Morgunblaðið - 05.09.1982, Blaðsíða 10

54
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. SEPTEMRER 1982
.. þetta hugarástand mitt var andleg ofþensla á mjög
svo sjúklegu stigi, og get ég ekki gefið því annað nafn en
skákeitrun, sem hvergi mun þó getið í bókmenntum lækn-
isfræðinnar. Að því rak að lokum, að þessi einóða trylling
framdi ekki hervirki sitt einvörðungu á sálinni, heldur
einnig á líkamanum. Ég lagði af, svaf órótt og illa ...“
Þannig lætur Stefan Zweig aðalpersónuna í skáldsög-
unni Manntafli lýsa sjúklegu sálarástandi sínu eftir
þrúgandi einangrunarvist í bækistöðvum Gestapo,
nasistalögreglunnar illræmdu. Fanginn er að glata and-
legu jafnvægi vegna þeirrar iðju sinnar að tefla skákir í
huganum, bæði utanaðlærðar skákir og nýjar skákir við
sjálfan sig.
Þegar sjálfsævisaga Vilhjálms Stefánssonar landkönn-
uðar kom út fyrir tæpum tuttugu árum komst sá orðróm-
ur á kreik að í henni væri að finna fyrirmynd Zweigs að
aðalpersónunni í Manntafli. Þetta var íslenskur skólapilt-
ur, Björn Pálsson, síðar Kalman, að nafni, sem farið
haíði til náms vestur fyrir tilstilli Vilhjálms. Saga Björns
og örlögin sem Zweig skapar sögupersónu sinni eru svo
sláandi lík að framangreindar hugmyndir verða ekki af-
greiddar sem einber hugarburður.
Niðurbrotinn og vonsvikinn reit
Stefan Zweig meistaraverkið1
Manntafl. Hann hafði orðið fyrir
sárústu vonbrigðum með það sem
hann trúði mest á — manninn
sjálfan. Nú var hann útlægur ger
úr sínu eigin föðurlandi vegna
þeirrar aumkunarverðu meinloku
sem greip um sig í Þýskalandi
fjórða áratugarins. Hatur og reiði
náðu þó aldrei tökum á Zweig þótt
hann neyddist á sinni tíð til að
ganga svipugöngin oftar en flestir
aðrir. I æviminningum sínum,
„Die Welt von Gestern", kemst
Zweig svo að orði, í þýðingu Ing-
ólfs Pálmasonar og Halldórs J.
Jónssonar:
„Hin linnulausu eldsumbrot í
iðrum álfunnar hafa komið geysi-
legu róti á líf okkar allra, jafnvel
hinna smæstu og lítilsigldustu, og
það eina, sem ég get talið mig hafa
fram yfir allan fjöldann, er að ég
Árið 1949 kom Manntafl út í móðurmáli höfundar i Austurríki.
hef sem austurrískur Gyðingur,
rithöfundur, húmanisti og friðar-
sinni ætíð staðið þar, sem þessar
hamfarir voru mestar. Þrívegis
hafa þær lagt í rústir heimili mitt
og tilveru, slitið mig úr tengslum
við fortíðina og hrakið mig út i
auðnina, þar sem enginn veit sinn
næturstað. En ég harma þetta
ekki. Athvarfslaus maður er í nýj-
um skilningi frjáls, og sá einn þarf
ekkert undan að draga sem engum
er háður."
Ennfremur segir hann: „Ég er
alinn upp í Vín, tvö þúsund ára
gamalli heimsborg, en varð að
hrökklast þaðan líkt og glæpa-
maður, áður en hún var gerð að
þýskum útkjálkabæ. Verk mín á
frummálinu hafa verið brennd til
ösku í landi, þar sem þau nutu
vinsælda hjá milljónum lesenda.
Þannig á ég hvergi heima, er alls
staðar útlendingur og þegar best
lætur gestur. Jafnvel Evrópa, það
heimaland, sem mér er hjartfólgn-
ast, er mér glötuð, þar sem hún nú
öðru sinni flýtur í bræðrablóði.
Gegn vilja mínum hef ég orðið
vitni að ægilegasta ósigri mann-
legrar skynsemi og trylltustu sig-
urför villimennskunar, sem sagan
getur. Aldrei hefur nokkur kyn-
slóð á jafn háu andlegu þroska-
stigi — ég segi þetta ekki af stolti
heldur blygðun — beðið slíkt
siðferðilegt skipbrot og okkar."
Þessar aðstæður eru sú lífs-
reynsla sem skáldið byggir á í
Manntafli, þessari dramatísku
lýsingu á andlegri kúgun nasism-
ans. Manntafl er síðasta verk
Stefan Zweigs, en talið er að hann
hafi gengið frá sögunni í Brasilíu
sem var endastöð hans í útlegð-
inni. Líkt og aðrar bestu sögur
Zweigs er Manntafl stutt skáld-
saga eða löng smásaga, hvort
heldur menn kjósa að nefna. I
Heimsbókmenntasögu sinni segir
Kristmann Guðmundsson að
skáldskapur Stefan Zweigs rísi
hæst í Manntafli. Það eru ófáir
Kristmanni sammála hér um.
Af
Birni Kahnan
og Manntafli
Zweigs
Saga Zweigs
Sögusvið Manntafls er stórt far-
þegaskip á leið frá New York til
— eftir Garðar Sverrisson
Buenos Aires. Meðal farþega er
Mirko Czentovic, heimsmeistari í
skák, sem hyggur á nýja sigra suð-
ur í Argentínu. Fyrir tvö hundruð
og fimmtíu dollara lætur hann til-
leiðast að tefla við skoska náma-
verkfræðinginn McConnor og
samráðsmenn hans í reyksal
skipsins. Heimsmeistarinn sigrar
fyrirhafnarlaust. McConnor legg-
ur fram meira fé og þeir fá aðra
skák við Czentovic. Samráðsmenn-
irnir eru komnir með peð uppá
sjöundu línu og hyggjast nú leika
því áfram uppí borð og vinna
drottningu, enda virðist það aug-
Ijós vinningsleikur i stöðunni.
Þegar McConnor snertir peðið til
að ýta því upp er allt í einu gripið
í handlegg hans af áhorfanda sem
kemur nú með flóknar skýringar
þess efnis að ef þeir leiki leiknum
muni heimsmeistarinn máta þá í
niunda eða tíunda leik — það hafi
sýnt sig í skák Aljekíns og Bog-
oljubow árið 1922. Aðkomumaður-
inn fullvissar þá um að skákin
bjóði í besta falli uppá jafntefli ef
rökrétt sé teflt. Samráðsmennirn-
ir láta nú aðkomumanninum eftir
að ákveða leiki sina og heims-
meistarinn sem áður svaraði leikj-
um þeirra viðstöðulaust þarf nú
sífellt lengri umhugsunartíma.
Björo Kalman
Hins vegar er það aðkomumaður-
inn sem nú leikur tafarlaust, en
það höfðu samráðsmennirnir ekki
gert áður. Aðkomumaðurinn hafði
fullvissað þá um jafnteflisleið og
hann nær jafntefli fyrirhafnarlít-
ið. Heimsmeistarinn vill nú aðra
skák og beinir tilboðinu greinilega
til aðkomumannsins ókunna.
Hann þvertekur hins vegar fyrir
Stefan Zweig
það, segist ekki hafa teflt í ald-
arfjórðung og biðst afsökunar á
því að hafa skipt sér af gangi mála
við skákborðið.
í svefninum líka
Ókunni maðurinn skýrir einum
farþeganna frá sögu sinni. Kveðst
hann vera Austurríkismaður sem
hafi verið handtekinn af nasistum
eftir að þeir innlimuðu land hans.
Hafi hann verið settur í einangrun
á Hótel Metropol, aðalstöðvum
Gestapo, svo hafa mætti uppúr
honum upplýsingar sem Gestapo
klæjaði eftir. Þegar hann hefur
verið fjóra mánuði í einangrun
tekst honum að stela bók við eina
af þeim fjölmörgu yfirheyrslum
sem hann gengst undir. Bókin
reynist innihalda 150 úrvalsskákir
hinna ýmsu meistara skáklistar-
innar. í fyrstu þótti fanganum
þetta miður, því hvorki hafði hann
skákborð né taflmenn. Hann lét þó
ekki hugfallast. í snilldarþýðingu
Þórarins Guðnasonar læknis seg-
ist fanganum svo frá:
„Merkin í bókinni, al, a2, c7, c8,
breyttust sjálfkrafa í kollinum á
mér í sjónmyndir og hreyfanlegar
taflstöður. Þessi tilfærsla var al-
ger — ég hafði flutt borðið og
mennina inn í heilabúið, og for-
múlurnar einar saman veittu mér
yfirlit yfir taflstöðuna á hverjum
tíma, alveg eins og æfður tónlist-
armaður þarf ekki annað en renna
augunum sem snöggvast yfir
nótnabók til þess að heyra allar
raddir og samhljóma. Enn leið
hálfur mánuður, og þá var mér
leikur einn að tefla allar skákir
bókarinnar utan að — eða blint,
eins og það er kallað."
Aldrei framar að tefla
Nú ágerist taflfíkn fangans.
Hann hefur skilgreint smæstu
mistök hverrar skákar til hins
ýtrasta. Hann tekur því til við að
tefla við sjálfan sig í huganum,
svo fáránjegt sem það nú kann að
virðast. Áfergja hans og keppn-
isskap fara sífellt vaxandi:
„Ekki hef ég minnstu hugmynd
um, hversu margar skákir ég
tefldi við sjálfan mig í þessu vit-
stola, óseðjandi kappi síðustu
mánuðina, sem ég dvaldi í klefan-
um — sjálfsagt þúsund eða meir.
Þetta var árátta, sem ég gat ekki
staðið gegn. Frá morgni til kvölds
hugsaði ég ekki um annað en bisk-
up og peð og hrók og kóng og a og
b og c og mát og hrókun; öll mín
vitund og tilvera snerist án afláts
um reitina á taflborðinu. Taflgleð-
in varð að taflfýsn, taflfýsnin að
taflsýki, ástríðu, æði, sem ég var
ekki einungis haldinn í vökunni,
heldur áður en varði í svefninum
iíka. Ég hugsaði allt í skákum,
leikjum, mótleikjum og taflþraut-
um. Þráfaldlega vaknaði ég í
svitabaði og fann á mér, að ég
hlaut að hafa haldið áfram að
tefla í svefninum ...“
Og síðar: „Að lokum var ég orð-
inn svo æstur við taflið — og ég
gerði nú ekkert annað frá morgni
til kvölds en tefla — að ég gat ekki
lendur kyrr verið eitt andartak.
Ég gekk viðstööulaust um gólf,
meðan ég hugsaði um skákirnar,
æ hraðar, aftur og fram, og varð
því ólmari sem úrslit hverrar
skákar nálguðust. Fíknin að
vinna, sigrast á sjálfum sér,
breyttist smám saman í æði. Ég
nötraði af ákefð og óþolinmæði,
því að alltaf þótti öðrum helm-
ingnum hinn of svifaseinn og rak
miskunnarlaust á eftir."
Fanginn er að því kominn að
bila andlega. Hann losnar úr ein-
angruninni og strengir þess heit
að tefla aldrei framar. Þetta heit
heldur hann þar til á skipinu að
hann lætur undan þrýstingi sam-
ferðamanna sinna sem gert hafa
sér grein fyrir hæfileikum hans. í
síðustu skákinni á skipinu slær útí
fyrir honum og hann sér í hugan-
um allt aðra stöðu en þá sem er á
borðinu. Þegar honum verður
þetta ljóst rís hann úr sæti, snýr
sér að félögunum og segir: „Ég
verð einnig að biðja ykkur afsök-
unar, herrar mínir. Én ég varaði
ykkur líka við því fyrirfram að bú-
ast við miklu af mér. Fyrirgefið
mér þetta hneyksli — nú snerti ég
aldrei við tafli framar."
Sigraði alla
keppinauta sína
Víkjum nú að Birni Pálssyni