Morgunblaðið - 05.12.1982, Blaðsíða 22
70
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. DESEMBER 1982
GOOD?ÝEAR
GEFUR ^RÉTTA GRIPIÐ
ttteé
ÚRVALSDEILDIN
ídag
sunnudag kl. 19.00
ÍÞRÓTTAHÚS HAGASKÓLA
Njarðvík
Stafkirkjur
þau Brun og Kielland styðja ein-
dregið niðurstöður RÍM hvað
þekkinguna varðar, enda þótt slíkt
sé af skiljanlegum orsökum ekki
tekið fram — hvorugt þekkti at-
huganirnar. En hvernig sem menn
velta dæminu nú fyrir sér, snúast
fyrri líkur við: Enginngetur fram-
ar sagt, að það sé ÓLIKLEGT að
landnámsmenn Islands hafi þekkt
ofangreind hugtök. Þvert á móti
bendir allt til þess, að Iand-
námsmenn Islands hafi kunnað
þessi hugtök — og beitt þeim. Það
skrýtnasta í því sambandi er, að
þegar ég var sjálfur að reikna út
formin og tölvísina af allegóríu og
goðsögnum hafði ég ekki hugmynd
um tilvist Algorismusar Hauks
Erlendssonar. Enginn norrænu-
maður hefur nokkurn tíma bent
mér á þá mikilvægu heimild; er
beinlínis svo að sjá sem nánast
enginn nútíma fræðimaður ís-
lenzkur hafi veitt þessum lykli að
miðaldaþekkingunni athygli —
hvað þá heldur að hann hafi botn-
að nokkurn skapaðan hlut í
tengslum tölvísinnar við Land-
námu. Hauksbók sem heild hef ég
aldrei haft milli handa (aðeins
Landnámu og einstök rit; Algor-
ismus hefur farið fram hjá mér
m.a. vegna þess að Jakob Bene-
diktsson nefnir hann ekki í efn-
isskrá Hauksbókar í KLNM, talar
aðeins um „encyclopædisk stof".
Útgáfa Finns og E.J. frá 1892—96
er ófáanleg).
Nú hefur að vísu enginn íslenzk-
ur fræðimaður tekið vísindalega
afstöðu til hinna sex binda RÍM á
prenti, svo að ekki er unnt að
vitna í rök gegn niðurstöðum rit-
safnsins. En ef dæma má af líkum,
er svo að sjá sem flestir norrænu-
menn og sagnfræðingar hafi gefið
sér að FORSENDU, að land-
námsmenn íslands hafi EKKI
GETAÐ KUNNAÐ neitt af þeim
klassísku lærdómum sem hér um
ræðir, af þeirri einföldu ástæðu,
að slíkir lærdómar hafi ekki
þekkzt á Norðurlöndum þá er ís-
land var numið. Nú fjúka allar
slíkar viðbárur út í veður og vind.
Þarna er um að ræða sjálf megin-
atriði þeirrar hugmyndafræði sem
helztu fræðimenn greina af forn-
leifum!
Sú staðreynd, að íslenzku niður-
stöðurnar byggðust á greiningu
merkingar í goðsögnum og alleg-
óríu gerir efnið með eindæmum
forvitnilegt, eigi aðeins fyrir ís-
lendinga, heldur og fyrir aðra. Má
segja, að unnt sé nú að líta yfir
menningarsögu Evrópu af sjón-
arhóli hvers tilvist engan grunaði
áður.
Eftirfarandi málsgrein Kielland
er þó e.t.v. mikilvægust alls, þegar
borin er við niðurstöður RÍM:
„But my studies in Egyptian
and Greek art, conducted over
many years, have led me to see
another vital aspect: the basic di-
mension does not belong to one
plane only but, as already shown,
jointly to two planes perpendicul-
ar to each other, thus producing
three-dimensional space. This is
fundamental." (s. 20.)
Það er með ólíkindum að sjá
þetta. Ég komst að nákvæmlega
sömu niðurstöðu fyrir um 15 árum
— þeirri, að goðaveldið íslenzka
hefði grundvallazt á þeim horn-
steini er nútímamenn nefna þrí-
víd(L En það var einmitt sú niður-
staða sem gerði það að verkum, að
unnt var að setja fram nákvæmar
afdráttarlausar tilgátur um það
sem finnast mundi í Flórenz
Endurfæðingarinnar.
Nú vitum við, að niðurstöðunum
ber saman. Það athyglisverðasta
fyrir Islendinga er, að Kielland
skilgreinir ekki hugtak þrívíddar-
innar nánar og rannsakar ekki,
hvernig það tengist hugmynda-
vefnum að öðru leyti. Það er hér
sem íslendingar hafa sérstöðu: til-
gátur hafa verið settar fram um
gjörvalla heimsbyggingu þá sem
þarna um ræðir — um afstöðu
hvers einstaks hluta efniviðarins
til heildarinnar. Engan mun
væntanlega hafa grunað, að nokk-
ur möguleiki væri á þessu — sízt
að unnt mundi að greina slíkt efni
af Allegóríu og goðsögnum. En nú
blasir þetta við — stutt nýjustu
fornleifarannsóknum Norðmanna.
Samkvæmt tilgátum RÍM lá
þrívíddin að baki landnámi Ketils
hængs og mörkun Alþingis (sjá
t.d. Rammislagur 1978, s. 19).
Það sem áður þótti ótrúlegt er
nú eðlilegt.
Nafnið sem fornmenn notuðu
yfir hugtak þrívíddar var Tening-
ur. Merkti það hugtak „jörð“ í
fræðunum, þ.e. EFNIÐ Jörð, eitt
af fimm grundvallarformum ver-
aldar. Þar sem unnt reyndist að
setja fram ákveðna tilgátu um
staðsetningu þess hugtaks hér-
lendis — að Hofi á Rangárvöllum,
landnámsbæ Ketils hængs —
reyndist kleift að setja upp allan
þann vef er fylgdi. Það var einmitt
sú tilgáta — um þrívíddarhugtak-
ið sem hornstein ríkisstofnunar á
miðöldum — er lögð var fram í
Flórenz. Kielland sýnir, að hún
skilur þetta atriði — þótt hún
rannsaki það ekki nánar —
þrívíddin var grundvallar hugsun-
in — sá hornsteinn sem við var
miðað.
Og nú kemur allt í einu í ljós, að
þetta hugtak er MEGINATRIÐI í
kafla þeim er Algorismus nefnist
eftir Hauk Erlendsson lögmann!
Augljóslega var það engin til-
viljun, að Hrafn, sonur Hængs,
skyldi verða fyrsti lögsögumaður-
inn eftir stofnun Alþingis. Allt
bendir til, að hann hafi kunnað
þessa fornu speki. Samkvæmt
grundvallarrannsóknum RÍM var
gjörvallt mælikerfi Alþingis mið-
að við hugtak þrívíddarinnar að
Hofi. En samkvæmt niðurstöðum
Paolo Alberto Rossi, þess arki-
tekts sem mest er nú talinn vita
um hugmyndafræði Endurfæð-
ingarinnar, var sjálf mörkun
borgríkisins Flórenz miðuð við —
þrívíddina. Stendur sú þrívídd
enn, eitt af frægustu meistara-
verkum Ítalíu, Babtistero S. Gio-
vanni — talið reist á hofi guðsins
Marz. Er með afbrigðum fróðlegt
að sjá, hversu vel Kielland gerir
sér grein fyrir mikilvægi hugsun-
ar þessarar, enda þótt hún þekki
hvorki rannsóknir þær er að þrí-
víddinni lúta hér né í Flórenz.
Stutt grein í Morgunblaðinu
leyfir ekki, að bók Kielland séu
gerð frekari skil að sinni. Það skal
aðeins endurtekið í lokin, að það
voru ekki einasta kirkjur sem féllu
undir lögmál geómetríunnar í
Noregi, heldur og skipasmíðin og
skreytilistin. Þannig hafa mörg
víkingaskip verið mæld, og sýna
þau flest frábæra geómetríska
þekkingu. Má þeirra á meðal
nefna þekktustu skip þau sem
varðveitzt hafa og kennd eru við
Gokstad og Oseberg. Hefur tekizt
að rekja þróun skipasmíðanna allt
aftur til 1. aldar f. Kr. og er ekki
vafi talinn leika á því, að vík-
ingaskipin frægu hafi átt sér eg-
ypzka ættfeður (sjá t.d. s. 58). En
skip það sem „karfi" nefndist er
álitinn eiga sér frummynd í Bys-
ans, í skipi því er Grikkir nefndu
„karabos".
Skrautmunir þeir frá víkingaöld
sem sýna mikla þekkingu á geó-
metríu eru fjölmargir, og rekur
Kielland speki forma og hlutfalla í
djásnum og vopnum allt aftur til
bronz- og steinaldar. Gefur sú
niðurstaða möguleika á alls kyns
samanburði við elztu menningar-
samfélög Grikkja og Egypta, að
ekki sé talað um fornminjar á
Bretlandseyjum. Neyðumst við til
að láta staðar numið hér, en nóg
ætti að vera að gert: Kenningin
um hugmyndafræðilega vankunn-
áttu Norðurlandabúa á landnáms-
öld íslands fær ekki staðist. Mun
það mál enn skýrast í Morgun-
blaðinu á sunnudaginn kemur.
Þeir landnámsmenn sem sigldu út
hingað ýttu úr vör frá samfélagi
sem átti sér aldalanga hefð í land-
mælingum og geómetríu.
Slíkrar þekkingar var því að
vænta af þeim mönnum er hér
tóku land.
Svo sögðu tilgátur RÍM fyrir.