Morgunblaðið - 28.07.1982, Blaðsíða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. JÚLÍ 1982
Norrænt menningar-
málasamstarf tíu ára
Norræna húsið I Reykjavík.
Eftir Hjálmar
Ólafsson
Kætur norræns samstarfs í menn-
ingarmálum má rekja langt aftur í
liðna tíma. I'ppruna þess er að leita í
tengslum sem sköpuð voru að frum-
kvæði einstaklinga og samtaka inn-
an starfsgreina og áhugahópa. Hið
opinbera menningarmálasamstarf
milli ríkisstjórna Norðurlandaríkj-
anna fimm hófst ekki fyrr en í lok
fimmta áratugsins og um þessar
mundir er þess minnst að tíu ár eru
liðin frá því að samstarf hófst á
grundvelli Norræna menningar-
málasamningsins sem samþykktur
var 1971. Með honum var fastri
skipan komið á stjórn samstarfsins
og fjárveitingu tii framkvæmda sem
hafa gildi fyrir Norðurlönd i helstu
greinum menningarmála.
Norræni menningarmálasamn-
ingurinn gekk í gildi 1. janúar
1972. Hann byggir á hefðum frá
því samstarfi sem þróaðist á
grundvelli svonefnds Helsingfors-
sáttmála. Á sínum tíma var menn-
ingarmálasáttmálinn sá milli-
ríkjasamningur sem lengst gekk
af þeim samningum sem Norður-
landaríki áttu aðeild að. Markmið
með samþykkt þess var að styrkja
og auka menningarmálasamstarf í
því skyni að þróa frekar hið nor-
ræna menningarsamfélag og auka
heildaráhrif af fjárveitingum ríkj-
anna til menntamála, rannsókna
og annarrar menningastarfsemi.
Skipulag
Opinbert norrænt samstarf er í
stórum dráttum byggt upp eins og
stjórnarkerfi hinna einstöku
landa.
Norræna ráðherranefndin er
ákvörðunaraðili fyrir samstarf
ríkisstjórnanna. Aðild að ráð-
herranefndinni getur verið breyti-
leg og fer það eftir þeim málum
sem þar eru til meðferðar. Þegar
fjallað er um samstarf á því sviði,
sem menningarmálasáttmálinn
fjallar um, sitja menningar- og
menntamálaráðherrar í nefnd-
inni. En þegar t.d. er fjallað um
norrænt útvarps- og sjónvarps-
samstarf sitja þar iðnaðar-, sam-
göngu- og menningarmálaráð-
herrarnir. Samþykktir gerðar í
ráðherranefndinni eru bindandi
fyrir ríkisstjórnir aðildarríkj-
anna. Þau mál, sem tekin eru fyrir
i ráðherranefndinni, eru undir-
búin af háttsettum embættis-
mönnum í hlutaðeigandi ráðu-
neytum.
Norræna menningarmálaskrif-
stofan fer með framkvæmd og
stjórnun á grundvelli norrænu
menningarmálafjárlaganna (1982:
96 milljón da.kr.) og framkvæmd
ákvarðana sem ráðherranefndin
tekur. Menningarmálaskrifstofan
er í Kaupmannahöfn og þar starfa
um 40 manns. Skrifstofan annast
einnig málefni Norræna menning-
arsjóðsins. Starfsliðið kemur frá
öllum Norðurlandaríkjunum. Það
ríkisstjórnasamstarf, sem menn-
ingarmálasamningurinn tekur
ekki til, heyrir undir skrifstofu
Norrænu ráðherranefndarinnar í
Ósló.
Norðurlandaráðið. í því eru 78
þingmenn og ráðherrar. Þeir
koma saman einu sinni á ári —
venjulega í febrúar eða mars. Á
milli þinga ráðsins fer forsætis-
nefndin með málefni þess. Norð-
urlandaráð ákveður ekki fjárveit-
ingar til menningarmála en getur
gert samþykktir sem móta starf-
semina.
Norræna menningarmálanefndin
er þingmannanefnd sem einkum
fjallar um verkefni innan ramma
menningarmálasamningsins.
Nefnd sem þessi hefur samráð við
ráðherranefndina tvisvar á ári um
fjárveitingar og önnur mikilvæg
verkefni.
Starfsemin
Segja má að samstarfið í menn-
ingarmálum hafi sérstöðu miðað
við margt milliríkjasamstarf að
því leyti að sýnilegur árangur
birtist í fastri starfsemi á ýmsum
sviðum. Yfirlit um það starf má fá
með þvi að kynna sér föstu liðina á
norrænu menningarmálafjárlög-
unum. Hér getur verið um að ræða
stofnun, en einnig getur föst starf-
semi verið með óbundnari hætti.
Einnig er hér um ýmsa sjóði að
ræða. Um þessar mundir eru um
40 fastir liðir á menningarmála-
fjárlögunum.
Rannsóknir
Rannsóknasviðið er yfirgrips-
mikið um þessar mundir — hefur
u.þ.b. 20 fasta liði á fjárlögunum.
Hverjir þeir eru kann að virðast
nokkuð tilviljanakennt — og í
rauninni er það svo. Margir eiga
sögulega rætur, en viss meginskil-
yrði þarf að uppfylla til þess að
komast á fjárlögin. Þar gæti verið
um að ræða afar dýrar rannsóknir
eða rannsóknir sem vantar ein-
hvers konar miðstöð fyrir. Af
þeim ástæðum er NORDITA t.d.
rekin, en það er stofnun fyrir
fræðilega kjarneðlisfræði með að-
setri í Kaupmannahöfn. Hug-
myndin er sú að hafa tengilið milli
alþjóðlegrar og norrænar kjarn-
eðlisfræði einhvers staðar á Norð-
urlöndum. Af svipuðum ástæðum
er rekin í Ósló norræn stofnun
sem fjallar um hafréttarmál.
Stundum eru forsendur sam-
starfsins þær, að einhvers staðar á
Norðurlöndum eru gögn eða að-
stæður sem ekki er annars staðar
að finna. Þetta er ein af ástæðun-
um fyrir því að Norðurlandaríkin
reka sameiginlega stofnun í
Reykjavík sem fæst við eldfjalla-
rannsóknir.
Eitt meginmarkmið norræns
samstarfs í rannsóknum er við-
leitni til að efla tengsl þeirra sem
fást við rannsóknir í þessum lönd-
um. í því skyni hafa verið haldin
samnorræn námskeið fyrir rann-
sóknafólk, venjulega u.þ.b. 20 á
ári. Einnig hefur ráðherranefndin
í tilraunaskyni stofnað til rann-
sóknastyrkja sem gera sérfræð-
ingum við rannsóknir kleift að
starfa við rannsóknastofnun á
Norðurlöndum utan heimalands
síns í 2—12 mánuði.
Aukið rannsókna-
samstarf
í skýrslu frá Norrænu ráðherra-
nefndinni (0get nordisk forskn-
ingssamarbejde) kemur fram að
heildarfjárveiting til rannsókna-
og þróunarstarfs er u.þ.b. 150
milljónir da.kr. árið 1980. Af
þeirri upphæð eru um 30 milljónir
á menningarfjárlögunum. Þetta
virðist vera stórfé en getur naum-
ast talist vera það, því að samtals
nema fjárveitingar ríkisins til
rannsókna- og þróunarstarfs inn-
an landanna hvers um sig rúmlega
12 milljörðum da.kr. Það þýðir að
einungis er varið rúmlega 1% til
norrænna samstarfsverkefna á
þessu sviði. I þessu sambandi er
vert að hafa í huga að í ljós hefur
komið að skilgreiningar og val á
megin viðfangsefnunum i rann-
sóknunum er í meginatriðum á
sama veg og á Norðurlöndum.
Með hliðsjón af efni skýrslunn-
ar hefur Ráðherranefndin sam-
þykkt tillögu um stofnun ráðgef-
andi rannsóknarráðs fyrir ríkis-
stjórnirnar, sem geti átt þátt í að
skapa yfirsýn og auka samvirkni
þeirra krafta sem beitt er að rann-
sóknum. Tillagan verur tekin fyrir
í Norðurlandaráði í mars.
Menntamál
Samkvæmt ákvæðum menning-
armálasamningsins á samstarf á
sviði menntamála að taka bæði til
markmiða skólastarfsins, náms-
efnis og kennslugagna, uppbygg-
ingar skólakerfisins og þróunar
skólastarfs. Sérstaklega skal að
því stefnt að efla kennslu í máli
frændþjóðanna og fræðslu um
menningu þeirra og samfélags-
hætti.
í fyrstu var áhersla lögð á það í
samstarfinu í menntamálum að
útfæra sameiginlega meginstefnu,
koma á gagnkvæmri viðurkenn-
ingu á prófum og miklu púðri var
eytt í sókn til meira samræmis á
hvers konar námskeiðum á Norð-
urlöndum. Próf sem í einu Norður-
landaríki er viðurkennt til inn-
göngu í ákveðið nám veitir sams
konar rétt í þeim öllum. Náms-
menn frá Norðurlöndum eiga
sama rétt til narfistyrkja og
heimamenn meðan á námi stend-
ur.
Á seinni árum hefur verið lögð
áhersla á norrænt samstarf í
rannsókna- og þróunarstarfi í
skólamálum. Innan grunnskólans
er t.d. í gangi svonefnt Bergen-
prósjekt: fylgst er með nemenda-
hópi í hverju landi um árabil í því
skyni að afla sem víðtækastra
heimilda um meðferð barna með
námsörðugleika, einkum lestrar-
og skriftarörðugleika, fyrstu
skólaárin.
Nokkurn veginn sama snið verð-
ur notað fyir verkefni varðandi
nám á framhaldsskólastigi og
tengsl þess við atvinnulífið. Komið
verður á tengslum milli sveitarfé-
laga sem gera tilraunir og skiptast
þau síðan á upplýsingum um þá
reynslu sem fæst og bera þær
saman við athuganir á öðrum til-
raunum sem eru komnar í gang.
Á sviði menntamála getur einn-
ig verið um að ræða sameiginlegt
átak við afmörkuð verkefni. Sem
dæmi má nefna að Ráðherra-
nefndin hefur látið hefja tilraun
með norrænt framhaldssnám
fyrir starfsfólk, sem annast þá
sem eru bæði blindir og heyrnar-
lausir. Þeir eru nokkur hundruð á
Norðurlöndum og starfslið því
fremur fámennt. Fram að þessu
hefur það orðið að sækja sér fram-
haldsmenntun til Hollands eða
Bandaríkjanna.
Kennsla í grannmálum
Einn mikilvægasti þátturinn í
menningarmálasamstarfinu er
öflugt átak til að efla skilning á
norrænum tungumálum. Skólinn
gegnir mikilvægu hlutverki við að
miðla þekkingu á tungu og menn-
ingu frændþjóðanna. Norræna
ráðherranefndin samþykkti árið
1980 ályktun til ríkis- og sveitar-
stjórna um að efla kennsluna í
grannmálunum. Stefnan er sú að
börnin kynnist grannmálunum
þegar á þremur fyrstu skólaárun-
um. Ályktun Ráðherranefndar-
innar gildir fyrir þau landssvæði
sem þegar hafa ákvæði um grunn-
málakennslu í hámskrám, þ.e.
Danmörk, Noreg, Svíþjóð og
sænskumælandi hluta Finnlands.
Nýlega var stofnað í Helsing-
fors mál- og upplýsingamiðstöð til
að vinna að þróun gagnkvæms
málskilnings. í samráði við finnsk
skólayfirvöld er þessari miðstöð
ætlað að efla kennslu í tungumál-
um hinna Norðurlandaþjóðanna
og fræðslu um menningu þeirra og
samfélagshætti.
Stofnunirtni er einnig ætlað að
veita þekkingu á finnskri tungu,
menningu og samfélagi til hinna
Norðurlandaríkj anna.
Almennt menning-
arsamstarf
Hið almenna menningarsam-
starf spannar vítt svið. Sam-
kvæmt ákvæðum menningarmála-
samningsins varðar það bæði
markmið í almennri menningar-
pólitík, inntak hennar og aðferðir
og ennfremur menningarstofnanir
og samtök og fjárhagslegar for-
sendur starfseminnar. Samstarfið
á að taka til gagnkvæmra heim-
sókna og samskipta og skipta á
efni milli Norðurlandaríkjanna á
sviði lista og annarrar menning-
arstarfsemi svo sem hjá, bóka-
söfnum, minjasöfnum og almenn-
um söfnum; útvarpi, sjónvarpi og í
kvikmyndagerð.
Undir samstarf á þessu sviði
heyrir m.a. rekstur Norræna húss-
ins í Reykjavík. Það gegnir því
hlutverki að vera tengiliður milli
Islands og annarra Norðurlanda-
ríkja, vera farvegur fyrir norræna
menningarstrauma á íslandi og
veita slíkum straumum frá íslandi
til annarra Norðurlandaþjóða.
Norræna húsið rekur umfangs-
mikla starfsemi, m.a. bókasafn,
sýningar og ýmiss konar kynningu
og annast samband við lista- og
fræðimenn sem koma fram í söl-
um hússins.
Menningarmálaskrifstofan hef-
ur annast ýmsan undirbúning og
framkvæmdir vegna smíði Nor-
ræna hussins í Þórshöfn á Fær-
eyjum, en það áð gegna hlutverki
sem menningarlegur tengiliður
milli Færeyja og annarra Norður-
landaríkja og reka starfsemi svip-
aða þeirri sem Norræna húsið í
Reykjavík hefur með höndum.
Ætlunin er að starfsemi þess hefj-
ist í haust. Ennfremur hefur verið
komið upp Samastofnun í Kauto-
keino í Norður-Noregi sem hefur
það verkefni að bjóða Sömum á
Norðurlöndum þjónustu á sviði
menningar-, félags- og efnahags-
mála og réttarfarslegum efnum.
Af öðrum almennum menning-
arstofnunum má nefna Norrænu
listamiðstöðina í Sveaborg, eyju
utan við Helsinki í Finnlandi. Hún
annast sýningar og miðlun mynd-
listar. Nýlokið er við að koma þar
fyrir fimm gestavinnustofum sem
verða til afnota fyrir norræna
listamenn sem vilja starfa og
dvelja í Sveaborg um skeið.
Kvikmyndir, leikhús,
tónlist, bókmenntir
í sambandi við kvikmyndir,
leikhús og tónlist er til skipulegt
norrænt samstarf sem nýtur
styrkja á norrænu menningar-
málafjárlögunum. Fast nám-
skeiðahald er fyrir starfslið sem
vinnur að kvikmyndagerð og við
sjónvarp á Norðurlöndum. Fé er
veitt til norrænna gestaleikja og
undirbúnings og framkvæmda við
Norræna húsið í Þórshöfn í Færeyjum í byggingu.