Morgunblaðið - 01.05.1983, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. MAÍ 1983
Áttræður á morgun:
Sigurður Sigurðsson
fyrrv. landlæknir
Sigurður Sigurðsson, fyrrum
landlæknir, verður áttræður á
morgun, mánudag, 2. maí. Hann
er þjóðkunnur fyrir störf sín að
heilbrigðismálum og mjög þekkt-
ur erlendis vegna baráttu sinnar
við berklaveikina, sem vakti
heimsathygli.
Hér er ekki ætlunin að rekja
nákvæmlega æviferil Sigurðar
Sigurðssonar, en geta verður
nokkurra meginatriða. Sigurður
er fæddur á Húnsstöðum í Húna-
vatnssýslu árið 1903. Hann lauk
læknaprófi frá Háskóla íslands
árið 1929, með mjög hárri fyrstu
einkunn, og stundaði síðan fram-
haldsnám í lyflækningum í Dan-
mörku og Þýskalandi um nokk-
urra ára skeið og hlaut sérfræði-
viðurkenningu í þeirri grein árið
1934. Hann varði doktorsritgerð
við Háskóla fslands um berkla-
veikina á íslandi árið 1951. Hann
var ráðinn berklayfirlæknir árið
1935 og skipaður í þá stöðu árið
1940. Jafnframt því starfi var
hann ráðinn heilsugæslustjóri við
Tryggingastofnun ríkisins árið
1948. Þessum tveim stöðum gegndi
hann, þar til hann var skipaður
landlæknir 1. janúar 1960. Hann
lét af störfum 1. október 1972.
Sigurður Sigurðsson gerðist
hægri hönd þáverandi landlæknis,
Vilmundar Jónssonar, um sama
leyti og hann tók við embætti
berklayfirlæknis, og upp frá því
stóð hann í fylkingarbrjósti þeirra
manna, sem mestan skerf lögðu til
heilbrigðismála landsmanna um
embættisdaga hans. Hann átti
sæti í fjölda nefnda og ráða, bæði
sem berklayfirlæknir og land-
læknir eða í tengslum við þau
embætti. Hér verður ekki getið
þeirra nefnda og ráða, sem land-
læknir á setu í lögum samkvæmt,
en auk þeirra var Sigurður m.a.
formaður stjórnarnefndar ríkis-
spítalanna öll landlæknisár sín og
formaður byggingarnefndar
Landspítalans árið 1961. Var starf
í þeirri nefnd ærið vandaverk og
krafðist ómældrar vinnu. Á þess-
um árum var hin mikla viðbygg-
ing Landspítalans óðum að kom-
ast í gagnið, en einnig kom til
endurskipulagning á mjög stækk-
aðri lóð spítalans og áætlanir um
framtíðarbyggingar þar.
í landlæknistíð Sigurðar Sig-
urðssonar var sett ný löggjöf, en
önnur endurskoðuð, um marga
þætti heilbrigðismála, og átti
hann ýmist frumkvæði að þeirri
lagasmíð eða vann að henni ásamt
öðrum. Hér skal sérstaklega getið
rækilegra endurskoðana á lækna-
skipunarlögum, læknalögum og
sjúkrahúsalögum, svo og samning-
ar lyfsölulaga, mikils bálks, og
laga um hollustuhætti og heil-
brigðiseftirlit.
Sigurður Sigurðsson sat ýmis
þing og ráðstefnur sem landlækn-
ir, bæði hérlendis og erlendis. Tók
hann m.a. virkan þátt í starfi Al-
þjóðaheilbrigðisstofnunarinnar og
sat í framkvæmdaráði þeirrar
stofnunar um tveggja ára skeið.
Eitt þeirra mála, sem Sigurður
beitti sér fyrir var stofnun Þjóð-
skrár 1952, en með henni var lagð-
ur grundvöllur að hagnýtingu
skýrsluvéla á öðrum sviðum
opinberrar starfsemi hér á landi.
Mun Sigurður hafa hreyft því máli
fyrstur, skömmu fyrir 1950, að
koma á fót vélspjaldaskrá fyrir
alla landsmenn. Fyrir honum mun
aðallega hafa vakað að nota slíka
skrá til berklarannsókna. Að hans
tilhlutan greiddi Alþjóðaheil-
brigðisstofnunin hluta stofnkostn-
aðar. Sat Sigurður í stjórn Þjóð-
skrárinnar frá upphafi og þar til
stjórn hennar var lögð niður 1962.
Sama tímabil var hann jafnframt
í stjórn Skýrsluvéla ríkis og
Reykj avíkurborgar.
Það er ýkjulaust að Sigurður
Sigurðsson skipaði landlæknis-
embættið með miklum sóma, og
kom það engum á óvart, sem
þekkti fyrri starfsferil hans. Að
þessu stuðlaði margt. Þekking
hans í læknisfræði er mikil og víð-
tæk, einkum þó á heilbrigðismál-
um, bæði sökum langrar reynslu
við störf að slíkum málum og
vegna sérstaks náms í þeim fræð-
um vestan hafs. Embættisrekstur
Sigurðar allur einkenndist af
óbrigðulli samviskusemi, vand-
virkni og nákvæmni, svo í smáu
sem í stóru. Hann kann ekki að
kasta höndum til verks. Hann
hugsaði vandlega sérhvert mál,
sem til hans kasta kom, og tók
aldrei ákvörðun fyrr en hann
hafði komist að þeim niðurstöð-
um, sem hann taldi sig geta fundið
bestar eftir málavöxtum. Við
ákvarðanatöku, sem máli skipti,
leitaði hann jafnan álits þeirra
manna, sem hann treysti og vissi
hæfasta til ráðuneytis, og hann
fór fúslega að tillögum þeirra, ef
hann sannfærðist um að þær væru
skynsamlegar. Einstrengingsleg
fastheldni við eigin skoðanir var
honum víðs fjarri, en engu að síð-
ur var hann fastur fyrir, þegar
hann hafði á annað borð komist að
niðurstöðu. Ekki var minnst verð-
ur einlægur og sívakandi áhugi
Sigurðar á starfi sínu og ósér-
hlífni, sem þekkti engin takmörk.
Hann lagði tíðum svo hart að sér
við lausn erfiðra verkefna, að
þeim sem gerst þekktu til, þótti
meira en nóg um, enda gekk hann
oft mjög nærri heilsu sinni. Sig-
urður var sparsamur landlæknir,
gerði jafnan hófsamlegar kröfur
til hins opinbera um fjárframlög,
en þó án þess að það bitnaði á
eðlilegri þróun og framförum í
heilbrigðismálum þjóðarinnar. Þá
má síst láta ógetið hjálpfýsi og
greiðasemi Sigurðar, ljúfmennsku
hans og jafnlyndis. Mannamun
gerði hann sér aldrei og í hvívetna
vildi hann láta gott af sér leiða.
Á þessum merkisdegi vilja und-
irritaðir færa Sigurði Sigurðssyni
einlægar hamingjuóskir og þakkir
frá landlæknisembættinu og sam-
starfsmanni hans öll landlæknis-
árin.
Benedikt Tómasson,
Guðjón Magnússon.
Áratugurinn milli 1930—1940 er
þekktur sem áratugur fátæktar og
atvinnuleysis, áratugur hvers kon-
ar óáranar. Þó leyndust ljósir
punktar. Á þessum áratug urðu
byltingarkenndar umbætur í
endurskipulagningu berklavarna,
umbætur, sem höfðu varanleg
áhrif á gang heilbrigðismála
landsins, umbætur, sem lengdu
ævi þúsunda unglinga og léttu
sjúkleika og örbirgð af fjölda
heimila. Talið er, að berklaveiki
hafi borist hingað með landnáms-
mönnum. Með beinafundum og
söguskoðun má fylgja henni.gegn-
um aldirnar, hún verður ekki al-
menn hér á landi fyrr en fólkið fer
að flytjast úr sveitunum og þyrp-
ast saman í þorpum við erfiðar
fjárhags- og húsnæðisaðstæður.
Laust eftir aldamótin síðustu
hófst fyrsta vakningaralda með
þjóðinni fyrir baráttu gegn
berklaveiki. Guðmundur Björns-
son, þáverandi landlæknir, hóf
skelegga baráttu í ræðu og riti.
Tólf manna nefnd var skipuð af
Oddfellowum og sú nefnd boðaði
til fundar í Reykjavík 13. nóvem-
ber 1906. í fundarboðinu var kom-
ist svo að orði: „Öllum stendur ógn
af því, hversu berklaveikin er orð-
in algeng hér á landi. Allir skynja,
hversu brýna nauðsyn ber til þess
að ráða bót á þessu þjóðarmeini."
Skömmu síðar var Heilsuhælisfé-
lagið stofnað, Vífilsstaðahæli reis
af grunni, og þegar það tók til
starfa í september 1910, má segja,
að berklavarnir okkar hefjist fyrir
alvöru.
En sjúkdómurinn hélt áfram að
breiðast út, fleiri hæli voru reist
og ýmsar ráðstafanir gerðar til
þess að hamla gegn aukningunni.
Berklaveikin vai- orðin illviðráð-
anlegt þjóðarböl. Á árunum
1925—1930 náði berklaveikin há-
marki, á þeim árum dóu um 200 af
100 þúsundum landsmanna úr
veikinni. óttinn við veikina magn-
aðist hjá almenningi. Fólk tók á
sig króka til þess að koma ekki
nálægt þeim stöðum, þar sem
berklasjúklingar bjuggu, og þeir,
sem útskrifuðust af hælunum,
áttu í erfiðleikum með að fá inni,
og ef þeir fengu leigt, þá mátti
búast við því, að lítið yrði um gest-
akomur í það húsið, á meðan þeir
dveldu þar. Sama var um atvinn-
una, það var nærri óhugsandi
fyrir útskrifaða berklasjúklinga
að fá atvinnu, og ef lánið lék við
þá og vinnan fékkst, var það oftar
en ekki, að heilsan bilaði aftur og
leiðin lá inn á hælin á ný. Læknar
og annað starfsfólk hælanna
starfaði þrotlaust, en batinn lét á
sér standa, þar vantaði leitina að
sjúkdómseinkennum og eftirmeð-
ferðina. Árið 1935 er tímamótaár í
sögu berklavarna okkar, þá sam-
þykkti Alþingi lög, þar sem kveðið
var á um það, að stofna skyldi
embætti berklayfirlæknis og
skyldi hann fara með framkvæmd
berklavarna. Mörg fleiri nýmæli
voru í þeim lögum og breytingar á
þeim, er nokkru síðar voru sam-
þykktar. Það var þjóðinni til mik-
ils happs, að í embætti berklayf-
irlæknis valdist lærdóms- og
dugnaðarforkurinn dr. Sigurður
Sigurðsson sem í dag er áttræður.
Sigurður tók nú til óspilltra mál-
anna og endurskipulagði berkla-
varnirnar frá grunni.
1. Fjármagn skyldi fást til þess að
sinna nauðsynlegustu verkefn-
um þrátt fyrir alheimskreppu.
2. Megináhersla skyldi lögð á leit
að duldum smitberum.
3. Bætt skyldi aðstaða lækna úti í
héruðum til þess að greina
berklasjúka, skrá þá og lækna.
4. Berklavarnastöðvum skyldi
fjölgað og þær efldar.
Alkunnur er berserksgangur
Sigurðar á fyrsta áratugnum í
starfinu, er hann geystist um
landið með aðstoðarmönnum sín-
um, eða hertók Landhelgisgæsl-
una til þess að komast með sín
frumlegu ferðaröntgentæki inn á
allar víkur og voga landsins, þar
sem finna mátti byggð. Eða þegar
hann reið með trússhest sinn,
klyfjaðan tækjum, um fjöll og
firnindi, allt í þeim tilgangi að
góma pöddurnar, sem kynnu að
leika lausum hala, án vitundar
þess einstaklings, sem þær höfðu
tekið sér búsetu í.
Ég var svo lánsamur að vera
með Sigurði í tveimur slíkum ferð-
um, þræða firðina á varðskipi, sjá
íbúa þorpa og sveitabýla streyma
niður á bryggjuna, stinga sér á
bak við skerminn hjá okkur og
halda svo glaða og örugga heim.
ógleymanleg er mér einnig sigl-
ingin um ísafjarðardjúp fagra
júnínótt. Heimsókn til Sigurðar að
Laugabóli og gegnlýsing á Bjarna
í Vigur og hans fólki, þar sem
hvíldir voru teknar til þess að
gæða sér á æðareggjum, sviðum
og fleira góðgæti. Það er svo al-
kunna, hvernig fór. Þessar for-
varnir, þessar fyrirbyggjandi að-
gerðir, þessi róttæka heilsuvernd
að leita uppi smitberana, áður en
þeir áttu kost á því að dreifa sýkl-
unum of víða. Auðvitað bar þetta
árangur. Það er svo jafn rétt, að
margir þættir lögðust á eitt.
Tækniþróunin, bætt aðstaða á
hælunum, samstarf við sjúkl-
ingana sjálfa, sem tóku að veru-
legu leyti að sér eftirmeðferðina,
og bættur hagur fólksins í land-
inu. Allt þetta átti sinn þátt í því
að gera þetta átak og afrek svo
stórkostlegt, sem raun varð á. Mig
undrar þó eitt stórlega, þar sem ég
hef fyrir augunum þann glæsilega
árangur, sem dr. Sigurður Sig-
urðsson náði með þessari heilsu-
verndarstarfsemi, að heilsuvernd-
arstarfsemin skuli enn vera
hornreka í heilbrigðiskerfi okkar.
11. maí 1956 var dr. Sigurður
Sigurðsson kjörinn heiðursfélagi
Sambands íslenskra berklasjúkl-
inga. í tilkynningunni þar um seg-
ir svo: „Dr. Sigurður hefur stjórn-
að berklavörnum á fslandi í rúma
tvo áratugi, og undir forystu hans
hefur náðst slíkur árangur, að
þess eru engin dæmi önnur, hvar
sem leitað er. Fyrir 26 árum var
ísland í flokki þeirra landa í Evr-
ópu, sem hæsta höfðu dánartölu af
völdum þeirrar veiki, en nú er
þessu svo rækilega snúið við, að
hér á landi er sýkin orðin hin fá-
gætasta dánarorsök. Hvergi í
heimi er dánartalan af völdum
berkla lægri. Þessi viðurkenning
er að verðleikum veitt og SÍBS
ljúft og skylt að heiðra dr. Sigurð
og samgleðjast honum með glæsi-
sigur þennan."
Ég tala örugglega í nafni allra
fyrrverandi berklasjúklinga, þeg-
ar ég þakka honum fyrir giftu-
samt ævistarf í okkar þágu og með
virðingu og þakklæti óskum við
honum velfarnaðar.
Oddur Ólafsson
Sigurður Sigurðsson, fyrrver-
andi berklayfirlæknir og land-
læknir, er áttræður hinn 2. maí. Á
þessum merkisdegi er eðlilegt að
litið sé yfir starfsferil hans, en
þegar betur er skoðað er hann svo
fjölbreyttur að óvenjulegt er.
Námsferill hans var einnig glæsi-
legur, hann varð kandidat frá
læknadeild Háskóla fslands 1929
og tók danskt læknapróf í ársbyrj-
un 1933.
Svo sem títt var um lækna á
þeirri tíð, þá stundaði hann fram-
haldsnám í Danmörku og Þýska-
landi og lagði stund á lyflækn-
ingar, aðallega hjarta- og lungna-
lækningar.
Hann kom til starfa á fslandi að
nýju rúmlega þrítugur að aldri í
ársbyrjun 1934 og byrjaði þá að
starfa við lyflæknisdeild Land-
spitalans, en var jafnframt viður-
kenndur sem sérfræðingur f lyf-
lækningum.
Það starf sem Sigurður varð
landsþekktur fyrir, þegar á unga
aldri, var starf hans að berkla-
vörnum og berklalækningum, því
hann var ráðinn berklayfirlæknir
1935 og gegndi því starfi þar til
hann varð sjötugur.
Aðrir þekkja af eigin reynslu
betur til starfa Sigurðar á sviði
berklavarnamála og mun ég því
ekki ræða þau frekar hér.
Snemma kom í ljós áhugi Sig-
urðar á heilsuverndarstarfi al-
mennt og má með nokkrum sanni
segja að hann hafi verið fyrsti
læknir hérlendis, sem sinnti og
skipulagði það, sem nú er kallað
félagslækningar.
Störf Sigurðar á þessu sviði
hafa vafalaust leitt hann til þeirr-
ar þátttöku í stjórnmálum, sem
hann sinnti um árabil í Reykjavík,
með setu í borgarstjórn Reykja-
víkur og fjölmörgum ráðum og
nefndum á vegum Reykjavíkur-
borgar og hefur hann vafalaust
fundið að betur kæmi hann áhuga-
málum sínum fram með þeim
hætti en nokkrum öðrum.
Á þessum tíma hafði hann for-
göngu um byggingu heilsuvernd-
arstöðvarinnar við Barónsstíg,
sem ég hygg að hafi verið algjört
nýmæli á þeirri tíð, og undirbún-
ing og byggingu Borgarspítalans í
Fossvogi.
Mjög snemma hóf Sigurður
störf fyrir alþýðutryggingar, var
trúnaðarlæknir slysatrygginga
ríkisins frá 1934—1937. Eftir
breytingu á lögum um almanna-
tryggingar 1946 og 1948, þá varð
Sigurður heilsugæslustjóri Trygg-
ingastofnunar ríkisins og síðar
sjúkramálastjóri, en í því embætt-
isheiti fólst að hafa yfirumsjón
með sjúkratryggingadeild Trygg-
ingastofnunar ríkisins og sjúkra-
samlögum landsins.
Sú lagabreyting, sem fyrr er
nefnd, gerði ráð fyrir gerbreyttu
fyrirkomulagi heilsugæslu í land-
inu með byggingu heilsugæslu-
stöðva og aðild Tryggingastofnun-
ar ríkisins að uppbyggingu þeirra
og rekstri. Þessi áform voru end-
anlega lögð á hilluna með breyt-
ingu á almannatryggingalögum
1956 og eru ekki tekin upp að nýju
fyrr en nær 20 árum síðar með
lögum þeim um heilbrigðisþjón-
ustu, sem nú eru í gildi.
Þegar Vilmundur Jónsson lét af
embætti landlæknis var Sigurður
skipaður í það starf og tók við því
hinn 1. janúar 1960, en svo sem
fyrr segir gegndi hann áfram
embætti berklayfirlæknis, enda
höfðu umsvif þess embættis stöð-
ugt farið minnkandi fyrir áhrifa-
miklar berklavarnir og berkla-
lækningar.
Þegar Sigurður tók við embætti
landlæknis var það að mörgu leyti
framkvæmdastjórn heilbrigðis-
mála í landinu, því ekkert ráðu-
neyti heilbrigðismála var þá til og
heilbrigðismál voru aðeins þáttur
af starfi dóms- og kirkjumála-
ráðuneytisins.
Sem landlæknir var Sigurður
formaður fjölda nefnda og ráða og
ég kynntist honum fyrst að ráði
vegna starfa í læknaráði á árabil-
inu 1960-1970.
Sigurður var formaður stjórn-
arnefndar ríkisspítalanna frá
janúar 1960 til desember 1973 og
formaður bygginganefndar
Landspítala frá miðju ári 1961 til
1972.
Uppbygging Landspítalans, sem
hófst skömmu eftir 1950, hafði
gengið mjög hægt vegna fjár-
skorts og þótti mörgum óþarft að
byggja tvær sjúkrahúsbyggingar i
Reykjavík samtímis og raunar á
tímabili þrjár, þ.e. Landspítala,
Borgarspítala og viðbyggingu
Landakotsspítala.
Það kom í hlut Sigurðar sem
formanns bygginganefndar að
leiða þetta uppbyggingarstarf á
Landspítala og á árabilinu
1965—1973 komu nýbyggingar
spítalans í not í áföngum, bæði
legudeildir, rannsóknastofa og
skurðstofur og kobolt-meðferðar-
tæki röntgendeildar. Ekki má
heldur gleyma eldhúsi spítalans,
sem var tekið í not á þessu tíma-
bili.
Utan Landspítalasvæðisins voru
sett á stofn þvottahús og birgða-
stöð á Tunguhálsi og geðdeild
barna við Dalbraut.
Á áratugnum 1960—1970 voru
skipulagsmál Landspítalalóðar
mjög á döfinni og niðurstaða
fékkst í þeim málum 1969, ekki
hvað síst fyrir forgöngu Sigurðar.
Var ákveðið að stækka Landspít-
alalóð suður fyrir núverandi
Hringbraut og gera ráð fyrir því
að gatan flyttist síðar suður fyrir
lóðina.
Það samkomulag, sem gert var í
desember 1969 milli heilbrigðis-
málaráðherra, menntamálaráð-
herra og fjármálaráðherra annars
vegar f.h. ríkisins og borgar-
stjórnar Reykjavíkur hins vegar,
um þessi mál, hefur verið mótandi
um framtíðarstefnu í uppbygg-
ingu Landspítalans og Háskóla ís-
lands á þessu svæði. Annars vegar
fékk spítalinn beina stækkun á
núverandi lóð Landspítala, hins
vegar stórt svæði sunnan Hring-
brautar til framtíðarbygginga,
þar sem þegar er risið húsnæði
háskólans fyrir kennslu lækna- og
tannlæknanema.
Að ráði enska landlæknisins,
Sir George Godber, leitaði Sigurð-
ur til þekkts bresks arkitektafyr-
irtækis, til að taka að sér skipu-
lagningu lóðarinnar í samvinnu
við húsameistara ríkisins og er
núverandi skipulag í meginatrið-
um í samræmi við þær tillögur.
Það tímabil, sem Sigurður var
formaður stjórnarnefndar ríkis-
spítala, var mikið framfaraskeið í
læknisfræði og í starfi sínu sem
stjórnarformaður hafði Sigurður
það að leiðarljósi að skapa á
Landspítala aðstöðu fyrir nýja
starfsemi og nýjar sérgreinar eftir