Morgunblaðið - 05.09.1982, Síða 13

MQRGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1982
____—i-_____________________________
57
sem til þeirra mála þekktu, báru
virðingu fyrir hæstaréttarlög-
manninum Birni Kalman. Enginn
þeirra er greinarhöfundur ræddi
við minnist þess að hafa séð Björn
tefla eða heyrt hann tala um skák.
Flestir kváðust þó hafa heyrt
þann orðróm í bænum að hann
væri snillingur í þeirri íþrótt.
Björn Kalman efnaðist aldrei af
lögmannsstörfum sínum. Um 1930
fluttist hann til Vestmannaeyja
og áratugi síðar kvæntist hann
Ragnheiði Oddsdóttur, hjúkrun-
arkonu. Er líða tók á ævi Björns
hallaði sífellt undan fæti, en þar
kom hvort tveggja til heilsuleysi
og notkun áfengra drykkja. Þegar
Björn lést í janúar 1956, minntist
Hákon Bjarnason þess í Morgun-
blaðinu hve mikið dálæti faðir
hans, Páll Ólafsson, hafi haft á
honum:
„Páll var orðinn roskinn þegar
Björn var að komast á legg og
mun það síst hafa dregið úr dálæt-
inu. Bréf Páls frá þessum tíma eru
full af umhyggju fyrir syninum
unga jafnframt áhyggjum um
framtíð hans.“ Við þetta mætti
bæta að missir þriggja sona hefur
líklega ekki dregið úr umhyggju
Páls fyrir Birni. í ljósi þess sem
síðar varð um Björn, verður eftir-
farandi ljóð Páls hugstæðara en
ella:
„Illa dreymir drenginn minn:
Drottinn, sendu engil þinn
vöggu hans að vaka hjá,
vondum draumum stjaka frá.
Láttu hann dreyma líf og yl,
Ijós og allt, sem gott er til,
ást og von og traust og trú.
Taktu hann strax í fóstur nú.
Langa og fagra lífsins braut
leiddu hann gegnum sæld og þraut.
Verði hann besta barnið þitt.
Bænheyrðu nú kvakið mitt,
svo ég megi sætt og rótt
sofa dauðans löngu nótt.“
Hvers vegna B?
Þótt ýmsir þræðir séu lausir í
sögu Björns Kalman er ljóst að
þar hefur ekki farið neinn meðal-
maður. Til þess eru lýsingarnar á
honum of stórbrotnar. Samkvæmt
heimildum greinarhöfundar mun
skákferill hans hafa verið nokk-
urskonar þjóðsaga á Harvard
lengi eftir að hann hætti þar
námi. í bók Gylfa Gröndal, Menn
og minningar, segir Jón E. Ólafs-
son eftirfarandi um ferðir Stefans
Zweig: „.. .Zweig fór í ferðalag
til Ameríku fyrir heimsstyrjöld-
ina fyrri. Hann dvaldi nokkurn
tíma í New York og fór einnig til
Boston og heimsótti Harvard ...“
Þá segir Jón að ekki sé loku fyrir
það skotið að hann hafi kynnst
Vilhjálmi Stefánssyni. Hafi Zweig
dvalið lengi í Harvard má ætla
að hann hafi heyrt sögu Björns
þar, því Zweig var mikill áhuga-
maður um skák.
Það má undarlegt heita ef
Zweig hefur ekki þekkt sögu
Björns er hann reit Manntafl.
Sögupersóna Zweigs og Björn
vinna sigra sem aðkomumenn
í reyksal farþegaskips, eftir að þar
hafa farið fram kappskákir að
þeim fjarstöddum. Eins og sögu-
persónan er Björn einn í hópi
margra keppinauta þegar hann
leggur Marshall að velli. Eins og
heimsmeistarinn i sögunni verður
Marshall allt í einu forviða þegar
Björn kemur til sögunnar. Björn
teflir við Marshall eftir að hann
hefur tekið ákvörðun um að hætta
allri taflmennsku, alveg eins og
sögupersóna Zweigs. Hvorugur
gengur til leiks af ráðnum hug,
heldur tefla báðir fyrir hvatn-
ingarorð félaga sinna. Báðir neita
að tefla frekar þegar sú ósk er lát-
in í ljósi.
Ákvörðun Björns og skáksnill-
ingsins í Manntafli um að tefla
aldrei framar er af sama toga.
Þeir geta ekki gleymt skákum sín-
um og óttast að þeir séu að veikj-
ast á geði vegna þeirrar „maníu"
að hugsa einlægt um skákir. Báðir
eiga örðugt með svefn af þessum
sökum. Þá er athyglisvert að
Zweig gefur skáksnillingnum í
sögunni ekkert nafn, öndvert við
aðra sem um er fjallað í þriðju
persónu. Hann lætur sér nægja að
nefna aðeins bókstafinn B þegar
um aðalpersónuna er að ræða.
Hvers vegna endilega B þegar um
þrjátíu aðra bókstafi er að velja?
Og hvers vegna lætur Zweig hann
ekki heita einhverju nafni — ein-
hverju hljómfegurra og skáldlegra
nafni en bara B?
Meðal þeirra manna sem grein-
arhöfundur hefur rætt mál þetta
við er Guðmundur G. Þórarinsson
alþingismaður sem er áhugamað-
ur um hvort tveggja skáksögu og
ritverk Stefan Zweigs. Guðmund-
ur gerði meira en að taka undir
vangaveltur greinarhöfundar.
Hann kvaðst, eftir nokkra athug-
un á málinu, vera alveg sann-
færður um að Björn Kalman væri
fyrirmynd Zweigs að þessari
skærustu perlu smásagnagerðar-
innar, eins og hann orðaði það.
Örlög Zweigs
í viðræðum við menn hefur
greinarhöfundur víða orðið var við
þá kenningu að skáklýsingar
Zweigs í Manntafli séu með þeim
hætti að höfundur geti ekki hafa
haft mikla innsýn í viðfangsefnið,
skákina. Þessi kenning er, vægt til
orða tekið, ósköp lasburða. Zweig
hefði svo sem verið í lófa lagið að
velta sér uppúr til dæmis einstök-
um afbrigðum ákveðinna varna-
tegunda, en þá er líka viðbúið að
með því hefði hann þrengt
lesendahóp sinn til mikilla muna.
Auk þess þarf ekki mikinn speking
til að sjá að skákin er ekkert aðal-
atriði í Manntafli, heldur aðeins
rammi. Vera má að einhverjir les-
endur gamni sér aðeins við skáklýs-
ingarnar í sögunni, en þá hafa þeir
líka farið á mis við hið raunveru-
lega viðfangsefni höfundar; upp-
gjörið við þá mannlegu eymd og
smáborgarahátt sem þýski nas-
isminn var.
Sjálfur lifði Zweig það aldrei að
vera lokaður inni af löndum sínum
fyrir jafn fáránlega sök og þá að
vera af uppruna sínum en ekki
einhverjum öðrum. Þvert á móti,
og kannski sínu verra, var hann
lokaður úti, fjarri tyftunarglöðum
skósveinum hins aríska hrygn-
ingastofns. Fyrst flúði hann til
Lundúna, þá til New York og loks
til Brasilíu. Helför Hitlers um
Evrópu lagðist þyngra á Zweig
með hverju ári. Viðbrögð hans
voru fyrst og fremst sárindi og
vonbrigði. Ekkert lá fjær þessum
frjálslynda húmanista en ofbeldi
og yfirgangur.
Halldór Laxness greinir frá því
í Skáldatíma að Zweig hafi lýst
þeirri skoðun við sig fyrir stríð, að
Island myndi komast af klakk-
laust. „Þegar næsta stríð ríður yf-
ir,“ sagði hann við Halldór, „sendi
ég yður orð að útvega mér her-
bergiskytru einhverstaðar upp-
undir þaki í Reykjavík." Þetta orð
sendi hann því miður aldrei.
Stefan Zweig og kona hans, El-
izabeth Charlotte, settust að í
smábænum Petropolis skammt
frá Rio de Janeiro. Niðurbrotin og
vonsvikin yfir örlögum sínum og
þjóðar sinnar styttu þau sér aldur
á heimili sínu 23. febrúar árið
1942. í bréfi sem Zweig skildi eftir,
lýsir hann því að maður eins og
hann, kominn yfir sextugt, þurfi
óvenju mikið þrek til að taka upp
þráðinn enn einu sinni.' Eftir hin
löngu ár á veglaúsum flótta séu
kraftar hans á þrotum. Telji hann
því betra að kveðja þetta líf af
frjálsum vilja og með réttu ráði.
Þetta líf sem þekkti engin gæði á
jörðu æðri persónulegu frelsi. Þór-
arinn Guðnason sneri niðurlags-
orðum bréfsins þannig á íslensku:
„Svo kveð ég alla vini mína.
Vonandi lifa þeir það að sjá roða
nýs dags eftir þessa löngu nótt. En
mig brestur þolinmæði, og því fer
ég á undan þeim."
Um þessi örlög reit Laxness:
„Ég hef þá fánýtu skoðun að hefði
Zweig skrifað mér eins og hann
sagði og ég útvegað honum kames
undir súð í Reykjavík mundi ekki
hafa farið sem fór.“
Síríus
-ámillivína
jmoi Mm
Hreint súkkuladi fyrir sælkera