Morgunblaðið - 21.12.1982, Qupperneq 2

50
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 21. DESEMBER 1982
Ólafur Kvaran, listfræöingur og forstödumaður safns Einars Jónssonar, og Oliver Steinn, bókaútgefandi,
handleika listaverkabók Einars í bókbandsvínnustofu Bókfells. Ljósm. Mbi. köe.
varð honum vel til vina, og margar
ágætar danskar fjölskyldur voru
boðnar og búnar til að opna hon-
um hús sín. Það, að hann gróf sig
svo niður hér heima, var einungis
til þess að fá ekki allt og alla yfir
sig, en sú hætta liggur jafnan við
borð í smáum bæjum eins og
Reykjavík. Þetta var mér einnig
ljóst, og þessvegna hvarf ég að
sama ráði eftir að ég kom frá
Kaupmannahöfn. Ég vildi ekki
ánetjast neinu, er líklegt væri til
að taka af mér ráðin, og hafnaði
allri þátttöku í samkvæmislífi og
öðrum nauðsynjalausum félags-
skap.“
Frændurnir Ásgrímur og Einar
urðu báðir afkastamenn í heimi
hárrar listar. Málverk Ásgríms
má sjá á fjölda einkaheimila auk
þeirra, sem eru til sýnis í safni
hans og öðrum söfnum. En verk
Einars bíða þögul þeirra, sem í
Hnitbjörg hans leggja leið sína, og
nálega hvergi annarsstaðar.
í vinakynnum var Einar Jóns-
son yfirlætislaus og ljúfur, alvöru-
maður en jafnframt gæddur lif-
öroigar
mennta- og lærdómsmaðurinn,
Ch. Húnerberg, sem lauk ítarlegri
frásögn sinni þannig:
„Slík listaverk skapar enginn,
nema listamaður, sem það hefir
sannreynt, að guðsneistinn í
mannssálunni er hið skapandi
hugarflug, sem sífellt leitar að
nýjum leiðum, nýju útsýni, lista-
maður sem hefir gert sér þess ai-
varlega grein, að sú hætta er
ávallt fyrir dyrum, að láta flækj-
ast í veiðinet vanans og missa þar
víðsýni og mátt til hins frjálsa
flugs.
Aður en ég kvaddi hið gestrisna
hús Einars Jónssonar gengum við
að endingu upp á svalir hússins.
Mildir geislar síðkveldsólarinnar
léku um hið sérstæða, stórbrotna
og nálega örlögþrungna íslenzka
landslags. Þetta var sem drauma-
heimur. Og þarna kvaddi ég lista-
mann, sem með innri glóð gengur
að verki og skapar listaverk með
samstilltu átaki tilfinninga- og
vitsmunalífs."
Engum, sem verk Einars skoð-
ar, getur dulizt, hve trúarviðhorf-
in eru máttug í þeirri list, sem
hann skóp, og þeim mun frekar
sem lengra á ævi hans líður. Um
trúarlíf sitt, sem annað, fór hann
eigin götur með opinn hug við
austri og vestri, óháður kirkju-
kenningum um margt. í trúar-
heimi hans skipaði Kristur önd-
vegi. í ágætri grein, sem Jónas
Jónsson, fv. ráðherra, reit um Ein-
ar hálfsjötugan, bendir hann á þá
trúarlegu endurfæðingu hans, sem
verður frá því er hann gerir frum-
mynd sína af Ingólfi og til þess, að
hann fullgerir þá Ingólfsmynd,
sem íslendingum er hjartfólgin.
í riti sínu, Islenzk myndlist á 19.
og 20. öld, 2. b., segir Björn Th.
Björnsson listfræðingur um Ein-
ar, að safn hans sé „undarlegt en
brotalaust minnismerki um þenn-
an mann, er reis til listar í mynd-
listarsnauðu landi, með bók-
menntir þess og sagnir að bak-
hjarli, evrópska menningu 19. ald-
ar undir fótum og blikandi trú-
arstjörnu sína að leiðarvísi." Trú-
arheimi Einars Jónssonar verða
hér ekki gerð skil. Honum kynnast
menn bezt af „Skoðunum" hans,
framhaldi af „Minningum" hans,
er út komu 1944.
Á síðari árum gerðist Einar í æ
ríkari mæli einsetumaður í sínum
Hnitbjörgum við hlið trúfastrar
konu. Sumir virtu honum það til
ámælis, hve viðskila hann varð
nýtízkulegri liststefnu og hve litla
samúð hann hafði með þeirri list,
sem þá var að verða ráðandi tízka.
Sjálfur hafði hann ungur lent í
sterkri andstöðu við ríkjandi
liststefnu þeirra tíma og brotið
hiklaus allar brýr að baki sér til
að ganga sem einfari sinn veg.
Nýrri tízku í list var hann undir
ævilokin eins andvígur og valdi
hennar yfir ungum listamönnum.
Til hans og ekki annarra var
lengi að leita um höggmyndir hér
á landi. Og myndir hans standa á
opnum svæðum víðar. Eirsteypur
verka hans standa í Austurríki,
Danmörk, Póllandi, Bandaríkjun-
um, Kanada, Noregi og Færeyjum
auk þeirra, sem reistar hafa verið
hérlendis.
Af fyrstu myndastyttunni sem
honum var trúað fyrir að reisa,
styttu Jónasar Hallgrímssonar,
hafði hann síður en svo gleði.
Hann var neyddur til að afhenda
mynd, sem mjög var á annan veg
en hann vildi. Minnisvarðanefndin
bar listamanninn ráðum í það
sinn, en á því brenndi hann sig
aldrei aftur. Sjálfum sér veitti
hann þá uppreisn síðar að gera
fagurt listaverk: „í minningu
skáldsins," mynd Jónasar eins og
hann sá hann og elskaði.
Fæðing Psyche, myndhlutl
Þeir sem þekktu Einar Jónsson,
skildu, hversvegna hann einangr-
aði sig viljandi á síðari árum, þótt
hann hefði fram eftir árum haft
yndi af samneyti við féiaga og
vini, sem hann naut sjálfur mik-
illa vinsælda af sakir háttvísi,
glæsimennsku og sérstæðs gáfna-
fars. Vini hans og frænda, Ás-
grími listmálara, farast þannig
orð í Myndum og minningum, sem
Tómas skáld Guðmundsson færði í
letur:
„Ég hef einatt rekizt á þá skoð-
un, að Einar frá Galtafelli hafi
verið mjög einrænn að eðlisfari,
en það er fjærri öllum sanni.
Hann var þvert á móti mjög glað-
lyndur og mannblendinn, enda
andi kímnigáfu. Hugarheimur
hans var víður og hár, þekking
hans á listum og listsögu djúptæk
og rætur íslenzkrar menningar í
aldir aftur þekkti hann. Og hann
unni Hávamálum beggja, Norður-
landa og Indíalands. Þjóðin hans
hafði að honum fornspurðum gefið
listasafni hans heitið Hnitbjörg,
eftir berghöll þeirri, er fornu
fræðin segja að skáldskaparmjöð-
inn geymi. Það þótti honum yfir-
læti og hirti lítt um. En höfuð-
skáldum, er sungu Einari lof, og
öðrum þeim, er dáðu list hans,
þótti sannnefni.
í Hnitbjörgum, og síðustu árin
jafnframt í litla húsinu í garðin-
um við safnið, undi Einar að lok-
um, einfari í list sinni og lífi, en
samkvæmismaður í víðum og stór-
um heimi.
Á þeim vegum var honum eng-
inn samferða eins og konan hans.
Flest verk hans hafði hún séð
verða til, fylgzt með þeim frá lít-
illi frumgerð og til þeirrar gerðar,
er listamaðurinn gaf þeim að lok-
um. Hvað fyrir honum vakti með
hverju einstöku verki, vissi hún
bezt. Einar færðist oftast undan
að ræða það, og því er fylgt í þess-
ari stuttu æviminningu hans.
Honum var lítt um það gefið, þeg-
ar menn urðu ofur háfleygir á
kostnað listamannanna.
Einar Jónsson andaðist 18.
október 1954, örfáum dögum eftir
að hann rúmlega áttræður lagði
síðast hönd að verki. Lík hans var
lagt í mold að gömlu kirkjunni
hans í Hrepphólum, en kveðjuat-
höfn var áður haldin í Dómkirkj-
unni á vegum ríkisstjórnarinnar.
Margskonar heiðursmerki, inn-
lend og erlend höfðu honum verið
veitt, nafnbætur og heiðurslaun.
Framan á fótstallinn undir
styttu Jóns Sigurðssonar gerði
Einar lágmyndina Brautryðjand-
ann. Brautryðjandi varð hann
sjálfur í íslenzkri list. Ekki svo, að
hann eignaðist sporgöngumenn,
sem líktu eftir list hans. Það hefði
orðið honum ógeðfellt. En hvað
sem líður stefnum og straumum,
tízkufyrirbærum, sem fæðast og
deyja, skipar Einar Jónsson þann
sess í íslenzkri listsögu, sem aldrei
verður frá honum tekinn.
Frú Anna Jónsson lifði í ekkju-
dómi í tvo áratugi og komst á tí-
ræðisaldur, andlega hraust og með
allan huga við safnið, sem hún
veitti forstöðu unz hún var hálf-
níræð, og það síðasta, sem hálf-
blind augu hennar greindu, var
ljósmynd af Einari, sem stóð á
náttborði hennar í sjúkrastofunni.
Hún var lögð til hvílu í Hrepp-
hólakirkjugarði við hlið mannsins,
sem hún hafði gefið líf sitt allt og
hlaut raunar lífshamingju sína að
launum.