Morgunblaðið - 12.08.1982, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 12. ÁGÚST 1982
Áttræður:
Steindór Steindórsson
fyrrum skólameistari
Þegar ég mæti honum í Brekku-
götunni eða Hafnarstrætinu á Ak-
ureyri, detta mér alltaf í hug orðin
hetja, kempa, garpur. Hann geng-
ur hratt, vörpulegur maður á velli,,
einbeittur á svip. Líklega er hann
að skreppa póstinn, en heima bíða
óþrotleg verkefni. Hann verður að
hafa hraðan á.
Bylgjur ljósvakans titra af um-
hyggjusamlegum röddum, sem
gefa öldruðum heilræði um það,
hvernig þeir geti eytt efri árum
sínum sér til gagns og ánægju, en
þessi garpslegi maður þarf ekki að
hlusta á slík heilræði. Hann virð-
ist hafa fæðst, vaxið upp og áreið-
anlega lifað öll sín starfsár með
svarinu. Líklega er það sú áhyggj-
an ein, sem aldrei lætur hann ein-
an: að geta ekki, þrátt fyrir alla
elju og dugnað, lokið öllum verk-
um, sem hann langar að inna af
höndum.
Hinn 12. ágúst 1902 fæddist
sveinbarn að Möðruvöllum í Hörg-
árdal. Það hlaut í skírninni nafnið
Steindór Jónas. Ýmsum mun þá
hafa þótt alls óvíst um mikla
framtíð þessa sveins: faðirinn,
Jónas Steindór Jónasson, látinn,
móðirin, Kristín Jónsdóttir, að
vísu ráðskona á staðnum, en efna-
laus með öllu og ættmenn ekki til
stuðnings. En það átti eftir að
sýna sig, að hún var enginn auk-
visi og móðurástin bjó þar á
bjargi, svo sem víðar oft og lengi.
Af fátækt sinni en óþrjótandi elju
annaðist hún uppeldi sonarins og
studdi síðar til mennta. Hún varð
heldur ekki svikin um sonarlaun-
in.
En enginn verður allt fyrir ann-
arra umsjá, og um Steindór
Steindórsson má mörgum fremur
segja, að hann er mikill af sjálfum
sér: fjölbreyttar gáfur hans, dugn-
aður, starfsþrek og afkastageta
hefir verið með ólíkindum langa
ævi. Mér er meira að segja ekki
grunlaust um, að þær kyljur, sem
vissulega hafa stundum gustað
honum í gegn, hafi átt rót sína að
rekja til öfundar og jafnvel ótta
við gáfur hans og gneistandi hæfi-
leika.
Steindór Steindórsson ólst upp
með móður sinni að Hlöðum í
Hörgárdal og hann kennir sig við
þann bæ. Hefir Steindór ritað
prýðisgóða og minnisverða bók um
uppvaxtarheimili sitt að Hlöðum,
af hlýrri ræktarsemi.
En hér verður ekki rakinn ævi-
ferill Steindórs. Hann geta menn.
kynnt sér í ýmsum mannfræði-
bókum svo sem Kennaratali og Al-
þingismannatali. I dag eru mér
persónuleg kynni af þessari
kempu hugstæðust.
Stundum er sagt, að fjarlægðin
geri fjöllin blá og mennina mikla.
Hvað fjöllin snertir er þetta næsta
einhlítt, sjáist á annað borð til
þeirra. Um mennina oft satt, en
stundum verða þar undantekn-
ingar á, sem betur fer. Mér hefir
Steindór Steindórsson verið ein
þeirra. Þau eru nú orðin rösk 50
árin, sem ég hefi dvalið í sama bæ
og hann, haft meiri og minni
kynni, samskipti og samvinnu við
hann, og mér hefir vaxið hann sí-
fellt meir í augum, því lengur sem
samdvöl okkar hefir staðið. Fyrst
kynntist ég honum sem kennara
og dáðist að fróðleik hans og
gneistandi snerpu. Ekki fortek ég
fyrir það, að stundum saknaði ég
aðgæslu hans um skilningstregðu
mína eða annarra. Hann var svo
léttur upp á fótinn andlega, að
honum gat gleymst, að aðrir voru
silakeppir. Næst kynntist ég hon-
um sem samflokksmanni, þar sem
sannarlega átti við máltækið, að
munur sé að mannsliði. Mér
fannst hann flest vita, skilja allt í
flughasti, kunna öllum betur að
koma orðum að skoðunum sínum
og úrræðum. Þar fór maður,
fannst mér, sem hugsaði eins og
Þorsteinn Erlingsson komst að
orði:
Kn t*f viA nú reyndum aA brjóUMt þaó beint,
þó brekkurnar verði þar hcrri?
Enn kynntist ég Steindóri sem
hjálparmanni mínum við útgáfu
flokksblaðs um mörg ár. Þar var
eingöngu á sjálfboðastarf okkar
flokksmanna að treysta, og að öll-
um öðrum ólöstuðum var enginn
hjálparmaður jafnliðtækur og
Steindór. Frá honum fór ég aldrei
bónleiður til búðar. Þar var öll
hjálp sjálfsögð og látin fljótt og
vel í té, hvað sem öðrum önnum
leið. Ég kynntist Steindóri sem
frambjóðanda til bæjarstjórnar
og alþingis og dáðist ætíð jafn-
mikið að vopnaburði hans og víg-
fimi. En mér var það líka umhugs-
unarefni, að það gekk ekki alltaf
jafnvel og mér fannst ástæða til
að laða menn til fylgis við hann.
Eftir á finnst mér, að menn hafi
oft ekki getað orðið honum sam-
stíga, hann hafi gengið þeim of
hratt, ekki heldur mátt vera að því
að dekstra menn til fylgis. Og ég
kynntist honum sem samstarfs-
manni í bæjarstjórn og dáðist að
færni hans, framsýni og skör-
ungsskap, öfundaði hann af, hve
vel gekk undan honum og hvílíka
virðingu menn báru fyrir skoðun-
um hans og vilja, en mér fannst
hann líka stundum ráðríkur sam-
starfsmaður. Ég varð höndum
seinni að átta mig á, að þar fór
ekki skortur á tillitssemi, heldur
sá eiginleiki, að menn verða ekki
miklir af sjálfum sér nema þeir
treysti sjálfum sér betur en sér
minniháttar mönnum, og mega
þar ekki láta óþarfa tillitssemi
ráða.
Og nú er þessi andlegi burða-
maður og hetja orðinn áttræður
og lætur hvergi deigan síga.
Snerpa hans er enn slík og afköst,
að árlega sendir hann frá sér
hvert ritverkið af öðru, frumsamið
eða þýtt. Hann hamast við að
rétta að þjóð sinni nýjan feng eða
bjarga reka undan sjó. Hann veit,
að hann hleypur í kapp við
hlaupagikkinn mikla, tímann, sem
að lokum ber sigurorð af öllum, en
hinni áttræðu kempu er þetta
kapphlaup allt í senn leikur,
skemmtun og markmið: að komast
sem lengst, ljúka sem mestu.
Það er ekki afmælishjal, að mér
vex þessi garpur í augum því meir
sem ég sé lengur til hans og virði
hann meir fyrir mér. Hann er
dæmigerður íslendingur að þol-
lyndi, æðruleysi, óbugandi starfs-
áhuga og hetjuskap: eigi skal
víkja, aldrei gefast upp, glaður og
reifur skyldi gumna hver eru ein-
kunnarorðin, sem lifað er eftir.
Þegar við virðum fyrir okkur
Steindórslíka, konur sem karla,
vaknar með okkur ríkilátt stolt og
undursamleg hamingjukennd yfir
því að eiga þjóðerni og samleið
með slíku aðalsfölki í þess orðs
bestu og sönnustu merkingu.
Heill hinu áttræða afmælis-
barni.
Bragi Sigurjónsson
Það er orðið nokkuð langt síðan,
eða þrjátíu og sjö og hálft ár, að ég
sá Steindór Steindórsson, grasa-
fræðing, kennara og síðar skóla-
meistara fyrst, eða þegar ég kom
unglingsstrákur austan af Fjörð-
um í Menntaskólann á Akureyri.
Hann var þá eini náttúrufræði-
kennari skólans og kenndi mér
alla mína vetur þar. Við bekkjar-
félagarnir mátum Steindór mikils,
hann var oftast hressilegur og
léttur í bragði, hlýr og mannlegur
og kunni vel að taka græskulausu
gamni þegar því var að skipta, en
slíkt meta nemendur jafnan mik-
ils hjá kennara sínum og ekki
minna en faglega þekkingu. Hann
átti það að vísu stundum til að
snúa svolítið upp á sig, en það kom
sjaldnar fyrir en efni stóðu til.
Oftast fylgdi hann nokkuð ákveðið
lexíu dagsins í kennslunni, svo það
var erfitt að koma ólesinn upp í
tíma hjá honum og þýddi þá lítið
að reyna að slá úr og í. Stundum
brá hann þó út af þessu og fór út
fyrir efnið og jók við það og þá
kom best í ljós hvílíkum feikna
fróðleik hann bjó yfir, ekki bara
um náttúru landsins og náttúru-
fræði almennt, heldur líka um
sögu þess og mannlíf.
Á þessum árum, eins og löngum,
bæði fyrr og síðar, var Steindór
mjög starfsamur og tók virkan
þátt í bæjarmálum á Akureyri og
í landsmálum, sat lengi í bæjar-
stjórn og um tíma á Alþingi, auk
þess sem hann sinnti sinni
kennslu og stundaði rannsóknir á
flóru og gróðri landsins og hafði
skrifað töluvert um þær rann-
sóknir. Hann var áberandi per-
sóna í bæjarlífinu á Akureyri. Það
tóku allir eftir honum og það sóp-
aði að honum þar sem hann fór,
hávaxinn og teinréttur, dökkur yf-
irlitum og með sinn sérstæða and-
litssvip.
Þetta er í fáum dráttum sú
mynd sem ég geymi af Steindóri
frá þessum tíma, en ég var í hópi
þeirra mörgu sem dáðu hann,
kannski einkum vegna þess að
áhugi minn beindist þá strax að
aðalstarfssviði hans, náttúrufræð-
inni, en einnig vegna persónuleika
hans og persónutöfra.
Þó við skólafélagarnir vissum
flestir að Steindór fékkst við
rannsóknir á náttúru landsins og
hafði birt um þær fjölda greina og
jafnvel gefið út eða skrifað sjálfur
sumar þær kennslubækur, sem
notaðar voru við skólann, þá gerð-
um við okkur, eða að minnsta
kosti ég, óljósari grein íyrir þess-
ari hlið hans, þ.e. vísindamannin-
um Steindóri Steindórssyni, en
hinum sem sneri beint að okkur
þessi ár. Það var fyrst síðar, eða
eftir að ég tók sjálfur til við nám í
náttúrufræði með grasafræði sem
aðalfag, að ég gerði mér smám
saman grein fyrir því hverju hann
hafði áorkað þegar á þeim árum,
og miklu hefur hann komið í verk
síðan og lætur enn hvergi deigan
síga, þótt hann verði áttræður í
dag, þann 12. ágúst. Og þótt mér
sé það mjög ljúft að þakka Stein-
dóri á þessu merkisafmæli fyrir
kennsluna og árin í Menntaskól-
anum Akureyri, eins og hefur von-
andi þegar komið fram hér að
ofan, þá eru það einkum vísinda-
störf hans, þ.e. rannsóknir á flóru
og gróðri Islands, sem mig langar
til að þakka honum nú, en það er
hreint út sagt ótrúlegt hve miklu
hann hefur komið í verk á því
sviði, auk kennslu, skólastjórnar,
þýðinga- og útgáfustarfa og fjölda
annarra verka sem hann hefur
unnið, enda hafa þær rannsóknir
borið nafn han'S víða um lönd með-
al grasafræðinga og það vissulega
að verðleikum.
Að loknu stúdentsprófi árið
1925 nam Steindór náttúrufræði,
með grasafræði sem aðalgrein, við
Hafnarháskóla fram til 1930, en
þá gerðist hann náttúrufræði-
kennari við Menntaskólann á Ak-
ureyri og hóf jafnframt grasa-
fræðirannsóknir sínar á landinu,
sem hann hefur stundað óslitið
síðan, allt fram á síðustu ár. Þess-
ar rannsóknir er það umfangs-
miklar að þeim verða ekki gerð
skil hér, heldur aðeins stiklað á
stóru og má eiginlega skipta þeim
í þrennt. Höfuðstarf Steindórs eru
rannsóknir hans á íslenskum
gróðurlendum, þ.e. gróðri Islands
og fyrir þær er hann kunnastur
meðal erlendra grasafræðinga, en
á því sviði hafði lítið verið unnið
áður. Hann fór um landið þvert og
endilangt til þessara rannsókna og
hefur birt niðurstöður þeirra í ótal
tímaritsgreinum og nokkrum bók-
um. Þar lýsir hann gróðri landsins
ítarlega og flokkar hann niður í
gróðurlendi, hverfi og sveitir, og
fylgir þar að mestu hinum skandi-
navíska skóla á því sviði. Mesta
rækt hefur Steindór lagt við
stærstu ritgerðirnar — skrifað um
gróður hálendisins og um mýra-
gróður landsins. Nú síðast kom út
226 blaðsíðna bók um mýragróð-
urinn árið 1975, en þetta eru
grundvallarrit sem halda munu
vísindagildi sínu um ókomin ár.
Að auki skrifaði Steindór heila
bók fyrir almenning, Gróður á Is-
landi, um íslensk gróðurlendi, en
hún kom út árið 1964, og er ein-
stök í sinni röð. Þá var Steindór
aðalráðunautur við undirbúning
gróðurkorta þeirra sem Rann-
sóknastofnun landbúnaðarins gef-
ur út og lagði þar á ráð um hvaða
einingar skyldi nota og hvernig
skilgreina þær.
Um flóru landsins og útbreiðslu
einstakra tegunda háplantna hef-
ur Steindór skrifað ótal ritgerðir,
bæði um ýmsar nýjungar sem
hafa fundist og um flóru einstakra
landshluta, þ.á m. héraöa sem lítið
var vitað um áður, svo sem Mel-
rakkasléttu. Þá stjórnaði hann öll-
um undirbúningi við III. útgáfu
Flóru íslands eftir Stefán Stef-
ánsson, sem kom út 1948 og er enn
notuð.
Steindór fór snemma á rann-
sóknaferli sínum að íhuga þann
mun sem er á útbreiðslu hinna
ýmsu plöntutegunda hér á landi
og leita skýringa á honum. Senni-
lega hefur för hans á þing nor-
rænna náttúrufræðinga í Helsingi
1936, þar sem áhrif jökultímans á
nútímaútbreiðslu lífvera voru
mjög til umræðu, beint athygli
hans að þeim mikilvæga þætti og
öðru fremur verið kveikjan að
kenningum hans um íslaus svæði
á jökultíma hér á landi, miðsvæði
þar sem plöntur hafi lifað af og
síðan breiðst mishratt út frá þeim
svæðum. Höfuðrit Steindórs um
þetta efni kom út 1962, og þó síð-
ari tíma rannsóknir hafi aukið
miklu við vitnesku manna um út-
breiðslu plantna hér á landi er
samt ljóst, að fjöldi tegunda vex
hérlendis einkum á þessum mið-
svæðum, sem líklegast er að hafi
verið íslaus einhvern hluta jökul-
tímans, og margir líffræðingar,
þ.á m. undirritaður, aðhyllast því
hiklaust enn þá skoðun Steindórs
að þar sé að leita einnar höfuð-
skýringar á útbreiðslu margra
tegunda á okkar dögum.
Vísindastörf Steindórs Stein-
dórssonar eru svo gagnmerk og
mikil að vöxtum, að með ólíkind-
um er hve miklu hann hefur af-
kastað jafnhliða þreytandi
kennslustörfum í áratugi, skóla-
stjórn um nokkur ár, bæjarmál-
um, þjóðmálum og starfi í ótal fé-
lögum og nefndum. Það er því með
öllu óskiljanlegt meðalmönnum
hvernig hann til viðbótar þessu
öllu hefur komist yfir að þýða ým-
is merkisrit eins og Ferðabók Egg-
erts Ólafssonar og Bjarna Páls-
sonar og Ferðabók Olaviusar svo
dæmi séu tekin; gefa út ýmis rit og
heilar bækur til viðbótar og stofna
og ritstýra stóru tímariti eins og
Heima er best um árabil. Þar að
auki kom hann upp stóru safni ís-
lenskra plantna, sem hann svo gaf
Akureyrarbæ, og mjög merku
bókasafni.
Steindór Steindórsson er einn
þeirra manna sem aldrei virðist
hafa fallið verk úr hendi og verið
margra manna maki að starfsorku
og afköstum, þó hann hafi ekki
alltaf gengið heill til skógar. Hann
er Eyfirðingur að ætt og uppruna,
fæddur á Möðruvöllum í Hörgár-
dal, foreldrar hans voru Kristín
Jónsdóttir og Steindór Jónasson,
og alinn upp á Hlöðum í sömu
sveit. Hann hefur síðan hann lauk
námi verið búsettur á Akureyri,
en starf sitt hefur hann unnið um
allt land og hróður hans borist
víða um lönd meðal grasafræð-
inga. Hann er ekki bara elstur,
heldur einnig merkastur alira nú-
lifandi íslenskra grasafræðinga.
Steindór var kvæntur Krist-
björgu Dúadóttur, sem lést fyrir
nokkrum árum eftir löng og erfið
veikindi og verður lengi rómuð sú
umhyggja og elska sem Steindór
sýndi henni í veikindum hennar.
Steindór er enn í fullu fjöri, sí-
vinnandi og hress í bragði sem
fyrr, og nú þessa daga berast
fréttir af því að út sé að koma
fyrra bindi sjálfsævisögu hans.
Megi ævi hans samt verða miklu
lengri og honum endast starfs-
kraftar fram í andlátið.
Við kona mín og ég, sem bæði
erum gamlir nemendur og að-
dáendur Steindórs úr MA, óskum
honum allra heilla á áttræðisaf-
mælinu og þökkum honum allt
fyrr og síðar.
Eyþór Einarsson
Ég get naumast látið hjá líða að
senda Steindóri vini mínum
Steindórssyni frá Hlöðum kveðju
mína og óska honum allrar bless-
unar, þá hann er áttræður. Það
mun frekar fátítt, að kennari lifi
það að geta sent áttræðum nem-
anda afmæliskveðju og þakkir
fyrir trygga vináttu á langri æfi.
En það er nú svo, því ég átti því
láni að fagna að kenna Steindóri
dönsku í gagnfræðaskólanum á
Akureyri, sem nú er M.A., fyrir
rúmum 60 árum, ásamt mörgu
öðru ágætis fólki, sem þá sat á
skólabekk. Minningar frá þeim ár-
um eru nú ákaflega ljúfar og nem-
endur minnisstæðir. Að vísu
þekkti ég Steindór áður. Hann er
fæddur að Möðruvöllum í Hörg-
árdal, bernskuheimili mínu, þ. 12.
ágúst 1902. Móðir hans var Kristín
Jónsdóttir, sem í daglegu tali var
kölluð Stína ráðskona, því hún sá
um mötuneyti skólapilta í Möðru-
vallaskóla um langt árabil. Krist-
ín var falleg stúlka, sem mér þótti
vænt um. Var hún með afbrigðum
dugleg og kjarkmikil. Faðir
Steindórs var Steindór Jónasson
sonur Jónasar hreppstjóra og
stórbónda á Þrastarhóli Gunn-
laugssonar. Steindór Jónasson var
Möðruvellingur, mikið glæsi-
menni, sem naut mikilla vinsælda
í sveit sinni og öllum harmdauði,
er til þekktu, þegar hann féll frá í
blóma lífsins. — Sem lítil börn
lékum við Steindór okkur saman á
Möðruvöllum, þessum yndislega
og söguríka stað, þar sem dulúð lá
í lofti, og jafnvel moldin fékk mál.
En mikil breyting varð á Möðru-
völlum, eftir að skólahúsið brann
og skólinn fluttist til Akureyrar.
— Nokkrum árum síðar fluttu for-
eldrar mínir með sitt skyldulið til
Akureyrar, annað heimafólk fór
sitt í hvora áttina og Stína ráðs-
kona fór með litla drenginn sinn
að Hlöðum í Hörgárdal, þar sem
hann ólst upp, og hefur hann síðan
kennt sig við þann bæ.
Snemma bar á því, að Steindór
hneigöist til bókar. Hann varð
fljótt læs og las allt, sem hann
náði í. I litla húsinu sunnan við
bæinn á Hlöðum átti Ólöf skáld-
kona Sigurðardóttir heima og
maður hennar Halldór Guð-
mundsson. Voru þau hjón unga
drengnum betri en ekki. Tókst
mikil vinátta með þeim. Veit ég að
Ólöf hafði mikil áhrif á Steindór
og hvatti hann til mennta, því hún
fann hvað í honum bjó. Þegar sá
tími kom að Steindór hóf sína
menntagöngu í gagnfræðaskólan-
um á Akureyri, fluttu þau mæðgin
til Akureyrar.
Það er ekki ætlun mín að rekja
hér námsferil afmælisbarnsins;
það gera aðrir mér færari. En það
veit ég með vissu, að öllum prófum
lauk hann með sóma.