Morgunblaðið - 05.12.1982, Blaðsíða 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1982
Thorlacius — þótti í uppvexti
„hlýðinn og efnilegur" piltur.
Arið 1792 keypti Björn Thor-
lacius jörðina Laxamýri og flutti
þangað heimili sitt úr höndlun-
arstaðnum, bjó um sig ríkmann-
lega og með miklum fólksafla.
Hann reisti á Laxamýri timbur-
stofu alþiljaða hið innra, en undir
torfþaki, með sex glergluggum og
einum bíleggskakalofni. Hún var
hólfuð sundur í þrjár vistarverur:
grænmálaða stássstofu, daglega
stofu og sængurkammer, en áfast
húsinu var svo kjökkenið. í stofun-
um gat að finna, svo eitthvað sé
talið, stóran hægindastól með
blárri rósaflossetu og sex stóla
minni með sams konar áklæði,
eikardragkistu, stórt skrívepúlt
blátt, ýmsan dýrindis borðbúnað,
tvo Ijósastjaka úr silfri, þrjá silf-
urbikara stóra og silfurkönnur
tvær, aðra stóra en aðra litla, og
var einn bikarinn og minni kann-
an forgyllt innan. Máski héngu
líka til skrauts í stofunum tvö
fyrirmannleg vopn sem Thorlacius
átti: byssa kölluð „stássleg" af
þeim sem sáu og pístóla; en auk
þeirra skotvopna var að sjálfsögðu
til á búinu veiðihólkur „með
hulstri, pung og horni“. Bókaskáp-
ur kaupmanns gekk siður í augu:
biblía sást þar engin, en Grallar-
inn og postilla meistara Jóns,
nokkuð af Hrappseyjarprenti, rit
Lærdómslistafélags, hrafl
danskra bóka og hitt og þetta
sundurleitt.
Styttra varð í stórbúskap
Bjarnar Thorlaciuss á Laxamýri
en til var horft. Fáum dögum eftir
nýtt ár 1794 lá hann örendur,
maður fimmtugur og ári betur,
banamein hans var hastarleg
taksótt, lungnabólga. Ekkjan stóð
fyrir búrekstrinum áfram, þó ekki
lengur en fram undir októberlok,
hvarf þá til maka síns yfir landa-
mærin, dáin úr „magnleysi". Skúli
sonur þeirra var sigldur fyrir
skömmu þegar föðurgarður hans
breyttist í sorgarhús tvisvar á
einu ári, „sendur í læri við gull-
smiðs profession í Kaupmanna-
höfn“.
Sem næst tveim vikum eftir
fráfall Bjarna Thorlaciuss hóf
sýslumaðurinn í Þingeyjarþingi að
registrera dánarbú hans, fyrst á
Laxamýri, síðan á Húsavík, í end-
aðan aprílmánuð. I jörðum hafði
Björn átt: Laxamýri og hjáleiguna
Mýrarsel; Stórutungu í Bárðardal
og hjáleiguna Svartárkot; í Tjör-
neshreppi Saltvík og hjáleiguna
Kaldbak: í Kelduneshreppi Vík-
ingavatn og hjáleigurnar Sultir og
Kílakot, ennfremur í sama hreppi
Grásíðu og Ólafsgerði.* Hann átti
hjá landsetum sínum 22 leigukú-
gildi og hálfu betur.
*Ólafsgerði er ekki nefnt í heildarskrá skipta-
jgðrnings yfir jarðeignir, en hlýtur að hafa
fallið þar niður af misgá, því jörðin gekk til
arfs. Þar hefur Björn átt 3 kúgildi.
Töluverður búfénaður kom til
skipta eftir Björn kaupmann, væn
hrúga af peningum í járnbundnu
skríni (ríxort, krónur, spesíur
o.fl.), en úti í Húsavíkurkaupstað
stæðilegur bær, kallaður Krist-
jánsbær, vatnsmylla timbursmíð-
uð til kornmölunar, í góðu standi,
og fjórir bátar: sexmannafar,
fjögramannafar, skipsbátur og
stór áttæringur, svo einhvers
staðar sé gripið niður í góssinu.
Allan þennan Laxamýrararf
bar undir fjórar persónur: ekkju
Bjarnar Thorlaciuss, dætur tvær
og Skúla. Dæturnar hétu Anna
Karen og Þóra. Anna Karen var
gift norskum starfsmanni Húsa-
víkurverzlunar, Nikulási Buch,
„brennisteinsverks forstöðumanni
og assistent" eins og það hét víst
formlega, lærimeistara í skíða-
íþróttum þar nyrðra með tilstyrk
danskra stjórnvalda. Þóra giftist
um mitt ár 1796 Birni Halldórs-
syni sem þá var djákn á Grenjað-
arstað, en hélt seinna Eyjadalsá
og svo Garð í Kelduhverfi; sonar-
son þeirra var séra Björn Hall-
dórsson sálmaskáld í Laufási.
Arfshlutur Skúla varð samkvæmt
lögum helmingi gildari en hvorrar
systurinnar, og fékk hann í jörð-
um Grásíðu og ólafsgerði með
landskuld og 5 kúgildum og hjá-
leigurnar Kaldbak, Sultir og Kíla-
kot með landskuld og 6'A kúgildi, í
tilbót búpening, gripi af góðmálmi
I_________________________________
og margt annað fémætt úr inn-
búinu.
Skiptaforvaltarinn lauk starfa
sínum 20. september 1794. Ef til
vill var haustskipið þá siglt, þann-
ig að gullsmíðanemanum í Kaup-
mannahöfn barst ekki þegar frétt
um arftökuna. Það gilti einu, sag-
an var ekki öll. Á miðri jólaföstu
þetta ár tók sýslumaður „undir
skiptaréttar aðgjörðir tilfallið
sterbú sál. ekkjunnar Christianu
Thorlacius" og lauk þeim útreikn-
ingum í maímánuði næsteftir.
Kom þá í eigu Skúla Laxamýrar-
jörð hálf, en hina hálflenduna
erfðu systur hans, hvor sinn
fjórðapart.* í sömu eignarhlut-
föllum skiptist á milli þeirra nýja
timburstofan. Og enn rakaðist að
Skúla mikið lausafé. Mýrarsel,
Stóratunga og Svartárkot gengu á
hinn bóginn til hálfbróður þeirra
systkina, sammæðra. Hann hét
Kristján Scheel og var utanlands,
enginn vissi hvar á hnettinum.
Síðast spurðu menn til hans í
Kaupmannahöfn nokkru fyrr, þá
kvaðst hann „sér uppihaldandi
sem matrós á engelsku skipi“. Arf-
ur Kristjáns Scheel á eftir að
koma til tals seinna i frásögunni.
Hinar umfangsmiklu registra-
sjónir og reikningskúnstir vegna
dánarbúsins á Laxamýri voru
samt ekki þar með á enda kijáðar.
Fram kom skuld Hansteens Húsa-
víkurkaupmanns við dánarbúið, á
6. hundrað ríkisdalir, svo sýslu-
maður þurfti enn að ríða til Laxa-
mýrar hinn 12. ágúst 1795 „til að
gjöra endilega skiptaslutningu á
sterbúi sál. kpm. Björns Thorlaci-
us“, og var þeirri skiptingu hagað
svo sem ekkjan væri enn ofanjarð-
ar og henni ætluð arfshlutdeild í
skuldinni „til reglulegrar sund-
urdeilingar á hennar eftirlátnum
eignum milli hennar barna". Þeg-
ar svo loks var upp staðið frá
hinni „endilegu skiptaslutningu"
*Það álit þingeyskra fræðimanna er rangt að
Skúli hafi erft alla Laxamýri, sbr. Horfnir úr
héraði (bls. 9) eftir Konráð Vilhjálmsson,
skiptagjörningar varðveittir í Þjóðskjalasafni
taka af tvímæli um þaö.
sýndu reikningsdálkar að Skúla
Thorlaciasi hafði tæmzt föðurarf-
ur og móðurarfur sem nam sam-
tals — metinn til peninga — um
1.500 ríkisdölum í kúrantmynt.
Þessi úrelta fjárhæð verður nokk-
urn veginn skiljanleg ef haft er
bak við eyrað, að Björn Thorlacius
keypti árið 1792 Laxamýri og Mýr-
arsel, Stórutungu og Svartárkot,
alls 66 jarðarhundruð að fornu
mati, á 600 ríkisdali krónumyntar;
102 skildingar voru í hverjum
ríkisdal þeirrar myntar, en 96 í
kúrantdal.
Dvöl Skúla Thorlaciuss „í læri
við gullsmiðs profession" ytra var
tíðindalítil. Ætla mætti eftir
bragðinu af orðum Gísla Kon-
ráðssonar eitt sinn þegar hann
nefnir Skúla: „sigldur og nam
gullsmíð að kallað var“, að farizt
hafi undan fyrir honum að ljúka
námi, en það var ekki; sumarið
1793 hóf hann iðnnám sitt og varð
í aprílmánuði 1799 sveinn í
gullsmíðum.
Skúli kom út um 1800, en hefur
siglt aftur, því seinna vitnaðist að
hann lánaði manni í Höfn peninga
árið 1802. Um svipað leyti er hans
viðgetið í Húnavatnssýslu. Hann
hefur sennilega verið í kaupferð-
um á annarra vegum, en eins og
brátt mun sagt lagði hann fé sitt í
verzlun. Skúli kaupmannsson var
nú í röð fjáðustu ungra herra-
manna hér um slóðir og stefndi á
annað en að setjast í arf sinn
heima í Þingeyjarsýslu. Nær þess-
um tíma lagðist á þokki í milli
hans og Marsibilar Semingsdótt-
ur. Það er ágizkun, en ekki ófyrir-
synju, að Skúli hafi áður vitað
hver hún var, hann unglingsstrák-
ur í hefðarfamilíu, hún vinnukona
á vist í Aðaldal. Marsibil þénust-
aði á Sílalæk 1790—92, eins og
fyrr sagði, og þaðan er skammt til
Húsavíkur; að líkindum hélt hún
sig þar nærsveitis missirin sem í
hönd fóru, áður en hún réðst að
Miðvík, en þá var Skúli kominn að
Laxamýri. Hver veit nema hann
hafi rennt til hennar augum í þá
daga, og ekkert síður þótt með
þeim væri nokkur aldursmunur.
Eftir barnsburðinn á Hallandi
1796 hverfur Marsibil um hríð
sjónum þeirra sem leita fólks í
kirkjubókum, en Hjálmar sonur
hennar fæddist upp á Neðri-
Dálksstöðum við góðan aðbúnað.
Marsibil stígur fram á sviðið að
nýju 1801, ógift í vinnukonustandi
á Hömrum í Hrafnagilssókn og
vistar sig þaðan að Hvammi innan
sömu sóknar. Þá eiga heima stutt
undan, í Akureyrarkaupstað,
systkin hennar, Guðbjörg fyrr-
nefnd og Semingur sem seinna bjó
í Húnavatnsþingi.
Árið 1802 kveður Marsibil Sem-
ingsdóttir Norðurland eystra og
heldur rakleitt vestur að Vindhæli
á Skagaströnd, merkilegum
bóndagarði i þann tíð. Fólk þaðan
var búfast á Akureyri kringum
aldamótin, eins og nánar mun
verða sagt, og líkast til er þar upp-
hafs að leita fyrir vistarráðum
Marsibilar. Vestra komst hún
brátt í kunnleika við Skúla Thor-
lacius. Þau stigu í eina rekkju, en
hjónavígsludagur þeirra finnst
ekki skráður, þar sem kirkjubæk-
ur á Skagaströnd eru glompóttar
frá þeim árum.
Enginn maður sem stakk niður
penna um Marsibil Semingsdóttur
lýsti því hversu hún var að ásýnd,
og þar eiga þau Skúli óskilið mál,
honum er hvergi lýst heldur. Hitt
er óbein lýsing Marsibilar, að
sigldur kaupmannsson og ríkur
skyldi vilja hana, af lágum stigum
og tvífalleraða, eins og steigurlæt-
ið var þá meðal standspersóna út í
almúgann. Þessi vinnukona var
óskapvör og fákæn í sálmum og
bænum, en hefur bætt það upp,
haft eitthvað til að bera sem pilt-
um hugnast ævinlega. Systurdótt-
ir hennar, Guðný á Uppsölum sem
átti Hjálmar skáld, var sögð „lítil
vexti" en „fögur álitum". Sé að
marka svo stór orð: fögur álitum,
hefur Guðný erft kvenfegurð sína
úr móðurætt alltaðeinu sem úr
föðurætt, og því nær lýsing henn-
ar að nokkru til Marsibilar Sem-
ingsdóttur.
Vorið 1803 . vék Marsibil frá
Vindhæli fram að Hjaltabakka, þá
prestssetri, og var þar samfellt
þrjú næstkomandi ár. Hinn 30.
nóvember 1804 eignuðust þau
Skúli dóttur á Hjaltabakka og
skírðu hana Kristjönu Lovísu.
Sóknarmannatöl prestakallsins
vantar frá þessum tíma, en Marsi-
bil og Skúli hafa sennilega verið
húsmennskufólk, þótt sýsluyfir-
valdið skrái ekki Skúla nafn í
manntalsbækur meðal þeirra sem
gjalda tíund.
aö Hótel Sögu sunnudaginn 12. desember kl. 8.30.
Klausturhólar
Jólasveinar
í stórvandræðum
Nú er algjört neyöarástand á fjöllum, vegna gífurlegrar snjókomu. Jólasveinarnir eru í stórvandræðum af því að allir
hreindýrasleðarnir eru fastir í snjónum með allar jólagjafirnar handa börnunum og það eru bara 20 dagar til jóla, en
jólasveinarnir hafa tekið eftir því að SUBARU-bílar komast alltaf áfram í snjónum, af því að þeir hafa drif á öílum
hjólum og líka hátt og lágt drif. Þessvegna sendu jólasveinarnir þrjá jólasveina til byggða, þá Stúf, Askasleiki oq
Skyrgám, til að ná í SUBARU-bílatil að bjarga ástandinu á fjöllunum.svo að engin börn fari í jólaköttinn 9
Þeir Stúfur, Askasleikir og Skyrgámur skoðuðu SUBARU-bílana rækilega og þeir voru svo ánægðir að þeir ákváðu aö
fresta svolítið för sinni til baka með SUBARU-bilana, til að geta skemmt börnum og fullorðnum á
STÓREFLIS SUBARU-JÓLAHÁTÍÐ í DAG SUNNUDAG KL. 3
INÍtiVAK H F 1 ,(,ÁM >\
SY\ INíiAUSAl I HIW HAI DAl.MtDI