Morgunblaðið - 14.08.1982, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 14. ÁGÚST 1982
Eftir Einar
Pálsson
Af blaðaskrifum undanfarið
mættu ýmsir ætla, að undirritað-
ur 'hefði ekki öðrum störfum að
Hedna en Kteinasmíð. Fer því þó
fjarri, brýn verkefni hrannast upp
á skrifborðinu. Hugði ég deilum
lokið að sinni, er Eysteinn Sig-
urðsson, doktor í bókmenntum,
Kuðar á KluK(ía minn 5. ágúst sl.
Er tilefnið það, að Eysteinn birti
Krein um ritsafnið Rætur íslenzkr-
ar menninjjar í Tímanum 13. júlí og
é>; svaraði með (jrein í Mbl., er
Uppnjörið nefndist, hinn 24. júlí.
Vill Eysteinn nú halda orðaskipt-
um áfram oj; kveðst þurfa að „leið-
rétta þrennt" í «rein minni. Er
rétt að athufja hvað fyrir Eysteini
vakir ojí ber þá fyrst að telja, að
hann kveður síjí ekki hafa tekið
doktorspróf á íslandi heldur í
Ixindon. í fljótu brajjði er ekki
aujíljóst, hví þessa skal j?etið, það
mál er orðaskiptum okkar óvið-
komandi. Af ásettu ráði tók éj?
ekki afstöðu til þess sérstaklega
hvar Eysteinn hefði skilað dokt-
orsritjíerð, kvað hann bókmennta-
mann oj? doktor úr heimspekideild.
Samkvæmt íslenzkri málvenju er
saj?t, að maður sé doktor frá til-
teknum skóla ef slíkt er til um-
ræðu, sem ekki var hér. Sjálfur
telur Eysteinn sijj taka til máls
sem einn „úr hópi .. . íslensku-
fræðinjja" oj; kveðst hafa „lokið
kandídatsprófi frá heimspekideild
fyrir fimmtán árum“. Fer hann
ekki leynt með stöðu sína, svo
kemst hann að orði: „Vitaskuld
nálj;aðist éj; þessar kenningar út
frá sérj;rein minni, sem er íslenzk-
ar bókmenntir og saga þeirra."
Það er þetta sem máli skiptir og
orðræðum okkar með öllu óvið-
komandi hvort hann (eða raunar
éjí sjálfur) hafi tiltekið próf frá
London. Eysteinn talar sem „ís-
lenskufræðinj;ur“, oj; þótt mér
þyki það orð óheppilej{t j/eri éj;
ekki ájjreininj; út af því. Sérj;rein
sína telur Eysteinn íslenzkar
bókmenntir oj; sögu þeirra, oj;
kandídatspróf hans er frá heim-
spekideild, því tek éj; orð hans sem
enduróm úr þeim herbúðum.
Sú önnur
I annarri „leiðréttinj;unni“ sej;ir
Eysteinn, að éj; j;eri „fyrirvara-
laust ráð fyrir því að (hann) sé
eins konar talsmaður heimspeki-
deildar ...“ oj; er það einnij; ranj;t.
Fyrirvari er á þessu hafður. Hins
vej;ar tekur Blysteinn svo ein-
drej;na afstöðu gegn tjáningar-
frelsi og setur fram svo vanhugs-
aða slegjuudóma, að engu líkist
utan hörðustu afstöðu heimspeki:
deildar á undanförnum árum. I
mínum augum er Eysteinn þannig
eins konar samnefnari þess hluta
hugvísindamanna, er gert hafa sig
bera að mestri þröngsýni í afstöðu
sinni til nýrra rannsóknarleiða.
Eysteinn lýsir sjálfur aðdáun á
forseta heimspekideildar og kveð-
ur sig persónulegan kunningja
þess manns. Við erum lítil þjóð,
íslendingar, og ekki er nema lítill
hluti þeirra, sem kennir sig við
„íslenzkufræði" og skyld fög,
kennarar við heimspekideild. En
þar sem Eysteinn lýsir afdráttar-
laust á prenti svipaðri afstöðu og
heimspekideild hefur tekið í
reynd, sagði ég að „væntanlega"
lýsti Eysteinn með orðum sínum
hinni raunverulegu afstöðu heim-
spekideildar — þ.e. gagnvart nýj-
um hugmyndum. Mun enginn mis-
skilja þetta. Þeir sem tala eins og
Eysteinn geta ekki firrt sig
ábyrgð.
Sú þriðja
í þriðja lagi mótmælir Eysteinn
þvi, að hann sé eins konar tals-
maður stéttar sinnar, íslenzku-
fræðinganna. Slík mótmæli eru út
í bláinn, Eysteinn talar sem einn
slíkra, en ég tók fram, að hann
væri ábyrgur orða sinna. Eysteinn
kemst ekki hjá tilteknu sálufélagi,
svo sagði þar: „Að vísu talar Ey-
steinn fyrir eigin reikning, en
hann virðist samnefnari þeirra,
sem veitzt hafa á sem harkaleg-
astan hátt að ritsafninu RIM.“
Var því við bætt í lokin, hvernig
„sumir“ íslenzkufræðingar sner-
ust við örðugum gátum rannsókna
— ekki stéttin sem heild.
Mótmæli Eysteins í þrem liðum
eru þannig útúrsnúningur, og læt-
ur hann sig þó ekki muna um að
legjya á grundvelli þeirra eftirfar-
andi spurningu fyrir lesandann:
„Fyrst Einari Pálssyni skjöplast
svona hrapallega í litlu atriðunum
sem minna máli skipta, hvað á þá
að halda um hin stærri fræðilegu
atriði, þar sem allt byggist á
glöggskyggni manna og nákvæmni
í meðferð heimilda sinna. Kannski
Flinar Pálsson treysti sér til að
svara þessu?“
Vissulega. Ekki ein „leiðrétt-
inganna“ á rétt á sér. Máli er
þarna hallað í trausti þess að les-
endur muni ekki orðalag frum-
greinanna. Virðist tilgangurinn sá
einn að verða sér úti um átyllu til
að dyljya um fræðilega framsetn-
ingu og heimildameðferð í ritsafn-
inu RIM. Svarið er einfaldlega:
Flettið upp greininni í Mbl. 24. júlí
s. 26-27.
„Með sirkli og reglustriku“
Helzta einkenni á grein Ey-
steins nú er, að hann kveðst ekki
haf sagt það, sem þó stendur á
prenti. Ritsmíð Eysteins í Tíman-
um átti að vera eins konar úttekt
á ritsafninu Rætur íslenzkrar
menningar auk skýringar á því, hví
íslenzkufræðingar hefðu leitt það
ritsafn hjá sér. í greininni er
Eysteinn hins vegar svo óheppinn,
að rugla meginatriðum saman.
Með bezta vilja verður ekki séð, að
hann hafi lesið neina bókanna,
ekki einu sinni þá fyrstu, sem
hann þó leggur til grundvallar.
Sennilega hefur Eysteinn ætlað að
skrifa um fyrstu viðbrögð sín og
það lost sem hann varð fyrir, er
tilgáturnar um baksvið Njáls sögu
birtust. Þeim sem ekki vita hvað
hér um ræðir skal bent á, að
„baksvið" Njálu var talið goða-
veldið íslenzka og hugmyndafræði
þess. Mörkun Alþingis og heims-
mynd fornaldar eru þar meginatr-
iði, og nefnist joörvallur kaflinn
er að þessu lýtur í bókinni Baksvið
Njálu „Heimsmynd Ketils hængs"
— Hængur var landnámsmaður í
Rangárhverfi sent á 9. öld.
í Tímagrein sinni gefur Ey-
steinn hins vegar eftirfarandi lýs-
ingu á því, hvernig hann hafi skil-
ið Baksvið Njálu, fyrsta bindi rit-
safnsins RIM:
„Niðurstaðan um það hvað höf-
undur vildi segja, sem ég fékk út
úr lestri bókar (Einars), var í
stuttu máli sú að Njáluhöfundur
hlyti að hafa byrjað verk sitt með
því að setjast niður með
herforingjaráðskort yfir Suður-
land fyrir framan sig, og með
sirkil og reglustriku í hendi. Síðan
hefði hann merkt út strik og
hringi á kortið, valið sér bæi sem
þessi strik runnu gegnum fyrir
sögustaði í bók sína, .búið til úr
þessu forskrift og samið sögu sína
eftir henni."
Misskilningurinn
Oft kann manni að skjöplast, en
sjaldan svo. Kynni því einhver að
halda, að merkingar væru óglögg-
ar í bók þeirri sem um ræðir. En
svo er ekki. Öll síða 79 er lögð
undir nafnið eitt: Heimsmynd
Ketils hængs. Og 10. kaflinn fjall-
ar sérstaklega um landnám Ketils
í heimildum. Allt um þetta skrifar
Eysteinn eins og höfundur Njálu
hafi framkvæmt mælingar land-
námsmanna — dregið hinn helga
Hring og markleiðirnar — sem
jafnframt voru mörkun Alþingis
samkvæmt niðurstöðunum. Til að
hnykkja á skoðun sinni endurtek-
ur Eysteinn þetta: „Mikil skáld
setjast einfaldlega ekki niður og
búa sér til formúlur með reglu-
striku og sirkli og skrifa síðan
meistaraverk út frá þeim.“
Ekkert fer m.ö.o. milli mála um
það, að Eysteinn telur höfund

\
Kinar Pálsson
Njálu hafa staðið að mörkun
Rangárhverfis. I Uppgjörinu var
þessu svarað svo: „Oft hef ég kom-
ið lesendum mínum á óvart, en
aldrei með því, að ég ætlaði Njálu-
höfund um fjögur hundruð ára7 þá
er hann settist að verki sínu. Ym-
islegt hefur mér dottið í hug, en
ekki þetta. Ber allt að sama
brunni: Er Eysteinn að gera sér
upp aulahátt, eða á að trúa hálf-
vitahættinum á mig?“
Munu fáir undrast spurninguna.
En nú neitar Eysteinn allt í einu,
að hann geri nokkra skekkju
þarna; segir svar mitt hvorki
meira né minna en „hugarfóstur
(mitt) eitt saman". Við skulum
hlusta á Eystein sjálfan:
Kaksvið Njálu
„En aftur kom annað dálítið
flatt upp á mig í grein Einars. Allt
frá árinu 1969 hef ég staðið í
þeirri meiningu að bókin Baksvið
Njálu fjallaði í rauninni um
baksvið Njálu, með öðrum orðum
að hún væri tilraun höfundar til
að sýna fram á að í Njálu gætti
erlendra hugmynda sem hefðu
sett mark á hana og mótað tilurð
sögunnar. Nú upplýsir Einar
Pálsson mig um að þetta sé hreinn
aulaháttur í mér, því bókin fjalli
alls ekki um þetta efni. Hún fjalli
í rauninni um hugmyndafræði
goðaveldisins, þ.e. taki til með-
ferðar efni sem eigi við um tímabil
í íslandssögunni sem sé nær 400
árum eldra en tilurðartími Njáls
sögu. Þetta notar hann síðan til að
gera mér upp þá skoðun að Njálu-
höfundur hafi verið orðinn 400 ára
gamall þegar hann skrifaði sögu
sína, sem vitaskuld er hans eigið
hugarfóstur eitt saman."
Þessi athugasemd er svo ein-
kennileg, að örðugt mun til að
jafna. Eysteinn kveðst allt í einu
fá upplýsingar um það nú, að bók
sú er fjallar um heimsmynd Ketils
hængs varði hugmyndafræði
goðaveldisins — þótt hann hafi
staðið í þeirri meiningu allt frá
árinu 1969 að hún fjallaði um
eitthvað allt annað! Og þó stendur
þetta skýrum stöfum í Baksviði
Njálu (s. 77):
„í tilgátum þeim sem hér fylgja
er gert ráð fyrir því, að landnáms-
maður Rangárhverfis hafi fram-
kvæmt sköpunarathöfn, er hann
helgaði sér landið. Hið nýja í til-
gátunum er, að þar er reynd ná-
kvæm skilgreining þess hvað skap-
að var, hvernig sú veröld var sam-
an sett, er sköpuð var og hver
tengsl þeirrar heimsmyndar voru
við landið sjálft. Séu tilgáturnar
réttar í meginatriðum, er auðvelt
að reikna út hvaðan trúarbrögðin
eru runnin, og hvert leita ber um
samanburð."
Allt þetta hlýtur Eysteinn að
hafa lesið árið 1969 — ef hann las
bókina þá. Og samt kveður hann
þetta allt nýtt fyrir sér — skrifar
meira að segja ritgerð um bókina
á grundvelli misskilningsins — og
raunar um allt ritsafnið á vissan
hátt — í Tímann 13. júlí 1982.
Baksvið — hugmyndafræði
Eins og hver maður sér, er
þarna ekki um neitt „hugarfóstur"
mitt að ræða. Eysteinn gat af-
kvæmið einn. Og geta menn þá
rétt aðeins ímyndað sér, hvort ég
hafi „upplýst" Eystein um það, að
Baksvið Njálu fjallaði alls ekki um
baksvið Njálu. Bókin heitir Bak-
svið Njálu af því að hún fjallar um
baksvið Njálu. Það baksvið er
Heimsmynd Ketils hængs sam-
kvæmt tilgátunum. í Uppgjörinu
(dálkur 3, lína 27) var skýrt fram
tekið, að þarna hefðu tilgátur um
baksvið Njálu einmitt verið lagðar
fram, svo að þessi orð Eysteins
eru jyörsamlega út í hött. En ekki
nemur þar af, heldur vill Eysteinn
nú láta líta svo út, sem þetta
tvennt geti alls ekki farið saman
— að það stangist beinlínis á, að
„Eftir alla prentsvertuna
vita blaðalesendur nú, aö
efnislega hefur engu verið
hrundið í ritsafninu RIM.
Og sú gagnrýni, sem uppi
hefur verið höfð, virðist
byggð á misskilningi frá
upphafi til enda. Þetta
kenni ég háskólanum,
sem ekki leyfði rökræður
um efnið meðan þeirra var
mest þörf.“
sett sé fram heimsmynd goðaveld-
isins sem baksvið Njálu. Með leyfi,
hvert hefði baksviðið annars átt
að vera? Að sjálfsögðu kæmi sjálf-
ur ritunartími sögunnar til greina
— en hann er einmitt ekki til um-
ræðu í bókinni.
Setjum svo, að vitmaður settist
niður eftir um 400 ár og ritaði
verk er gerðist í Rússlandi 1917 —
hvert yrði þá baksvið hans? Við
hvað miðaði hann atburði, hvernig
tefldi hann fram andstæðum, ef
ekki í hugtökum byltingarinnar og
hins hrynjandi keisaraveldis? Þar
er það baksvið að finna sem eitt
stenzt í sambandinu. Á nákvæm-
lega sama hátt miðar höfundur
Njálu verk sitt við hugmynda-
fræði goðaveldisins samkvæmt
niðurstöðunum. Þarna stangast
ekkert á eða hvert er baksvið hug-
verks — ef ekki hugmyndafræðin
að baki?
Ólafur pá og Ólafur uppá
Og enn versnar það:
„Eg verð að játa, að þetta kom
mér svolítið á óvart," heldur Ey-
steinn áfram. „Það var einu sinni
sagt að ekki væri það sama Ólafur
pá og Ólafur uppá, og ekki heldur
Jón og séra Jón. Ég er því vanast-
ur að fræðimenn reyni að hugsa
skýrt og rökrétt, og þar á meðal að
þeir reyni að gefa verkefnum sín-
um nöfn í samræmi við innihald
þeirra. Á ég kannski að eiga von á
því að Einar Pálsson eigi eftir að
setjast niður, skrifa sjálfsævisögu
sína og kalla hana ævisögu Ey-
steins Sigurðssonar? Gæti hann
til dæmis tekið upp á því að skrifa
sögu byggöar í Kópavogi og kalla
hana sögu Hafnarfjarðar?"
Ef þetta er ekki vallarmet á
Morgunblaðinu, þá hlýtur það að
minnsta kosti að vera persónulegt
met Eysteins. í grein minni er
skýrt fram tekið, að Baksvið Njálu
sé heimsmynd Ketils hængs. Bók-
artitillinn er „Baksvið Njálu" —
og heitið á tilgátunum 64 — meg-
inefni bókarinnar — er „Heims-
mynd Ketils hængs". Ritað er um
baksvið verksins, þ.e. hug-
myndafræði goðaveldisins í
tilgátuformi. Getur þetta verið
skýrara? Þó vill Eysteinn láta
okkur trúa, að hann misskilji
þetta — ellegar að hann fái ekki
botnað í, að slíkt fari saman. Ólík-
legt er, að þetta mundi misskiljast
í barnaskóla. En vart þarf að taka
fram að hafi Eysteinn séð Ólaf
uppá Ólafi pá og Kópavog kominn
á rand um Hafnarfjörð, þá er það
mál utan við Baksvið Njálu.
Þráhyggja Eysteins
Einna ótrúlegasti kaflinn í
grein Eysteins er þó sá er varðar
mínar eigin skýringar á Baksviði
Njálu:
„Meðan Einar Pálsson telur sér
ekki fært að gera grein fyrir rök-
um sínum með öðrum hætti en
þeim, að vitna stöðugt í rannsókn-
argreinarnar 1140 ... þá er hann
að ætlast til þess að við hin trúum
því sem við ekki getum tekið á.
Meðan hann rígheldur í þessa af-
stöðu fæ ég þess vegna ekki betur
séð, en að hann sé að ætla okkur
hinum að trúa því sem við höfum
ekki tök á að sannprófa. Munurinn
á trúarbrögðum og vísindum er sá,
að hin fyrrnefndu gera kröfu til
þess að fólk trúi því sem því er
sagt, en hin síðarnefndu ætlast til
þess, að fóik trúi einungis því sem
það getur sannprófað. Meðan Ein-
ar Pálsson vitnar stanslaust í
rannsóknargreinarnar 1140 er
hann að ætlast til þess að við hin
trúum — með öðrum orðum, hann
er að reka trúboð."
Nú hef ég aldrei þrástagast á
neinum 1140 rannsóknargreinum,
einungis nefnt þær til að skýra
hvers vegna sá háttur var hafður
á útgáfu RIM, að niðurstaðan var
sett fram á undan rökunum. En að
auki hafði Eysteinn gefið í skyn,
að ég hefði alls ekki safnað saman
efniviði, flokkað, vegið og metið,
áður en Baksvið Njálu var gefið
út. Hins vegar hafði heimspeki-
deild staðið opið að sjá þessar
greinar rétt eins og háskólanum í
Tóronto. Enginn gefur út slíkan
efnivið, enda væri fróðlegt að vita,
hvaðan taka ætti fé til slíks.
En orðalag Eysteins er lær-
dómsríkt. Eysteinn reynir að
koma því inn hjá lesandanum að
ég „ríghaldi" í þá afstöðu að skýra
Baksvið Njálu einungis með þeim
rannsóknargreinum, sem ekki
hafa verið gefnar út. Þetta er slík
fjarstæða, að maður veltir því
fyrir sér hvort Eysteini sé sjálf-
rátt. Að vísu var listinn yfir rann-
sóknargreinarnar 1140 lagður
fram í Tóronto, en að ríghaldið
væri í hann sjá lesendur bezt, er
þeir hugleiða, að hvorki meira né
minna en fimm ítarleg bindi hafa
verið út gefin í ritsafninu RÍM til
skýringar á tilgátunum 64. Og eft-
ir öllum sólarmerkjum að dæma
hefur Eysteinn alls ekki lesið þessi
fimm bindi — þótt hann láti svo í
veðri vaka. Er grein gerð fyrir
rökunum á margvíslegan hátt í
öllu ritsafninu, jafnvel svo, að al-
þýðufólk telur sig skilja. Ritsafnið
er byggt á tilgátuforminu, svo að
trúboð fyrirfinnst þar að sjálf-
sögðu hvergi. Sérhverjum fræði-
manni er boðið að fella tilgáturn-
ar — ef hann hefur til þess burði
— en viðurkenna þær eins og þær
eru fram settar ella. En, eins og
íslendingar nú vita, hefur ekki ein
einasta tilgáta ritsafnsins verið
felld. Þær standa allar — og fjöldi
þeirra hefur verið sannprófaður.
1‘ögn Eysteins
Það athyglisverðasta við grein
Eysteins nú er, að hann minnist
ekki á þetta síðastnefnda, enda
þótt honum sé það vel kunnugt.
Meðal annars var því lýst í Upp-
gjörinu, að öll þau meginatriði,
sem fornleifafræðingar töldu sig
ekki geta trúað á 1968 hafa nú
komið í leitirnar og verið staðfest.
Fjölda annarra staðfestinga finn-
ur Eysteinn í ritsafninu RIM. Ber
þar ekki sízt að nefna þau atriðin
sem Eysteinn taldi fjarstæðust og
hæddist að sem reglustiku og
sirkli — þau er vörðuðu Hjólið og
markleiðirnar í Rangárhverfi —
og Eysteinn telur sig væntanlega
ekki geta tekið á. Hvernig unnt er
að snúa slíku upp í „trúboð" er
mér ráðgáta.
En Eysteinn sjálfur virðist reka
trúboð vantrúarinnar.
Tilgátuformiö
Það fyndnasta við áreynslu
Eysteins er, að tilgátuformið
krefst engra skýringa á því fyrir-
fram, hvernig komizt varð að
hverti niðurstöðu. Ef þú notar
þetta form, þá merkir það, að ein-
ungis einn kvarði er á verkið lagð-