Morgunblaðið - 05.09.1982, Síða 12

56
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1982
skjöldu. Ætla má að hann hafi
lagt meiri rækt við skákina en áð-
ur, eftir að hann ákvað að þiggja
skóiavistina í Harvard. Vilhjálm-
ur skýrir svo frá að þeim Shaler
hafi fallið þessar málalyktir ákaf-
lega þungt. Ekki var þó ein báran
stök í vestandvöl Björns. Vil-
hjálmi segist svo frá:
„Hann varð altekinn þeirri
hugsun, að hann væri að missa
vitið. Einmitt þegar við hinir töld-
um, að hann ætti að vera gramur
eða reiður vegna þess, að einhverj-
ar reglur hindruðu að hann gæti
keppt, kom hann á fund minn og
tjáði mér að hann væri að bila
andlega."
Og síðar: „Ég held að það hafi
haft mest áhrif á Björn, að honum
var ómögulegt að gleyma. Nær frá
bernsku mundi hann hverja skák,
sem hann hafði teflt; hann gat
stillt skákum upp eftir minni og
skilgreint í huganum mistökin,
sem honum eða andstæðingunum
höfðu orðið á. Að líkindum taldi
ég þetta ekki nógu alvarlegt, þegar
hann sagði mér frá því, þar eð ég
hélt, að ég gæti fengið hann til að
skipta um skoðun með því að
hlæja að honum. En einum eða
tveimur dögum síðar var hann
horfinn."
Gegn Frank Marshall
Ennfremur: „Nokkru síðar barst
bréf frá Winnipeg. Ættingi Björns
hafði útvegað honum starf við
múrsteina- og kalkburð. Björn var
þá staðráðinn í að tefla aldrei
skák framar, og með því að strita,
þar til hann yrði dauðuppgefinn
og dytti út af í draumlausan svefn
á hverju kvöldi, gæti hann
kannski haldið vitinu. Allir, sem
voru kunnugir honum, voru mér
sammála um, að best væri fyrir
mig að hafast ekki að.“
Vilhjálmur segir að prófessor
Mavor hafi orðið fyrir vonbrigðum
þegar hann frétti hver örlög
Björns hefðu orðið. Hann hafði
lagt á ráðin um að afla Birni fjár
og frama með því að efna til sýn-
isskáka (fjölteflis) um Kanada
þvert og endilangt. Vilhjálmur
greinir frá því þegar hinn
heimsfrægi skákmeistari Banda-
ríkjanna Frank Marshall tefldi
fjöltefli í Winnipeg, en það mun
líklega hafa verið sumarið 1906.
Einhver kunningi Björns hafði
fengið hann með sér til að vera á
meðal áhorfenda. Einn skák-
manna Winnipeg mætti ekki til
leiks. Nokkrir viðstaddra sem
vissu að Björn gat teflt „bókstaf-
lega drógu hann að auðu borðinu",
eins og Vilhjálmur orðar það.
Skák þeirra Marshalls hófst með
eðlilegum hætti:
„Eftir nokkra leiki virtist
Marshall forviða. Hann kvartaði
um það síðar, að menn hefðu átt
að aðvara hann, og sagði, að þessi
skákmaður hefði átt að vera á
fyrsta borði. Marshall tapaði þess-
ari einu skák í fjölteflinu, en lét í
ljós ósk um að tefla aðra skák við
Björn. Hann neitaði hins vegar að
tefla aftur og tefldi aldrei framar,
að minnsta kosti ekki í Winnipeg.
Skák hans við Marshall virðist
vera hin eina, sem hann tefldi
vestanhafs, er varðveitt hefir ver-
ið. Hún birtist í Lasker’s Chess
Magazine eftir uppskrift í Winni-
peg“
Um Björn Pálsson Kalman er
óvenju litlar upplýsingar að hafa,
sérstaklega þó um skákferil hans.
í afmælisriti Taflfélags Reykja-
víkur er hans þó getið á einum
stað. Pétur Zophaníasson, sem bar
höfuð og herðar yfir íslenska
skákmenn í byrjun aldarinnar,
nefnir einn mann í bókinni sem
komist hafði með tærnar þar sem
hann hafði hælana. Pétur skrifar:
„Rétt eftir að félagið var stofnað
(árið 1900) gekk Björn Kalman
málaflutningsmaður í það. Hann
tók miklum framförum og var
munur okkar um 1904 mjög lítill."
Þá segir Pétur að eftir að Björn
hafi komið til Vesturheims hafi
hann teflt mjög mikið við Magnús
Smith og verið jafn honum.
Skákstyrkur Björns
En hvað segir þetta okkur um
skákstyrk Björns? í fyrsta lagi er
Björn, annar frá hægri, ásamt
frændum s/num, sonum Jóns
Ólafssonar ritstjóra.
athyglisvert að Pétur nefnir Björn
sem dæmi um ungan mann sem
tekur mjög örum framförum. I
annan stað sem dæmi um mann
sem hafi komist sér næst að
styrkleika. Athygli vekur að það
líða ekki nema þrjú ár frá því
Björn byrjar að tefla og þar til
hann tvítugur kemur næst besta
skákmanni landsins að styrkleika.
Samkvæmt upplýsingum grein-
arhöfundar hugsaði Björn mjög
mikið um skák í Kaupmannahöfn
veturinn 1904 til 1905. Það er því
ekki fráleitt að ætla, miðað við
hinar öru framfarir hér heima, að
Björn hafi verið fljótur að gera
meira en að jafna þennan „mjög
litla“ mun sem Pétur segir að hafi
verð þeirra í millum á öndverðu
ári 1904.
Líklega segir það þó enn meira
um skákstyrk Björns að hann hafi
„teflt mjög mikið við Magnús
Smith og verið jafn honum", eins
og Pétur staðhæfir. Saga Magnús-
ar er ævintýri útaf fyrir sig. Hann
fæddist í Miklaholtshreppi á
Snæfellsnesi í desember 1867, son-
ur Magnúsar Árnasonar á Rauða-
mel. Föður sinn missti Magnús
ungur og fyrir fátæktarsakir sá
hann ekki fram á að njóta hér
heima þeirrar menntunar sem
hugur hans stóð til. Einn síns liðs
hélt hann vestur til Kanada árið
1885, þá aðeins 17 ára. Helstu
hugðarefni Magnúsar þar vestra
urðu fljótt rafmagnsfræði og
skák, en í þeirri list tók hann
strax miklum framförum.
Þrisvar sinnum tók Magnús
þátt í Kanadameistaramótinu í
skák og varð hann Kanadameist-
ari í öll skiptin; 1899,1903 og 1906.
Árið 1907 kom sjálfur heims-
meistarinn í skák, Dr. Emanuel
Lasker, tii Kanada. Lasker var
þýskur stærðfræðiprófessor af
Gyðingaættum sem unnið hafði
heimsmeistaratitilinn af Steinitz
árið 1894. Hann var nú búsettur í
New York þar sem hann gaf út hið
fræga skákrit Lasker’s Chess
Magazine. Heimskringla birtir
frétt um komu Laskers þann 20.
júní 1907:
„Dr. Lasker, taflkappinn heims-
frægi, sem var hér í bænum fyrir
nokkrum dögum, fékk svo mikið
álit á landa vorum Magnúsi Smith
við þá litlu viðkynningu, sem hann
hafði af honum þau tvö kvöld, sem
þeir kynntust hér, að hann bauð
Magnúsi stöðu við ritstjórn þeirra
taflblaða, sem dr. Lasker gefur út
í þágu tafllistarinnar. — Dr. Lask-
er sagði ennfremur, að það væri
ósk sín að hafa hr. Smith sem tafl-
félaga til að æfa sig við til undir-
búnings, er hann þarf að tefla í
keppni til að verja taflheiður sinn.
Þessi staðhæfing taflkappans sýn-
ir best hve mikið álit hann hefur á
taflþekking Magnúsar. Landar
Magnúsar hér munu allir óska
honum til lukku í þessari nýju
stöðu hans. Magnús fer héðan al-
farinn til New York innan fárra
daga.“
Eins og segir í Heimskringlu
fluttist Magnús til New York og
gerðist leikbróðir Laskers og með-
ritstjóri að Lasker’s Chess Maga-
zine. Gat nú Magnús sér gott orð,
ekki síst fyrir afrek sín í frægasta
skákklúbbi Bandaríkjanna ,The
Manhattan Chess Club. Um Lask-
er er það að segja að hann hélt
heimsmeistaratitlinum í 27 ár
samfellt, eða þangað til Caba-
blanca vann hann árið 1921. Eng-
inn skákmaður fyrr eða síðar hef-
ur komist nálægt því að slá þetta
met Laskers.
Féll jafnan
í sömu gryfjuna
Af framansögðu má nokkuð
Ijóst vera að þeir Magnús og Björn
hafa ekki verið neinir amlóðar til
höfuðsins. En sem fyrr greinir
tekur Björn þá afdráttarlausu
ákvörðun að hætta skákiðkun, ein-
mitt þegar hann er að komast í
hóp hinna fremstu snillinga. Þeg-
ar hann hafði ráðið bót á svefn-
truflunum þeim er skákin olli hon-
um, hætti hann múrsteina- og
kalkburði og réðst til starfa við
vestur-íslenska blaðið Lögberg.
Þar starfaði hann fyrst sem blaða-
maður en síðan meðritstjóri í
hálft annað ár. Síðla árs 1908 snýr
Björn heim til íslands og er hon-
um haldið veglegt samsæti áður af
því tilefni, auk þess sem honum er
fært forláta gullúr með árituðu
fangamarki. í kveðjuorðum
fimmtudaginn 26. nóvember 1908
segir Lögberg m.a.: „Hann (Björn)
hefir margt í það (Lögberg) ritað
fróðlegt og hugkvæmt, og vér er-
um þess fullvísir, að hann hefir
mikla blaðamenskuhæfileika,
dómgreind, smekkvísi og þekk-
ingu. Hann er prýðilega vel að sér
ekki eldri maður." — „Við þökkum
Birni fyrir alúð hans og góða hjálp
við blaðið í samvinnu við oss,
óskum honum allrar velgengni
heima á ættjörðinni og vonum að
miklir og góðir hæfileikar hans fái
þar að njóta sín sem allra best.“
Er heim var komið hóf Björn
laganám og lauk Iögmannsprófi
árið 1912. Upp frá því fékkst hann
við ýmis störf lögfræðilegs eðlis,
auk þess sem hann ritstýrði blað-
inu Reykjavík um eins árs skeið
árin 1912 og ’13. í október kvænist
hann Mörtu Maríu Indriðadóttur
leikkonu, dóttur Indriða Einars-
Einarssonar, leikritaskálds og
fyrsta hagfræðings íslendinga.
Björn tók upp ættarnafnið Kalm-
an árið 1916 og varð fljótt þekkt-
ari undir nafninu Björn Kalman
en Björn Pálsson.
Eftir að Björn kom heim fór
strax orð af honum sem miklum
skáksnillingi er tefldi jafnt blind-
andi sem sjáandi. Um þennan orð-
róm var hann jafnan fámáll. Ein-
hverju sinni munu skákáhuga-
menn hafa fengið hann til að tefla
en það orðið stutt gaman því
Björn féll jafnan í sömu gryfju og
fyrr; skákirnar festust í huganum
og hann fékk ekki svefnfrið. Vit-
andi um hæfileika sína hefur þessi
óáran vafalaust lagst þungt á
Björn. Ein af þessum tilraunum
hans til að tefla að nýju mun hafa
farð fram í Bárunni (bílastæðið á
horni Tjarnargötu og Vonarstræt-
is) þar sem Björn tefldi fjöltefli —
hann blindandi en keppinautarnir
sjáandi. Segir sagan að keppinaut-
ar Björns hafi ekki verið upp-
litsdjarfir að þeim bardaga lokn-
um.
„Illa dreymir
drenginn minn“
Ósigur Björns gegn sjálfum sér
í skákinni var aðeins eitt áfallið af
mörgum sem hann varð fyrir á
misviðrasömu lífshlaupi. Geðslag
hans var mjög sveiflukennt þann-
ig að á stundum dró hann sig
í hlé svo vikum skipti vegna
þunglyndis. Féllust honum þá
hendur í lífsbaráttunni, varð kvíð-
inn og fámáll. Hákon Bjarnason
fyrrum skógræktarstjóri, sem
þekkti Björn kvað gerst af núlif-
andi mönnum, héfur tjáð grein-
arhöfundi að Björn hafi gert sér
mætavel grein fyrir þessum hæð-
um og lægðum í fari sínu og kunn-
að að hegða sér samkvæmt því.
Árið 1924 veiktist Björn í
mænu, með þeim afleiðingum að
hann dofnaði í vinstra helmingi
líkamans og gekk haltur upp frá
því. Honum mun þó hafa batnað
mænuveikin að einhverju marki
en aldrei svo að hann gengi heill
til skógar. Stuttu eftir að hann
veiktist skildu þau Marta Indriða-
dóttir. Næstu ár stundaði Björn
málflutningsstörf með hléum, því
til að lina andlegar og líkamlegar
þjáningar var hann farinn að nota
áfengi í meira mæli en aðrir
menn.
Sá er þetta ritar hefur lagt sig
nokkuð fram um að hafa upp á
fólki sem þekkti Björn Kalman. Þó
eftirtekjan sé rýr, eru umsagnirn-
ar um hann allstaðar nær sam-
hljóma: Björn var óvenju greindur
maður með vítt áhugasvið. Hann
var skapmikill ef því var að skipta
og þungur, nema helst þegar hann
var með í staupinu. Þrátt fyrir
þetta var hann prúðmenni, vand-
aður og kurteis í öllum samskipt-
um við fólk. Þá ber mönnum sam-
an um að slyngari og eftirsóttari
málflutningsmaður en Björn hafi
varla fyrirfundist í bænum. Þeir,