Morgunblaðið - 05.12.1982, Blaðsíða 1
Sunnudagur 5. desember - Bls. 49-96
Marsibil Hjálmarsmóðir
ast um aldur á spjöldum bók-
menntasögunnar. I fardögum
flytjast hjónin í Miðvík á brottu,
en óvíst hvert, og ekki sést heldur
hvað þá verður um Marsibil og
Jón. Aftur á móti getur hennar
minnilega þetta ár. Hún beiðist
vanfær húsa um kvöld, segir sag-
an, að Hallandi á Svalbarðsströnd
innarlega, fæðir þar nóttina eftir
sveinbarn sem þegar næsta dag er
komið að Neðri-Dálksstöðum
nokkru utar á ströndinni og fer
ekki þaðan aftur í bráð. Þeim
stutta var gefið í skírn nafnið
Hjálmar.
Um þennan barnsburð á Hal-
landi hafa fræðimenn verið með
mikinn bollalagnað sem von er til,
því kirkjubókin sannar ekki hve-
nær ársins Marsibil Semingsdótt-
ir varð léttari (dagsetningin var
skafin út, sjálfsagt af því að hún
reyndist varasöm) og munnmæli
þegja um tildrög þess að hún tók
sér gistingu á Hallandi. Aðrar
heimildir sem stundum koma að
gagni þegar kirkjubækur bregð-
ast, til að mynda legorðsskýrslur
og þess háttar fræði, hjálpa ekki
heldur upp á sakirnar í þetta sinn.
Bólu-Hjálmarssaga, vandræða-
gripur öðrum þræði sem nýtilegt
heimildarrit, segir fullum fetum
að Hjálmar hafi fæðzt 6. febrúar.
Jón Þorkelsson ályktar hins vegar
eftir rækilega könnun: „Það mun
því varla nokkru sinni annað viss-
ara fást en hann sé fæddur á
Mikkjálsmessu, 24. fimmtudag í
sumri, hinn 29. september 1796.“
Finnur Sigmundsson, sem tók allt
þetta vafamál til nýrrar grand-
skoðunar, treystist ekki til að
dagsetja fæðinguna: „Það er með
öllu óvíst, hvort þessi atburður
hefir orðið síðari hluta vetrar
1796, meðan Marsibil var enn í
vist hjá Hallgrími í Miðvík, eða
ekki fyrr en að hausti sama ár.“
Hann dregur þó fram ákveðin lík-
indi þess að burðardagur Hjálm-
ars sé í febrúar 1976.*
Þetta óvissuatriði verður nú
lagt í lágina, en horfið síðar, undir
þáttarlok, að því sem Hjálmari
III
Svonefnd konungsverzlun á ís-
landi var afnumin árið 1787. Síð-
astur kaupmaður á Húsavík sam-
kvæmt því skipulagi hét Björn og
var sonur Halidórs Brynjólfssonar
Hólabiskups og frúar hans, Þóru
Björnsdóttur prests Thorlaciuss í
Görðum á Alftanesi. Björn kaup-
maður bar ættarnafn móður sinn-
ar, hafði verið skírður því, og kvað
það vera eitt fyrsta dæmi slíkra
nafngjafa hérlendis.
Björn Thorlacius dvaldist
Skagafirði um hríð eftir andlát
föður síns 1752, seinast á Mæli-
felli. Móðir hans sat þá Reynistað
og hélt umboð klausturjarðanna.
Espólín segir að Björn væri farinn
utan áður en hún lézt 1767. Hann
varð forvaltari við brennisteins-
verkið í Þingeyjarsýslu árið 1772
og kaupmaður konungs á Húsavík
með fylgi Skúla landfógeta, svila
Halldórs biskups, og gerðist mjög
loðinn um lófa. Björn hefur verið
ágætur í marga staði, ef trúa skal
dómvísi prestsins þar í sókn:
„mætur maður, skynsamur, vel að
sér“; „valinn maður, vel skýr af
náttúru"; „vitur og aðgætinn,
stjórnsamur, siðsamur".
Kristjana hét kona Bjarnar
(prestur: „lesandi og skrifandi,
stjórnsöm, hreinlynd, í meðallagi
að sér“); hún var dönsk og eldri en
hann, svo munaði tólf árum. Þau
áttu saman tvær dætur og einn
son, sem kemur mikið við ævisögu
Marsibilar Semingsdóttur. Þessi
kaupmannssonur fæddist 1777 og
hét tveimur nöfnum: Skúli Magn-
ús, vafalítið eftir Skúla Magnús-
syni fógeta í þakkar- og virð-
ingarskyni. Skúli- Thorlacius —
stundum var nafnið ritað Skúli M.
„Misskipt er manna láni“ nefnist ný bók sem
Iðunn gefur út og er höfundur hennar Hannes
Pétursson, skáld. Bókin hefur að geyma fimm
heimildaþætti, sem allir fjalla um fólk, sem bjó í
Skagafirði lengur eða skemur á síðustu öld og fram
á þessa. Morgunblaðið hefur fengið heimild til
birtingar á þætti úr bókinni. Sá, sem fyrir valinu
varð, nefnist Marsibil Hjálmarsmóðir og segir þar
frá móður Bólu-Hjálmars. Hér er þó aðeins birt
upphaf þáttarins.
Hannes
Pétursson, skáld,
í vinnustofu
sinni.
Ljósm.. Sigurgeir Sigurjónsson
sjálfum fannst þóknanlegt að
segja um komu sína í þennan
heim.
*Fært er í kirkjubók Glæsibæjar 1797, að
Hjálmar (nfrilluborinn“) sé skírður þad ár;
dagsetninguna vantar og engin gudfeðgin
nefnd. Heimili Jóns og Marsibilar er þar sagt
vera Halland.
I
ú kona sem fæddi
Hjálmar Jónsson stend-
ur óglöggt fyrir hug-
skotsaugum manna, hún,
‘hverfur’ jafnsnemma 6g
saga hans byrjar. Þó lifði hún
fram að þeim tíma er Hjálmar
fluttist frá Bólu í Blönduhlíð út að
Minni-Ökrum í sömu sveit, meira
en hálffimmtugur að aldri. Vitan-
lega getur þessarar konu nokkuð í
æviágripum Hjálmars, en lítið er
hún þar annað en kvenmaður sem
víða fer norðanlands og hlýtur
stuttaralega dóma hinna prest-
lærðu. Nafn hennar þykir óvenju-
legt: Marsibil Semingsdóttir; það
er að sama skapi auðþekkt í
kirkjubókum og öðrum færslum.
Einhver mun segja að á litlu ríði
að dvelja frekar en aðrir hafa gert
við þessa löngu liðnu persónu, hún
hafi aðeins lagzt á barnsæng og
alið Hjálmar, síðan borizt úr ein-
um stað í annan án þess hún kæmi
honum hið minnsta við, og „lagð-
ist lítt orð á hana“ stendur í
Húnvetningasögu, jafnvel kölluð
„ógerðarkind" í ættarbókum
Espólíns. Hvað um þetta, hún er
altént Marsibil Hjálmarsmóðir
um leið og hún er Marsibil Sem-
ingsdóttir. Hjálmar minnist henn-
ar í vísum, og flest hefur hann
vitað sem á daga hennar dreif, það
var brot hinnar tilfinningalegu
aðbúðar hans, þótt hann léti
sjaldnast sjást bein merki þess í
kveðskap. Með þeim hætti kom
Marsibil Semingsdóttir syni sín-
um við hvert sem hana bar, með
þeim hætti var hún Hjálmarsmóð-
ir allt til loka. Fyrir því er ómaks-
ins vert að rekja á ný ævispor
hennar og nánar en gert hefur
verið hingað til. Þessari konu
verður samt ekki lýst nema úr
nokkurri fjarsýn, þótt tjaldað sé
heimildum áður ónotuðum, því
tíminn „leifði skörðu" hér eins og
víðar.
II
Marsibi) Semingsdóttir var bor-
in og barnfædd í Suður-Þingeyj-
arsýslu. Þegar hún kom í heiminn,
1769 eða því sem næst, bjuggu for-
eldrar hennar, Semingur Jónsson
og Guðrún Jónsdóttir, að Hólkoti í
Reykjadal og voru lítilsmegandi.
Ættir þeirra beggja lágu til Mý-
vatnssveitar. Semingur dó 1784,
en Guðrún 1807, brauðbítur hjá
Jóni syni sínum, bónda þá og lengi
síðan í Stórutungu á Tjörnesi. Jón
Espólín nafngreinir níu systkin
Marsibilar, en dr. Jón Þorkelsson
fjögur. Eitt var Guðbjörg, síðar á
Uppsölum í Blönduhlíð, tengda-
móðir Hjálmars í Bólu.
Ekki segir af bernskudögum
Marsibilar Semingsdóttur, en í
Trérista eftir
Bólu-Hjálmar
í Miðvík átti heima vinnumaður
sem hét Jón Benediktsson, fátæk-
ur bóndasonur þingeyskur, fædd-
ur 1763 í Fagranesi í Aðaldal.
Hann hafði sex ár samfellt unnið
þeim húsbændum sem þá bjuggu í
Miðvík, fyrst austur í Rauðu-
skriðu, en fylgt þeim 1792 að Mið-
vík. Jón var vel látinn maður, gáf-
um búinn og dyggur í störfum.
Hann hafði eins og Marsibil hras-
að á siðferðissvellinu, þegar hann
eignaðist í ágúst 1791 piltkorn í
lausaleik með vinnukonu í Rauðu-
skriðu. Þessi legorðsbrot vinnu-
hjúanna í Miðvík hömluðu samt
ekki því að þau hefðu með sér
gaman, og brátt varð Marsibil
þunguð eftir Jón.
Árið 1796 gengur í garð, ill-
viðrasamt, það ár þegar nöfn
tveggja fátæklinga í Grýtubakka-
hreppi, vinnuhjúa sem sluppu lif-
andi undan móðuharðindum, fest-
það má ráða af vitnisburðum
guðsmanna eftir að hún komst
upp, að hún hafði lært illa biblíu-
sagnir, vers og bænir, kristin-
dómsþekking hennar, kunnáttan,
reiknaðist fárra fiska virði.
Marsibil tók ung að vinna fyrir
sér úti um sveitir. Krossmessuárið
1789—90 var hún vistum á Skriðu-
landi í Aðaldal, „les nokkuð, þjón-
ar sæmilega, fákunnandi", því
næst tvö ár á Sílalæk. Þar kom á
hana barnsþykkt. Hún ól dreng
árið 1791, og gekkst við honum
maður á Sílalæk, Kjartan Jónsson.
Drengur þessi var skírður Ingjald-
ur og bjó seinna í Núpasveit.
Marsibil braut af sér í augum
guðs og manna þegar hún féll með
Kjartani á Sílalæk, og sálnatal
Nesprestakalls bergmálar það: „Ei
skikkanleg". Þar er hún ennfrem-
ur sögð „skrafin" og „ekki marg-
kunnandi". Marsibil vinnukona er
í stuttu máli heldur léttvæg fund-
in.
Nú líða önnur tvö ár, og fara
engar nýjar spurnir af Marsibil
Semingsdóttur. En haustið 1795 er
hún talin til heimilis í Miðvík,
syðsta bæ í Grýtubakkahreppi.
Húsráðendur þar bjuggu fyrr í
Rauðuskriðu í Aðaldal. Má eiga
víst að Marsibil hafi þekkt til
þeirra síðan, einnig hafði Guð-
björg systir hennar þjónað þeim í
Miðvík. Marsibil var nú komin all-
langt frá gömlum stöðvum, vestur
á sjávarsíðu í Eyjafirði. En óx hún
í áliti sem því nam? Ónei, enn
rauk úr sömu kolunum: „Hefir
ekki svo sérlegt orð; í lakara lagi
að sér“ stendur við nafn hennar í
Laufáskirkjubók.