla
ég að láta hana flakka aftur.
Þannig var að Kristinn hafði
beðið mig að ganga frá verkinu á
meðan hann dvaldist erlendis. Af
ýmsum ástæðum vildi ég hafa það
í litlu broti. Það var að vissu leyti
mótvægi gegn áráttunni til að
hafa sölubækur í hjólböruútgáf-
um, áráttunni til að blása og þenja
textann á stórar síður úr efnis-
miklum pappír. Þegar Kristinn
kom til baka og sá hvernig mér
hafði unnizt varð hann heldur
óánægður. Hann sagði að ég hefði
eyðilagt fyrir sér útgáfuna með
svona ræfilslegu broti. Hann sagði
að það væri tíkó. Þá sagði ég: „Þú
ættir að vita það Kristinn, eins vel
lesinn maður og þú ert, að þegar
ljóð Jónasar komu út í fyrsta sinn
var sagt að heimasæturnar hefðu
gengið með bókina á milli brjóst-
anna. Sú bók sem þar kemst verð-
ur að vera í hæfilega stóru broti."
Kristinn fór síðan og talaði við dr.
Jón Helgason prófessor, kom svo
aftur og sagði: „Þetta er stórfínt.
Doktor Jón segir að þú hafir alveg
rétt fyrir þér.“ Og þannig fór að
Kristni þótt sjálfum afar vænt um
þessa útgáfu, en hún hefur komið
út tvisvar sinnum.
En í pólitíkinni gat enginn snúið
Kristni. Hann hafði alltaf á tak-
teinum rök og réttlætingar, þegar
slæm tíðindi bárust að austan. Er
það fréttist að Bería hefði verið
drepinn sagði ég sisona í áheyrn
Þóru Vigfúsdóttur, konu Kristins:
„Aumingja Kristinn." Þessi elsku-
lega kona varð alveg bálvond. Hún
steytti framan í mig hnefann og
sagði: „Hvað heldurðu að hann
Kristinn minn hafi með þetta að
gera?“ Svo rauk hún á dyr. Daginn
eftir kom hún og bað mig fyrir-
gefningar. Hún sagði að Kristinn
hefði hlegið. Hann hafði þá skilið
hvað ég átti við. Ég átti við að ég
vorkenndi honum fyrir að þurfa
að réttlæta svona atburði hvern á
eftir öðrum. En hann leit öðrum
augum á málin en ég. Hann leit
ekki þannig á að sér væri vorkunn.
Fallgryfjur
af ofurgleði
— Hvers vegna hættirðu í Hól-
um?
— Það lágu margvíslegar
ástæður til þess. Ég hafði í nokkur
ár starfrækt bókaútgáfuna Þjóð-
sögu, fyrst með Gunnari Einars-
syni, fyrrum meistara mínum úr
ísafoldarprentsmiðju, og síðan
einn. Smám saman jukust umsvif-
in og árið 1963 fór ég að byggja
eigin prentsmiðju, Prenthús Haf-
steins Guðmundssonar. Þá hætti
ég í Hólum. Þó fór svo að Hólar
keyptu prentsmiðjuna mína, en ég
varð prentsmiðjulaus bókaútgef-
andi og er enn.
— Hvernig stóð á því að prent-
arinn fór að gefa út?
— Það er löng og flókin saga. í
stuttu máli getum við þó sagt, að
umgengni mín við bækur hafi orð-
ið til þess að ég fór að hugsa um að
gefa út gott lesefni. Þessi hugsun
varð stöðugt áleitnari, og einkum
var mér hugstætt að gefa út þjóð-
leg fræði. Á þeim hafði ég haft
áhuga frá því ég komst yfir Úrval
Björns Jónssonar í barnæsku.
Fyrsta verkefni okkar hjá Þjóð-
sögu var útgáfa á safni Jóns Árna-
sonar, og útgáfa þjóðsagna hefur
jafnan verið stór þáttur í starf-
semi bókaútgáfunnar, sem komin
er fast að þrítugu. Vinsældir þjóð-
sagnanna eru ávallt miklar, það
þarf aldrei að auglýsa þær.
— Þótt gömul fræði eigi helzt
upp á pallborðið hjá þér, finnst
mér þú vera framúrstefnumaðurá
þínu sviði.
— Þú sagðir þetta en ekki ég.
Mér þykir vænt um að vera kallað-
ur framúrstefnumaður, en veit
ekki hvort ég á það skilið. Samt
hef ég tekið upp á ýmsu nýstár-
legu, t.d. brjóstabrotinu, tvítitlun-
um og hér ætla ég að leyfa þér að
sjá eina bók, sem ég gaf út að
gamni mínu fyrir 40 árum. Hún
heitir Prentlistin 500 ára og er
handlituð. Þegar hún kom út hafði
ekkert slíkt verið gert í íslenzkri
bókaútgáfu frá tímum handrit-
anna. Allt var svart og hvítt. Mér
fannst það skylda mín að breyta
þessu. Þá hafði maður enga tækni
til að láta hjálpa sér, en nú er það
öðruvísi.
— Já, tæknin, — heldur Haf-
steinn áfram. — Hún hefur fært
okkur margt, nánast óendanlega
möguleika, en svo líka heilar fall-
gryfjur af ofurgleði, sem gömlum
verðmætum hefur verið varpað í.
Það er skortur á menningu, skort-
ur á ræktarsemi í garð genginna
kynslóða að fara illa með gamlar
bækur, gömul tæki og verkfæri.
Heilu prentsmiðjunum hefur verið
hent. Innan nokkurra ára getum
við ef til vill ekki sýnt ungu fólki,
hvernig mín kynslóð fór að því að
búa til bækur, sem gæti þó orðið
næsta forvitnilegt að vita, því að
enginn veit hversu lengi enn bæk-
ur verða búnar til.
— Heldurðu að það verði gam-
an, þegar bókin sem slík verður úr
sögunni?
— Ég sé ekkert skemmtilegt við
það að fá efni bóka yfir á sjón-
varpsskerm. Ég sé heldur ekkert
skemmtilegt við það að fá bækur
lesnar upp af segulbandi, þótt ég
myndi líklega þiggja það, ef ég
væri blindur. Én mér finnst ég
þurfa að handfjatla bók. Ég get
ekki gert mér í hugarlund, hvernig
heimurinn verður, þegar bókin er
ekki lengur til. Ég vona að hún
verði alltaf til.
Um kerfi og fleira
— Ert þú bókasafnari í orðsins
fyllstu merkingu?
— Já, ég hef ástriðu fyrir þessu.
Að vísu fer ég yfirleitt ekki á
bókauppboð, því að ég hef enga
löngun til að láta bera á mér sem
peningamanni. En ég hef náð mér
í eitt og annað fágætt. Til dæmis
náði ég nýlega í fyrstu útgáfu
Biblíufélagsins frá 1825. Hún var
meira að segja í óbrotnum örkum
á handgerðum pappír og arkirnar
voru allar vatnsbleyttar. En ég á
erfitt með að gera upp á milli bók-
anna minna. Mér finnst þær allar
merkilegar, þótt ég verði að viður-
kenna að ein hafi kannski meira
gildi en önnur. Það eins og annað
fer þó allt eftir þvi hvaða mæii-
kvarða við notum.
— Eins og hjá mannfólkinu?
— Einmitt. En þótt ég viður-
kenni fúslega að allir menn séu
jafn virðingarverðir, höfða þeir til
mín á mjög mismunandi hátt.
Sumir menn ergja mig. Aðrir
finnst mér tæmandi. Slíkum
mönnum reyni ég bara að sneiða
hjá. Ég hef heldur ekki áhuga á
öllum bókum.
— Þú sagðir áðan að letrið
hefði persónuleika. Þykir þér
vænna um einn staf heldur en
annan?
— Nei. Þeir eru hver með sínu
lagi, sumir staðfastir og aðrir
duttlungafullir, en þeir bæta hver
annan upp. A er t.d. mjög symm-
etrískur stafur, en S-ið getur mað-
ur táknað með alls konar hlykkj-
um og sveiflum, enda er það duttl-
ungafullt. En mér þykir vænt um
alla stafina og get engan þeirra
misst.
— Þú verður þó að vera án zet-
unnar?
— Nei, það er vitleysa. Ég ætla
mér ekkert að vera án hennar. Ég
skrifa hana eins og ég kann, en
ugglaust hef ég alla tíð skrifað
hana vitlaust, — segir Hafsteinn
og hlær dátt. — Annars er mjög
fróðlegt að kynna sér tilurð ritlist-
arinnar, — heldur hann áfram. —
Hún hefur þróazt með mismun-
andi hætti í heiminum, en þar eins
og alls staðar kemur skýrt fram sú
árátta manneskjunnar að fella
allt inn í einhvert kerfi. Samfélög
manna eru mismunandi, en þó ber
þar allt að sama brunni. Mann-
eskjan sjálf er jafn kerfisbundin
og allt sem hún reynir að gera.
Örveran í moldinni er hluti af
sama kerfi og sólin, sem hún þigg-
ur ljós sitt frá, og er 8 mínútur á
leiðinni til hennar. Allt sem er í
geimnum er hluti af þessu sama
kerfi og það er þetta kerfi, sem ég
kalla guð, rúmið og tímann. Hvort
tveggja er ómæli. Inn í það dreg ég
það líf, sem ég lifi, og inn í það
mun vitund mín hverfa þegar ég
kveð þennan heim.
— Eru bækur hinum megin?
Hafsteinn hugsar sig um stund-
arkorn og segir svo: — Ég er viss
um það. Þar er nóg af öllu, sem
maður vill. Vistin þar er einfald-
ari en hér hjá okkur, því að þar er
það hugarspennan sem stjórnar
þjóðsagnasafn
— Þó að ég trúi, vil ég líka leita.
Kirkjufeðurnir segja að maður
eigi ekki að leita heldur bara að
trúa, en fólk vill fá að leita. Það er
manninum eiginlegt. En eitt sinn
dreymdi mig merkilegan draum,
sem ég tel einn órækasta vitnis-
burðinn um guðlega handleiðslu,
sem ég hef fengið. Það var fyrir
nokkrum árum að ég hafði eldað
með mér erfiðleika, sem ég hafði
þungar áhyggjur af. Mér fannst ég
vera kominn niður í Dómkirkju,
sem var full af fólki, og sitja þar á
fjórða bekk. Það er spilaður sálm-
ur á orgelið og ég stend upp og
syng með. Ég finn að ég syng
eitthvað falskt, en hugsa sem svo,
að ég geti rétt mig af r næsta er-
indi. Bak við mig heyri ég að 4—6
persónur fara að hlæja og ég finn
að þær eru að hlæja að mér. Ég
skeyti því engu, en held áfram að
syngja. Þegar ég er búinn að finna
lagið, hverfa persónurnar út úr
kirkjunni og ég heyri í þeim úti
við Álþingishús, en held áfram að
syngja. Þegar ég vaknaði næsta
morgun var draumurinn ljóslif-
andi fyrir mér. Ég mundi eftir
melódíunni, sem ég hafði sungið,
en gerði mér samt ekki grein fyrir
því, hvað sálmurinn hét, og fannst
miklu skipta að vita það. Ég hrað-
aði mér niður á skrifstofu mína og
fletti upp í sálmabókinni, þar til
ég fann sálminn, sem ég hafði leit-
að að. Þetta var þá sálmurinn „Ó
þá náð að eiga Jesúm, einkavin í
hverri þraut". Þá áttaði ég mig á,
að ég hafði miklað fyrir mér hég-
óma, því yfir mér var vakað eins
og öllum. Enda tókst mér fyrir-
hafnarlítið að sigrast á því sem
framundan var.
— En hvað er svo framundan
núna?
— Ég á mér marga drauma,
sem ekki hafa rætzt ennþá, og
sjálfsagt rætast sumir þeirra
aldrei, því að ég á enga heimtingu
á því að lifa lengur og fá fleiri
óskir uppfylltar en aðrir. Hins
vegar er einn langþráður draumur
minn í þann veginn að rætast. Það
er útgáfa á íslenzkum þjóðsögum
og sögnum eftir Sigfús Sigfússon,
en fyrsta bindið af 8 í þeim flokki
kemur út einhvern næstu daga.
Þetta er 6. þjóðsagnasafnið sem
kemur út hjá Þjóðsögu, og það er
Óskar Halldórsson sem séð hefur
um þessa útgáfu með mikilli prýði
eins og hans var von og vísa. Ég
hef yfirleitt verið afar heppinn
með samstarfsmenn við útgáfu-
störfin, og það á ekki minnstan
þátt í því hve allt hefur gengið í
haginn. Safn Sigfúsar kom fyrst
út árið 1922, en verður með leið-
réttum texta, viðbótum og úrfell-
ingum. Það mun taka sinn tíma að
koma öllum þessum bindum út, en
ekki er ég hræddur um að ég kom-
ist nokkru sinni í þrot með verk-
efni, því að önnur söfn bíða út-
gáfu. Svo ætla ég að halda áfram
að njóta lífsins eftir beztu vitund.
Það er þægileg tilfinning að vera
ánægður með lífið eins og maður
hefur lifað því og vera sannfærður
um að ennþá fullkomnara líf taki
við að því loknu. — ge.
fyrir þig:
, nákvæmlega, þaö
aö sýna? ... Þá er
HLJÓMTÆKJADEILD
KARNABÆR
Hverfisgata 103. Sími 25999.