Morgunblaðið - 07.08.1982, Blaðsíða 13
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 7. ÁGÚST 1982
13
Einskisrós
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Rainer Maria Rilke
(1875—1926) orti sjálfur þær
hendingar sem skráðar eru á
legstein hans í kirkjugarðinum í
Raron í Sviss:
Kós, ó hreina mótsögn, lon^un
til ad vera Kinskis svefn undir svo mörgum
augnlokum.
Eiginlega verð ég að biðja að-
dáendur skáldsins afsökunar á
snöruninni. Á frummálinu er
þetta þannig:
Rose, oh reiner Widerspruch, Lust,
Niemands Schlaf zu sein unter soviel
Lidern.
Áletrunin býr yfir orðaleik. Lid-
er merkir augnlok, Lieder sem
hljómar eins, söng eða ljóð.
Margir fræðimenn hafa reynt
að ráða í málið hjá Rilke, en
niðurstaða flestra er sú að hinn
algjöri svefn sé þrátt fyrir allt eft-
irsóknarverður.
En annað þýskumælandi skáld,
Paul Celan (1920—1970), hreifst af
orðum Rilkes. Ein ljóðabóka hans
nefnist Die Niemandsrose, Einsk-
isrós. Talið er að Celan hafi haft
áletrunina í huga þegar hann
valdi bókinni nafn.
Það er annars einkennilegt hve
evrópsk hefð getur verið sterk í
skáldskap. Rilke var tvímælalaust
undir miklum áhrifum frá Fried-
rich Hölderlin (1770—1843), enda
viðurkenndi hann það í lofgjörð
um meistara sinn. Celan var líka
háður Hölderlin, en einkum skiln-
ingi Rilkes á honum.
Eins og kunnugt er útdeila Sví-
ar Nóbelsverðlaunum í bókmennt-
um. Um þessi verðlaun er stund-
um deilt í Sidþjóð, en einkum hver
eða hverjir eigi að hljóta þau. í
hinu merka sænska tímariti Lyr-
ikvánnen (2. h. 1982) er miklu rúmi
varið í að kynna ævi og skáldskap
Paul Celans. I grein um Celan seg-
ir Carl-Henrik Wittrock eitthvað
á þessa leið: „Á undanförnum ár-
um hefur okkur Svíum verði feng-
in vitneskja um hvernig tveimur
Nóbelsverðlaunahöfundum af gyð-
ingaættum reiddi af áður en Hitl-
er komst til valda: pólska Amerík-
ananum Isaac Bashevis Singer
sem skrifar á jiddísku og fyrrver-
andi búlgarska Spánverjanum Eli-
as Canetti sem skrifar á þýsku og
hefur heillað þúsundir norrænna
lesenda með ævisögum sínum.
Hérlendis er aftur á móti lítið vit-
að um líf hins mikla rúmenska
gyðings, skáldsins Paul Celans.
(Hvers vegna fékk hann ekki, að
minnsta kosti ásamt öðrum, Nób-
elsverðlaun?) Bókmenntarann-
sóknir framtíðarinnar kunna að
geta gefið svar við því.“
Líf Paul Celans var áreiðanlega
ein hin mesta þolraun sem lögð
hefur verið á nokkurt skáld. Hann
var fæddur og uppalinn í austur-
rísku, síðar rúmensku, borginni
Czernowitz (Bukovina). Þessi borg
varð fyrir barðinu á Þjóðverjum í
seinni heimsstyrjöld, gyðingum
var útrýmt þar eða þeir voru flutt-
ir burt til að deyja fjarri heim-
kynnum sínum. Meðal þeirra sem
þannig létu lífið var móðir Celans,
draumkennd kona full af skáld-
skap, og hinn strangi faðir hans
sem hafði talið nauðsynlegt að aga
soninn í bernsku, leggja á hann
hendur ef honum sýndist svo. I
apríl 1944 vörpuðu Sovétmenn
sprengjum á Czernowitz og her-
tóku síðan borgina. Celan hafði
verið í vinnubúðum, en eftir að
hann kom heim fékk hann að
starfa sem þýðandi. Frá Czerno-
witz var Celan rekinn ásamt fleir-
um til Búkarest. Hann kom aldrei
til bernskustöðvanna aftur. Ást-
kona hans, Ruth Lackner, fráskil-
in leikkona sem var eldri en hann,
hafði reynst honum í senn félagi
og leiðbeinandi í ljóðagerð. Þau
fjarlægðust nú hvort annað, en
hún hélt áfram að lesa frumgerðir
ljóða hans og hafa áhrif á hann
sem skáld. Fjöldi ljóða Celans er
helgaður henni. í Búkarest orti
Celan á rúmensku og þykja þau
ljóð góð. En Celan taldi að skáídið
þyrfti að tjá sig á móðurmálinu.
Þegar hann var ásakaður fyrir að
yrkja á máli böðla foreldra sinna
svaraði hann: „Aðeins á móður-
málinu getur maður borið sann-
leikanum vitni, á framandi máli
lýgur skáldið.“
Paul Celan umgekkst skáld og
listamenn í Búkarest, m.a. súrre-
alista sem þar voru atkvæðamiklir
og höfðu gildi fyrir hann. Rúm-
enska myndhöggvarann Brancusi
hyllti hann síðar í ljóði. Celan orti
töluvert í Búkarest, en eftir að
kommúnískt einræði tók við í
Rúmeníu ákvað hann að flýja
landið. Með hjálp ungverskra
bænda komst hann yfir landa-
mærin til Búdapest og þaðan til
Vínar í desember 1947. Þar hitti
hann rithöfundana Ingeborg
Bachmann, Milo Dor og Klaus
Demus sem öll áttu eftir að greiða
fyrir honum. En 1948 hélt hann til
Parísar þar sem hann bjó lengi og
þar endaði hann líf sitt.
Czernowitz var hluti af gamla
Austurríki, en nú var það horfið,
gufað upp. í Vín komst Paul Celan
til frama meðal bókmenntafólks,
en þar var hann engu að síður út-
iendingur eins og alls staðar. Bæk-
ur voru gefnar út eftir hann í Vín,
en hann kaus að búa í París og þar
vann hann fyrir sér sem tungu-
málakennari; hann var alla tíð
mikill málamaður. Móðurmál
hans var þýska, en auk þess talaði
hann frönsku, rúmensku, rússn-
esku og ensku. Paul Celan kom
ekki aftur til Vínar þar sem hann
átti raunverulega heima og vinir
hans gerðu allt til þess að hann
sneri aftur. Hann framdi sjálfs-
morð í París á hátindi frægðar-
innar, einmana maður og saddur
lífdaga.
Merkustu ljóð Paul Celans
freistast menn til að kalla ljóðin
um örlög gyðinga, til dæmis Hel-
fúgu sem er þekktasta ljóðið um
það efni. En eftir því sem árin líða
verða menn æ heillaðri af stuttum
og hnitmiðuðum ljóðum eftir Cel-
an sem minna á það sem Rilke orti
og fyrr var vitnað til. Áhrif hans á
ung skáld verða sífellt meiri.
Rainer Maria Rilke var tvímæla-
laust það skáld sem breytti við-
horfum manna til ljóðlistar og
eignaðist óteljandi lærisveina í
mörgum löndum, ekki síst á Norð-
urlöndum. Sjálfur lærði hann
7 íslenzk fyrirtæki
sýna á Nor-Fishing
SJÖ íslenzk fyrirtæki sýna
framleiðslu sýna á sjávarút-
vegssýningunni Nor-Fishing,
sem hefst í Þrándheimi á mánu-
dag. Nor-Fishing er haldin ann-
að hvert ár og er stærsta sjáv-
arútvegssýning heimsins og að
þessu sinni verða yfir 200 fyrir-
tæki víðsvegar að úr heiminum
með sýningarbása í Nidarhall-
en, en það er sýningarhöllin í
Þrándheimi.
I.......................
íslenzku fyrirtækin sjö sem
sýna í Þrándheimi eru: J. Hin-
riksson hf., Örtölvutækni sf.,
Plasteinangrun hf., Kvikk sf.,
Póllinn hf., Electra-færavindur
og Traust hf.
Nor-Fishing-sýningin stend-
ur í eina viku og vitað er um
stóran hóp íslenzkra skipstjóra
og útgerðarmanna, sem ætla á
sýninguna.
Paul ('elan
dönsku til að geta lesið J.P. Jac-
obsen á frummálinu. Undir áhrif-
um frá Jacobsen samdi hann bók-
ina um Malte Laurids Brigge.
Allt bendir til þess að samhengi
sé milli Hölderlins, Rilkes og Cel-
ans. Slíkt samhengi er mjög æski-
legt. Þessi skáld eru í eðli sínu
klassísk, en ákaflynd að eðlisfari
skapa þau nútímabókmenntir sem
ekki er unnt að vera án. Innhverf,
rótslitin og dulúðug segja þau
okkur gömul og ný sannindi.
Paul Celan dó landlaus, for-
eldralaus og eins einmana og
skáld getur orðið. En hann átti sér
föðurland ljóðsins. Það nægði hon-
um ekki. Eins og hann segir í ljóði
um móður sína: „Ösp, lauf þitt er
hvítt í myrkrinu./ Hár móður
minnar varð aldrei hvítt."
Þjáningar evrópskra gyðinga
eiga sér bústað í ljóðum Paul Cel-
ans. En það er hin sammannlega
kvöl sem þau lýsa. Eins og ljóð
Hölderlins og Rilkes.
Blaðamannafund-
ur friðarnefndar í
Moskvu bannaður
Moskva, 5. ágúst. Al\
SOVÉZKA lögreglan bannaði vest-
rænum fréttamönnum að vera á
blaðamannafundi sem efnt var til
af þeirri einu óháðu sovézku frið-
arnefnd, sem enn er starfandi.
Hópurinn hafði boðað til fundarins
til að „treysta vináttubönd milli
Bandaríkjamanna og Sovétríkj-
anna" eins og sagði í tilkynningu
um fundinn. Félagar i þessum
samtökum hafa sætt margs konar
áreitni af hálfu sovézkra stjórn-
valda síðan þeir lýstu því yfir fyrr í
sumar að þeir myndu beita sér
fyrir að dregið yrði úr vígbúnaði
stórveldanna, og hætt yrði fram-
leiðslu kjarnorkuvopna.
Tveir selja í
Hull og Grimsby
TVKIR af togurum lltgerðarfélags
Skagafjarðar seldu afla á mörkuðun-
um i liull og Grimsby sl. miðviku-
dag og fimmtudag.
Drangey seldi 146,8 lestir í
Grimsby á miðvikudag fyrir
1.587.000 kr. og var meðalverð á
kíló kr. 10,81. Þá seldi Hegranes
139,1 tonn í Hull í fyrradag fyrir
1.558.473 kr. og var meðalverð á
kíló kr. 11,39. Þess má geta að um
30 tonn af afla Drangeyjar voru
grálúða.
Nefndin hafði ákveðið að halda
fundinn í dag, fimmtudag, vegna
þess að liðin eru 37 ár síðan kjarn-
orkusprengju var varpað á Hiro-
shima. Lögreglumenn voru við
húsið þar sem fundurinn átti að
fara fram og þegar fréttamenn-
irnir komu á vettvang var þeim
sagt að „mennirnir sem þið eruð
að fara að hitta eru svo þreyttir að
þeir geta ekki tekið á móti ykkur".
Urðu fréttamennirnir að snúa frá
við svo búið.
Eftir þennan atburð er talið að
ekki mundi líða á löngu unz sov-
ézka lögreglan lætur til skarar
skríða gegn félögum í friðarnefnd
þessari.
AUCLÝSINCASTOFA
MYNDAMÚTA HF
greiöslukorti
Stór hópur íslendinga þekkir nú
af eigin reynslu kosti VISA
greiöslukortanna. Þau má nota
erlendis til greiðslu á ferðakostn-
aði, svo sem fargjöldum, uppi-
haldi o.fl.
VISA greiðslukort eru þau al-
gengustu sinnar tegundar í heim-
inum og njóta mikils trausts.
Upplýsingablað með reglum um
notkun liggur frammi í næstu af-
greiðslu bankans.
Kynnið ykkur gjaldeyrisþjónustu Landsbankans.
LANDSBANKINN
Banki allni landsmanna
i