Morgunblaðið - 15.02.1983, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. FEBRÚAR 1983
35
Þetta sumar tók Sigurður að
huga að öskulögum frá eldstöðv-
um í íslenskum mómýrum, í upp-
hafi vegna þess að fyrir áeggjan
von Posts ætlaði hann að rann-
saka gróðurfarssögu Islands með
frjógreiningu. í grein í Náttúru-
fræðingnum 1934, sem nefnist
Mýrarnar tala, getur hann einmitt
um hugsanlegt notagildi öskulag-
anna við jarðfræðilegar rannsókn-
ir. í sama árgangi þessa rits var
einnig grein eftir Hákon Bjarna-
son, síðar skógræktarstjóra, um
öskulög í íslenskum jarðvegssnið-
um. Nokkur næstu sumur unnu
þeir Hákon og Sigurður sameig-
inlega að öskulagarannsóknum og
birtu grein saman um árangur
rannsóknanna í Geografisk Tids-
skrift 1940. Hákon helgaði sig síð-
an skógræktinni með svo góðum
árangri að lengi mun til sjást, en
Sigurður hélt öskulagarann-
sóknunum áfram.
Sumrin 1936—1938 tók Sigurður
þátt í sænsk-íslensku Vatna-
jökulsrannsóknunum undir stjórn
þeirra Hans W:son Ahlmanns og
Jóns Eyþórssonar. Hann ritaði
með þeim um niðurstöður rann-
sóknanna sem líklega eru enn ít-
arlegustu samfelldu jöklarann-
sóknirnar, sem gerðar hafa verið
hérlendis, þótt þær fjölluðu aðeins
um suðausturjökla Vatnajökuls.
Urðu niðurstöður rannsókna
þeirra mjög kunnar meðal jökla-
fræðinga.
Sumarið 1939 tók Sigurður þátt
í samnorrænu fornleifarannsókn-
unum í Þjórsárdal. Beitti hann
þar öskulagafræði sinni og var það
í fyrsta skipti sem öskulög voru
notuð sem hjálpartæki við slíkar
rannsóknir. Hann tók einnig sýni
til frjórannsókna og notaði síðan
niðurstöður þeirra með öðru til
aldurssetningar öskulaga. Þar
fann hann t.d. öskulag Vlla og b,
sem talið hafði verið fallið rétt áð-
ur en gróðurfarsbreytingarinnar
við landnám tók að gæta í Þjórs-
árdal. Þetta er hið þekkta „land-
námslag" og nú talið fallið á land-
námsöld, líklega um 900. Byggð í
Þjórsárdal hefur því hafist aðeins
síðar en í lágsveitum.
Efniviðurinn sem hann safnaði
varð síðar meginundirstaðan í
doktorsritgerð hans, sem hann
varði við Stokkhólmsháskóla 1944.
í ritgerðinni innleiddi hann al-
þjóðaorðið tefra (tephra) sem
samheiti á loftbornum föstum
gosefnum, en orðið er komið úr
bók Aristotelesar „Meteorologica".
Þegar ösku- eða gjóskulög eru not-
uð í jarðfræðilegu timatali nefndi
hann fræðigreinina tefrokrono-
logíu. Þessi bók Sigurðar er nú
klassískt rit um öskulagafræði.
Síðla vetrar 1945 komst Sigurð-
ur flugleiðis til Bretlands og það-
an með skipi heim, enda mun hon-
um hafa þótt þessi samfellda dvöl
í Svíþjóð nógu löng. Þegar heim
kom fékk hann starf sem sérfræð-
ingur í Iðnaðardeild Atvinnudeild-
ar háskólans og hjá Rannsóknar-
ráði ríkisins, en framkvæmda-
stjóri þess var þá Steinþór Sig-
urðsson og störfuðu þeir saman að
ýmsum rannsóknum þar til Stein-
þór beið bana við rannsóknir á
Heklugosinu 1947.
Árið 1947 var Sigurður ráðinn
forstöðumaður land- og jarðfræði-
deildar Náttúrugripasafnsins, sem
síðar var nefnt Náttúrufræði-
stofnun Íslands, og gegndi hann
því starfi til haustsins 1968 er
hann var settur prófessor í land-
og jarðfræði við Háskóla íslands.
Sigurður gerðist stundakennari í
náttúrufræði við Menntaskólann í
Reykjavík 1945 og kenndi þar í tvo
áratugi. Einnig kenndi hann land-
mótunarfræði og jarðfræði ís-
lands til BA-prófs í landafræði við
heimspekideild Háskólans sem
stundakennari frá 1952 til 1968.
Hann var settur prófessor í
landafræði við háskólann í
Stokkhólmi 1950—1951 og jafn-
framt forstöðumaður landfræði-
deildarinnar þar. Þessi staða stóð
honum opin til frambúðar, en
hann þáði ekki boðið, enda taldi
hann að meira gagn yrði að sér
sem jarðvísindamanni i fámenn-
inu á íslandi en við ríkulegri út-
búnað að tækjum og fé í Svíþjóð,
þótt vafalaust hafi þetta tilboð
freistað hans.
Á fyrstu árum hans hér heima
vann hann allmikið að rannsókn-
um á virkjunarstöðum fyrir Raf-
orkumálaskrifstofuna svo sem
vegna virkjunar Neðri-Fossa í
Laxá í Þingeyjarsýslu. Það varð
m.a. til þess að hann tók að rann-
saka eldstöðvar og hraun við Mý-
vatn, sem hann ritaði síðan um
fjölda ritgerða, sem orðið hafa
undirstaða síðari rannsókna á
svæðinu. Vegna hugmynda um
virkjun Jökulsár á Fjöllum rann-
sakaði hann einnig jarðfræði Jök-
ulsárgljúfurs rækilega og þá um
leið breytingar á farvegum árinn-
ar og rofsögu gljúfursins með til-
styrk öskulagafræðinnar.
Eldgos voru Sigurði mjög hug-
leikin og þó einkum eftir Heklu-
gosið 1947—1948, en þetta gos var
það fyrsta sem þaulrannsakað var
hér á landi. Um Heklugosið
1947—1948 birtist heil ritröð hjá
Vísindafélagi íslendinga, en að
henni áttu auk Sigurðar einkum
hlut þeir Guðmundur Kjartansson
og Trausti Einarsson. Sigurður
ritaði lýsingu á upphafi gossins og
annál þess og um öskufallið.
Sigurður fylgdist siðan með öll-
um gosum sem orðið hafa á ís-
landi. Má þar nefna Öskjugosið
1961, Surtseyjargosið 1963—1967,
Heklugosið 1970 og Heimaeyjar-
gosið 1973. Hann fylgdist og náið
með Kröflueldum frá upphafi í
desember 1975 og var á eldstöðv-
unum í öll þau skipti sem þar
gaus. Með Heklugosinu 1980 fylgd-
ist hann einng vel og svo heppinn
var hann, að hann sá fyrstur
jarðfræðinga síðari hrinu þessa
goss vorið 1981.
Um öll þessi gos hefur Sigurður
skrifað ótal greinar í innlend og
erlend tímarit og um nokkur
þeirra heilar bækur og hafa sumar
þeirra verið gefnar út á mörgum
tungumálum.
Eftir Heklugosið 1947—1948 tók
Sigurður til við ösku- eða gjósku-
lagarannsóknir af enn meiri krafti
en áður og voru öskulagarann-
sóknir síðan burðarásinn í vís-
indastörfum hans. Hann rakti t.d.
gossögu -Heklu síðustu 6600 árin,
og þó einkum á sögulegum tíma.
Auk þess að mæla upp og athuga
hundruð jarðvegssniða kafaði
hann í ritaðar heimildir og sótti
meira þangað en nokkur annar.
Um þessar rannsóknir ritaði hann
1968 stórfróðlega bók, Hekluelda,
en hún kom fyrst út hjá Vísindafé-
laginu á ensku 1967. Nú hin síðari
árin einbeitti hann sér að rann-
sóknum á gossögu Kötlu, en þar
skortir ritaðar heimildir mjög
fram að gosinu 1580. Margt mjög
nýstárlegt kom í Ijós um gossögu
Kötlu sem áður var óljóst eða ekki
vitað.
Þess var áður getið, að Sigurður
hefði tekið þátt í sænsk-íslensku
Vatnajökulsrannsóknunum
1936—1938 með þeim H. W:son
Ahlmann og Jóni Eyþórssyni. Þeg-
ar hann kom heim í stríðslokin tók
hann á ný upp rannsóknir á
Vatnajökli með þeim Steinþóri
Sigurðssyni og Jóni Eyþórssyni.
Beindist athygli þeirra að Gríms-
vötnum og einnig að almennum
jöklarannsóknum, m.a. athugun-
um á ákomu og breytingum á jök-
uljöðrum. Árið 1950 stofnaði Jón
Eyþórsson Jöklarannsóknafélagið,
ásamt mörgum knáum jökla- og
ferðagörpum. Sigurður var í
stjórn félagsins frá 1952 sem rit-
ari og varaformaður, en við andlát
Jóns Eyþórssonar varó hann
formaður þess 1969. Hann var í
ritstjórn tímarits félagsins Jökuls
frá 1957. Sigurður stjórnaði á ann-
an tug rannsóknaferða á Vatna-
jökul á vegum félagsins og ritaði
rúmlega 50 greinar um ferðir
þessar og niðurstöður rannsókn-
anna. Árið 1976 gaf hann út bók
um Grímsvötn og Skeiðarárhlaup
— Vötnin stríð — og er þetta hið
merkasta heimildarrit. Er þar
saman dreginn mjög mikill fróð-
leikur um eldsumbrot í Vatnajökli
og hlaup undan jöklinum.
Sigurður rannsakaði Öræfajök-
ul og jökla frá honum rækilega og
þar notaðist honum vel þekking
sín í cldfjalla-, jökla- og öskulaga-
fræði eins og sjá má í ágætri bók
um Öræfajökul frá 1958, en þessi
bók fjallar þó einkum um Öræfa-
jökulsgosið 1362.
Sigurður tók einnig oft þátt í
uppgreftri fornleifa síðan í Þjórs-
árdal 1939 og notaði þar öskulaga-
fræði sína og kenndi öðrum að-
ferðina.
Ómetanlegar eru einnig rann-
sóknir hans á gróður- og jarðvegs-
eyðingu með hjálp öskulaga. Hann
sýndi fram á hversu feiknarlega
mikið hefur eyðst af grónu landi á
íslandi frá því að land byggðist.
Rannsóknir Sigurðar hafa stuðlað
mjög að því að nú er unnið mark-
visst að uppgræðslu og stöðvun
uppblásturs.
Sigurður rannsakaði ýmiss kon-
ar frostfyrirbæri víða um land,
svo sem flár og fleygsprungunet;
einnig berghlaup og skriðuföll sem
hann aldursetti með öskulögum.
Loks ber að nefna, að hann mun
hafa orðið einna fyrstur til að átta
sig á stöðu íslands á heims-
sprungukerfinu (1965), og þar með
mikilvægi landsins í hinni nýju
heimsmynd jarðfræðinnar.
Sigurður Þórarinsson var mjög
glöggur athugandi og rýninn og
fundvís fræðimaður jafnt úti í
náttúrunnar ríki sem á ritaðar
heimildir. Hann var mikill elju-
maður og einstakur vinnuhestur
jafnt við rannsóknir sem við rit-
störf. Rit hans og ritgerðir vís-
indalegs eðlis urðu nokkuð á
þriðja hundrað talsins. Auk þess
skrifaði hann fjölda tímarits- og
blaðagreina um ýmisleg efni, svo
sem bókmenntir, skáldskap og
dægurmál. Hann ritaði einkar
léttan og skýran stíl, jafnt á ís-
lensku sem og á ýmsum erlendum
málum.
Sigurður var afburða fyrirlesari
og setti efnið fram einkar ljóst og
lipurt og naut kímni hans sín þar
oft vel. Hann kunni vel tökin á
notkun mynda og korta til skýr-
ingar máli sínu, enda var hann
góður ljósmyndari og laginn við að
gera kortaefni læsilegt. Sigurður
var mjög eftirsóttur sem fyrirles-
ari jafnt hér heima sem erlendis
og kom þar til að þekking hans á
jarðfræði, landafræði og sögu ís-
lands var mjög víðfeðm og svo
einnig að orð fór af honum sem
góðum fyrirlesara. Vísindaleg er-
indi, sem hann flutti erlendis,
voru um tvö hundruð og hélt hann
fyrirlestra erlendis við um 80 há-
skóla og vísindastofnanir í öllum
heimsálfum. Sigurður var sem
sagt í fremstu röð eldfjallafræð-
inga og einn frumkvöðla í jökla-
rannsóknum og var hann heims-
þekktur á þessum sviðum auk
öskulagafræðinnar. Fyrir vísinda-
störf hlaut Sigurður margvíslegan
heiður heima og erlendis.
Þegar kennsía í land- og jarð-
fræði við Verkfræði- og raunvís-
indadeild Háskóla íslands hófst
haustið 1968 var Sigurður að
sjálfsögðu settur prófessor í þess-
um greinum og skipaður í embætt-
ið 1969. Kennsla hefur að mestu
farið fram í hinu gamla, og nú
orðið allt of þrönga húsi Atvinnu-
deildar háskólans sem byggt var
1937. Þar var fyrir nokkur útbún-
aður til jarðfræðikennslu, rann-
sóknaaðstaða sem byggð hafði
verið upp þar allt frá 1946 af Tóm-
asi Tryggvasyni og frá 1960 einnig
af Guðmundi E. Sigvaldasyni og
undirrituðum. Jarðfræðirann-
sóknir Atvinnudeildar (frá 1965
Rannsóknarstofnunar iðnaðarins)
voru um áramót 1968—1969 flutt-
ar á Raunvísindastofnun háskól-
ans og urðu þær að sérstakri jarð-
vísindastofu sem síðan hefur eflst
mjög að tækjum og mannafla. Sig-
urður var þar kjörinn stofustjóri
og var það síðan og þá um leið i
stjórn Raunvísindastofnunar.
Sigurður var góður kennari og
rómaður af nemendum fyrir víð-
feðma fyrirlestra og einkar fræð-
andi, sem ekki voru -bundnir
þröngri námsskrá. Hann hafði af
miklu að miðla enda fróður vel og
hafði víða farið og margt séð. Þeg-
ar Norræna eldfjallastöðin var
stofnuð sat Sigurður í stjórn
hennar frá upphafi og var honum
mjög annt um velgengni hennar.
Sigurður var einn brautryðjandi
í náttúruverndarmálum hérlendis
og tók upp áhrifamikla og sigur-
sæla baráttu á því sviði er hann
flutti erindi á fundi í Hinu ís-
lenska náttúrufræðifélagi haustið
1949, og rakti hve aumleg staða
okkar í þessum málum væri, en
stórkostleg spjöll á verðmætum
náttúruminjum blöstu þá þegar
víða við. Erindið var síðan flutt í
útvarpi og birtist í Náttúrufræð-
ingnum 1950. Varð þetta til þess,
m.a. fyrir tilstuðlan annars ágæts
áhugamanns um íslenska náttúru-
vernd, Eysteins Jónssonar ráð-
herra, að sett var nefnd til að
semja lög um náttúruvernd og var
Sigurður einmitt einn nefndar-
manna og samdi ásamt Ármanni
Snævarr fyrstu náttúruverndar-
lögin sem síðan voru samþykkt á
Alþingi 1956, en þau voru síðan
endurbætt 1971. Sigurður sat frá
upphafi (1956) í Náttúruverndar-
ráði og var þar ötull og ráðagóður
og átti drjúgan þátt í að koma
mörgum þörfum málum í gegn.
Sigurður var mjög félagslyndur
og voru honum því falin margvís-
leg störf í ýmsum félögum og var
áður getið starfa hans í Jökla-
rannsóknafélaginu, en hann var
formaður þess frá 1969. Hann var
fyrsti formaður Jarðfræðafélags
íslands 1966—1968, formaður
raunvísindadeildar Vísindasjóðs
1958—1978, formaður Hins ís-
lenska náttúrufræðisfélags
1950—1951 og ritstjóri Náttúru-
fræðingsins 1950 og aftur
1952—1955. í stjórn Ferðafélags
íslands var hann 1957—1977, þar
af varaforseti 1958—1977 og síðast
forseti þess. Norræn samvinna var
honum hugðarefni um langan ald-
ur og var hann formaður Félags
íslenskra stúdenta í Stokkhólmi
1937—1944. í stjórn Norræna
hússins var hann frá 1970 og í
Norrænu ráðgjafarnefndinni um
vísindi frá 1972. Þá sat hann einn-
ig í stjórnum Norræna félagsins,
Sænsk-íslenska félagsins, Rithöf-
undafélags íslands og Stúdentafé-
lags Reykjavíkur.
Sigurður var skáldmæltur vel
og oft fljótur að setja saman gam-
ansama bragi við ýmis tækifæri.
Eftir hann liggja ótal ljóð og vísur
sem hann orti við þekkt lög.
Sigurður unni mjög íslenskri
tungu og menningu og hélt
hnyttnar ræður og ritaði þarfar
ádrepur þegar honum þótti lág-
kúran keyra um þverbak.
Hann var dagfarsprúður maður,
hæglátur og glettinn og sást sjald-
an skipta skapi. Hann var mjög
glöggur og fljótur að átta sig og
fundvís á áhugaverð rannsóknar-
efni. í góðum félagsskap var hann
oft hrókur alls fagnaðar, enda
söngvinn og hnyttinn í tilsvörum.
Árið 1939 gekk Sigurður að eiga
sænska konu, Ingu, dóttur Svens
Backlunds, fil. kand. í stærðfræði
og eðlisfræði og síðar blaðamanns,
og konu hans, Hertu f. Bergström.
Inga reyndist Sigurði traustur
lífsförunautur. Þau áttu tvö börn,
Snjólaugu (f. 1943), B.A., fulltrúa
hjá Landsvirkjun, gifta Friðleifi
Jóhannssyni viðskiptafræðingi, og
Sven (f. 1945), doktor í reiknifræði
og dósent við Háskóla íslands,
kvæntan skosk-enskri konu, Mary,
f. Bache, menntaskólakennara.
Kynni okkar Sigurðar voru orð-
in löng, meira en þrír áratugir frá
því ég fyrst leitaði ráða hjá hon-
um um nám í jarðfræði og síðar í
námi og starfi. Hann miðlaði mér
og öðrum óspart um jarðfræði og
landfræði, um tengsl náttúruvið-
burða og sögu lands og þjóðar.
Margar ferðir fórum við saman og
naut ég glöggskyggni og eftirtekt-
argáfu hans. Einkum minnist ég
þriggja vikna ferðar um Norðaust-
urland og á heimaslóðir hans 1956
með honum og hans yndislegu
konu, Ingu, en það er ein fróðleg-
asta og skemmtilegasta ferð sem
ég hef farið.
í fámennum hópi íslenskra jarð-
og landfræðinga er skarð fyrir
skildi þegar genginn er hinn mæt-
asti og þekktasti þeirra.
Við samstarfsmenn hans og
makar við jarðfræðiskor Háskóla
íslands og jarðfræðistofu Raun-
vísindastofnunar háskólans vott-
um konu hans Ingu, börnum
þeirra og fjölskyldu innilega sam-
úð okkar. Slíkra manna er gott að
minnast.
Þorleifur Einarsson
Fyrir tæpum mánuði var hald-
inn fundur í stjórn Raunvísinda-
stofnunar Háskólans. Þar gerðu
menn sér nokkurn dagamun, enda
átti nú að þakka prófessor Sigurði
Þórarinssyni langt og ánægjulegt
samstarf í stjórn stofnunarinnar.
Þar hafði Sigurður setið sem for-
stöðumaður Jarðfræðistofu frá
upphafi hennar. Menn voru hress-
ir, Sigurður kom hlaupandi að
vanda og með einkennissnúruna
um hálsinn. Formlega séð var
hann að láta af störfum vegna ald-
urs. í raun var aðeins verið að
marka, að einn þáttur í starfi
hans, stjórn á Jarðfræðistofu, yrði
af. Löngu áður var ákveðið að
hann héldi aðstöðu til að sinna
rannsóknarstörfum og ritsmíðum.
Það var heldur engan bilbug á Sig-
urði að finna, hann fór á kostum
og ræddi ýmis verkefni sem nú
gæfist betri tími til að sinna. Þeg-
ar þessi gállinn var á honum var
hann yngstur okkar allra, starfs-
þróttur og áhugi neistaði af hon-
um. Það þarf því ekki að undra, að
viðbrögð okkar við hið snögga
fráfall Sigurðar eru líkt og starfs-
félagi í blóma lífsins hafi horfið á
braut. Lífsstarf hans rúmaði
mikla víðáttu og er öll þjóðin til
vitnis hér um. Það kann því að
hljóma mótsagnakennt að segja
að hann hafi átt mikið ógert. En
svo frjór var hugur hans að hann
átti enn eftir að vinna úr mörgum
hugmyndum sínum og setti á blað
mikinn fróðleik. Voru þó ritstörf
hans þegar orðin mikil að vöxtum
og gæðum. Þau munu lengi standa
sem minnisvarði um visinda-
manninn og skáldið Sigurð Þórar-
insson. Hjá okkur sem urðum
samstarfsmenn hans mun einnig
geymast minningin um góðan og
fjörmikinn starfsfélaga. Maður
sem í senn var hrókur alls fagnað-
ar og andlegur höfðingi. Gilti hér
einu hvort fengist var við vísinda-
legt viðfangsefni eða menn gerðu
sér dagamun. Þær eru ófáar
stundirnar sem hann gladdi okkur
með vísum sínum og söng. Alls
þessa minnumst við í dag með
þakklæti og söknuði. Með þessum
orðum vil ég fyrir hönd stjórnar
og starfsmanna á Raunvísinda-
stofnun Háskóla íslands færa
Ingu, börnum þeirra Sigurðar og
öðrum ástvinum hugheilar samúð-
arkveðjur á þessari stundu.
Örn Helgason
+
Eiginmaður minn og faðir okkar,
JÓN MAGNÚSSON,
Tunguvegi 100,
lést þ. 13. febrúar.
Guörún Mariasdóttir og börn.
t
ÞÓRDÍS EINARSDÓTTIR STEPHENSEN,
lést að Reykjalundi þann 9. febrúar. Jarðarförin fer fram fimmtu-
daginn 17. febrúar kl. 15. frá Laugarneskirkju. Blóm vinsamlegast
afþökkuð. Þeim sem vilja minnast hinnar látnu er bent á Reykja-
Guðbjartur Stephensen,
Þórdis G. Stephensen,
Ólafur M. Jóhannesson,
og barnabörn.