Morgunblaðið - 04.05.1983, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. MAÍ 1983
Þjóoarbúskapur
í þrengiugiun
Hér fer á eftir í heild ræða Jóhannesar Nordal, seðla-
bankastjóra, formanns bankastjórnar Seölabankans, á
22. ársfundi bankans í fyrradag:
Mér er það ánægja að bjóða yð-
ur öll velkomin á þennan 22. árs-
fund Seðlabanka íslands, en í dag
staðfesti viðskiptaráðherra árs-
reikning bankans fyrir árið 1982.
Ennfremur hefur nú verið lögð
fram ársskýrsla bankans fyrir lið-
ið ár, en þar er að finna margvís-
legar upplýsingar um þróun efna-
hagsmála og þá sérstaklega þá
þætti, svo sem peninga- og láns-
fjármarkað og gjaldeyrismál, er
varða starfsemi Seðlabankans. í
framhaldi af máli formanns
bankaráðsins mun ég nú fyrir
bankastjórnarinnar hönd fjalla
um nokkra megindrætti í þróun
efnahagsmála á síðastliðnu ári og
ræða þann margvíslega vanda,
sem við er að fást í stjórn efna-
hagsmála um þessar mundir.
Erfiðari verkefni
en um langt skeið
Þegar ég gerði fyrir ári grein
fyrir þróun þjóðarbúskaparins á
þessum vettvangi, voru efni til að
draga dekkri mynd af stöðu og
horfum efnahagsmála en við hafði
blasað um nokkurra ára skeið. Við
langvarandi lægð í hagvexti og al-
þjóðaviðskiptum hafði þá bætzt
stöðnun eða lækkun í framleiðslu
sjávarafurða, sem borið hafði uppi
hagvöxt hér á landi um árabil.
Jafnframt hafði óhagstæðari
þróun útflutningstekna samfara
aukinni neyzlu valdið því, að veru-
legur halli hafði myndazt á við-
skiptajöfnuði íslands við umheim-
inn. Nú að ári liðnu hefur því mið-
ur komið í ljós, að ekkert af þessu
var of mælt. í reynd hefur andbyr-
inn verið rekstri þjóðarbúskapar-
ins enn þyngri í skauti en við hafði
verið búizt, jafnframt því, sem
ekki hefur tekizt að bregðast við
vandanum nógu tímanlega né með
nægilega öflugum hætti. Þess
vegna blasa nú við, að nýafloknum
kosningum til Alþingis, meiri og
erfiðari verkefni efnahagsmála en
um langt skeið undanfarið. Ekkert
er nú brýnna en að menn geri sér
sem ljósasta grein fyrir eðli þess
vanda og horfi raunsæjum augum
á þá kosti, sem um er að velja
honum til úrlausnar.
Hin óhagstæða efnahagsþróun
hér á landi á síðastliðnu ári, þegar
saman fór samdráttur í þjóðar-
framleiðslu, stóraukinn viðskipta-
halli og hraðvaxandi verðbólga,
átti sér skýringar bæði í erfiðum
ytri aðstæðum og innri hagstjórn-
arvanda. f umheiminum var árið
1982 þriðja erfiðleikaárið í röð.
Þjóðarframleiðsla iðnríkjanna fór
minnkandi, atvinnuleysi hélt
áfram að vaxa, jafnframt því sem
milliríkjaviðskipti drógust saman.
Mestir voru þó erfiðleikar þróun-
arríkjanna, sem áttu við að glíma
áhrif minnkandi útflutningstekna
samfara ört vaxandi skuldabyrði.
Lentu mörg ríki á árinu í alvarleg-
um greiðsluerfiðleikum, svo að lá
við greiðsluþroti, sem stefndi
viðskipta- og fjármálakerfi heims-
ins í alvarlega hættu. Með öflugu
alþjóðlegu samstarfi, einkum á
vegum Alþjóðagjaldeyrissjóðsins,
tókst að bægja þessari hættu frá,
og margt bendir nú til þess, að
efnahagsstarfsemin í heiminum sé
á leið upp úr þessum dýpsta öldu-
dal eftirstríðsáranna. Nokkur
batamerki voru farin að koma
fram, einkum á síðustu mánuðum
ársins 1982, svo sem í minnkandi
verðbólgu, lækkandi vöxtum og
fallandi verðlagi á olíu. Það er þó
varla fyrr en á þessu ári, sem
nokkuð fer að gæta hér á landi
áhrifa þess hægfara afturbata,
sem nú á sér stað í iðnríkjunum. Á
síðastliðnu ári hafði efnahags-
samdrátturinn erlendis hins vegar
óhagstæð áhrif á þjóðarbúskap ís-
lendinga með ýmsum hætti, og má
þá sérstaklega nefna sölutregðu á
skreið og erfiðan markað fyrir ál
og kísiljárn, sem hafði í för með
sér mikla birgðasöfnun og minnk-
andi útflutningstekjur. Rýrnuðu
viðskiptakjörin við útlönd nokkuð
á árinu af þessum sökum.
Þunglega horfir
um skjótan bata
Við þessi óhagstæðu skilyrði á
erlendum mörkuðum bættist svo á
árinu alvarlegur samdráttur í
framleiðslu sjávarafurða vegna
aflabrests. Er talið, að hún hafi í
heild minnkað um 13% árið 1982,
en árið áður jókst hún um 1,5%.
Þegar haft er til samanburðar, að
á árunum 1976—1980 jókst fram-
leiðsla sjávarafurða að jafnaði um
12,7% á ári, er hér um afdrifaríka
breytingu á vaxtarskilyrðum þjóð-
arbúskaparins að ræða. Afleiðing-
in kom fram i lækkun þjóðar-
framleiðslu í fyrsta skipti síðan á
árinu 1975. En lítum nánar á ein-
staka þætti í þróun framleiðslu og
þjóðartekna.
Samkvæmt nýjustu áætlunum
Þjóðhagsstofnunar dróst þjóðar-
framleiðslan á síðasta ári saman
um 2%, samanborið við 1,6%
aukningu á árinu 1981, og 3,9% á
árinu 1980. Við þetta bættist 1,5%
rýrnun viðskiptakjara, þannig að
þjóðartekjur rýrnuðu nokkru
meira, eða um 2,3%. Er þetta í
fyrsta skipti síðan 1975, sem þjóð-
arframleiðsla og tekjur lækka. Á
því ári varð framleiðslusamdrátt-
urinn einnig 2%, en vegna mun
meiri rýrnunar viðskiptakjara
drógust þjóðartekjur þá saman
um nálægt 6%.
Sá er einnig munurinn á þessum
tveimur samdráttartímabilum, að
nú horfir mun þunglegar um
skjótan afturbata, en því veldur
allt í senn: Tvísýnt útlit um sjáv-
arafla á næstunni, lakari horfur
um hagvöxt í helztu markaðslönd-
um Islendinga og meiri fjárhags-
legar byrðar vegna skuldasöfnun-
ar erlendis.
Ástand fiskstofna vekur ugg
Sérstakan ugg vekur sú mikla
breyting, sem virðist hafa orðið að
undanförnu á ástandi helztu fisk-
stofna íslendinga. Mest hafa um-
skiptin orðið í loðnuveiðum, sem
voru algerlega bannaðar á árinu
1982, en árið áður hafði loðnuafl-
inn numið 641 þús. tonnum. Jafn-
framt minnkaði þorskaflinn úr
462 í 373 þús. tonn, eða um nálægt
19%, en næstu fimm árin þar á
undan hafði hann aukizt um 10%
á ári að meðaltali. Þótt nokkur
aukning hafi verið í afla annarra
fisktegunda á síðastliðnu ári, er
hér um ískyggilegar horfur að
ræða, sem ekki batna, þegar litið
er til aflabragða á þeirri vetrar-
vertíð, sem nú er að ljúka. Ekki
Ræða dr.
Jóhannesar
Nordal
Seðlabanka-
stjóra á
ársfundi
bankans í
fyrradag
liggur enn fyrir mat fiskifræðinga
á þeirri þróun, sem hér hefur átt
sér stað, og erfitt er að fullyrða,
hvaða áhrif aukinn sóknarþungi
og bætt veiðitækni eiga í henni.
Hitt fer ekki á milli mála, að þessi
reynsla hlýtur að hvetja til meiri
varkárni í stjórn fiskveiða og fjár-
festingu í skipum og búnaði en
sýnd hefur verið á undanförnum
árum. Jafnframt er full ástæða til
þess að vera varkár í áætlunum
um aflamagn og útflutningstekjur
sjávarútvegsins, svo að fyrirætl-
anir um þjóðarútgjöld séu reistar
á sem raunhæfustum grundvelli.
En víkjum að öðrum þáttum
f ramleiðsl ustarf sem i nnar.
Lítil merki um
þróttmikla aukningu
Iðnaðarframleiðsla virðist hafa
aukizt á síðastliðnu ári um rúm-
lega 2%, en hún hefur þó verið
mjög mismunandi eftir greinum. í
orkufrekum iðnaði varð nokkur
framleiðsluaukning, en markaðs-
skilyrði voru mjög óhagstæð og ál-
birgðir jukust mjög verulega.
Samkeppnisskilyrði annars
iðnaðar, bæði í útflutningi og á
innlendum mörkuðum, voru mjög
erfið á árinu 1981, en fóru síðan
batnandi, einkum á síðara hluta
ársins í fyrra. Ef litið er yfir nokk-
ur undanfarin ár, eru lítil merki
um þóttmikla aukningu í iðnaðar-
framleiðslu. Eftir öran vöxt í upp-
hafi síðasta áratugar, hefur aukn-
ing iðnaðarframleiðslunnar síðan
1973 aðeins verið um 2,5% á ári.
Þarf því mikil breyting að verða á
vaxtarskilyrðum iðnaðar, ef hann
á að taka við af sjávarútvegi sem
driffjöður hagvaxtar á komandi
árum.
Um landbúnaðarframleiðslu er
það að segja, að hún dróst enn
saman um nálægt 2% á síðast-
liðnu ári, samanborið við rúmlega
3% samdrátt á árinu 1981. Er hér
að verulegu leyti um að ræða af-
leiðingu þeirrar stefnu að reyna
að laga hina hefðbundnu fram-
leiðslu landbúnaðarins betur að
ríkjandi markaðsaðstæðum. Jafn-
framt eru nokkrar vonir bundnar
við, að nýjar búgreinar geti komið
í veg fyrir, að hlutdeild landbún-
aðar í þjóðarbúskapnum haldi
áfram að dragast saman.
Samdráttur í útflutningi
Verulega dró úr aukningu
neyzlu og fjárfestingar á árinu
1982, en þó ekki svo að nægði til
þess að koma á móti þeirri lækkun
þjóðartekna, sem þá átti sér stað.
Ástæðan var m.a. sú, að ráðstaf-
anir til þess að draga úr útgjöld-
um vegna versnandi efnahags-
ástands fóru ekki að hafa áhrif,
fyrr en á síðara helmingi ársins.
Áætlað er, að einkaneyzla og sam-
neyzla hafi hvort tveggja aukizt
um 2% árið 1982 miðað við 5%
aukningu árið áður. Á hinn bóginn
dró úr útgjöldum til fjárfestingar
um 3,6%, en þau höfðu aukizt um
rúm 2% árið áður. Fjárfesting at-
vinnuveganna dróst saman um
3,5% á árinu, einkum vegna minni
fjárfestingar í fiskveiðum, og 7%
hækkun varð í orkuframkvæmd-
um. Á hinn bóginn jókst fjárfest-
ing í samgöngumannvirkjum og
íbúðabyggingum.
Alls nam aukning þjóðarút-
gjalda á árinu 1982, 2%, en megin-
hluti aukningarinnar stafaði af
aukningu útflutningsvörubirgða.
Þessi aukning þjóðarútgjalda
samfara 2,3% lækkun þjóðartekna
kom fram í samsvarandi aukningu
viðskiptahallans við útlönd, en
hann jókst úr 5% af þjóðarfram-
leiðslu á árinu 1981 í 10% á síð-
astliðnu ári. Hefur viðskiptahall-
inn ekki verið hlutfallslega jafn
mikill síðan á árunum 1974 og
1975, þegar hann komst í 11% af
þj óðarf ramleiðslu.
Meginorsök aukins viðskipta-
halla var samdráttur útflutn-
ingstekna, en heildarverðmæti út-
flutnings nam á síðast ári 8.479
millj. kr., sem er 19% minna en
árið áður. Er þá miðað við meðal-
gengi íslenzku krónunnar árið
1982, en við það gengi mun verða
miðað varðandi það, sem hér verð-
ur sagt um utanríkisviðskipti og
gjaldeyrismál, nema annað sé
fram tekið. Þessi mikli samdrátt-
ur útflutnings stafaði fyrst og
fremst af tvennu, 10% lækkun út-
flutningsframleiðslu og 1065 millj.
kr. aukningu í birgðum útflutn-
ingsafurða. Við þetta bættist svo
nokkur Iækkun útflutningsverð-
lags.
Heildarverðmæti vöruinnflutn-
ings á árinu 1982 nam á hinn bóg-
inn 10.364 millj. kr., sem er 4,4%
lækkun frá árinu áður. Almennt
innflutningsverðlag lækkaði um
rúmlega 1% á árinu, svo að inn-
flutningur hefur að magni lækkað
um nálægt 6%. Dróst innflutning-
ur sérstakra fjárfestingarvara,
skipa, flugvéla og vegna stór-
framkvæmda mjög saman á árinu,
en almennur innflutningur lækk-
aði um aðeins ‘/2 %. Verulega dró
úr innflutningi eftir því sem á árið
leið. Þannig jókst almennur inn-
flutningur um 9% á fyrra helm-
ingi ársins miðað við árið áður, en
dróst saman um 5% á síðara
helmingi ársins.
Samkvæmt framangreindum
tölum um inn- og útflutning varð
1885 millj. kr. halli á vöruskipta-
jöfnuði á árinu 1981, í samanburði
við 315 millj. kr. halla árið áður og
338 millj. kr. afgang á árinu 1980.
Á hinn bóginn varð nokkur bati á
þjónustujöfnuði á síðastliðnu ári,
en hann sýndi 1225 millj. kr. halla
miðað við 1331 millj. kr. halla árið
áður. Áttu auknar tekjur af varn-
arliðinu mestan þátt í þessum
bata. Að öllu þessu samanlögðu
varð á árinu 1982 halli á viðskipt-
um þjóðarbúsins við útlönd, er
nam 3110 millj. kr., en það jafn-
gildir 10% af verðmæti þjóðar-
framleiðslu á árinu og er helmingi
meiri halli hlutfallslega en árið
áður. Þegar þessi halli er metinn,
er rétt að hafa í huga, að á móti
þriðjungi hans stendur aukning
útflutningsvörubirgða, sem jukust
verulega á árinu, einkum vegna
sölutregðu á skreið og áli. Engu að
síður er hér um viðsjárverða
þróun að ræða, enda hefur við-
skiptahallinn farið stöðugt vax-
andi undanfarin fjögur ár.
Viðskiptahalli jafnaður
með erlendum lántökum
Viðskiptahallinn á síðastliðnu
ári var að % hlutum jafnaður með
erlendum lántökum og öðrum
fjármagnshreyfingum, en að frá-
töldum skekkjum og vanreikningi
var fjármagnsjöfnuður í heild
hagstæður á árinu um 2002 millj.
kr. í samanburði við 3110 millj. kr.
halla á viðskiptajöfnuði. Reyndist
því heildargreiðslujöfnuðurinn
óhagstæður um 1164 millj. kr.,
sem kom fram í rýrnun nettó-
gjaldeyriseignar bankakerfisins.
Hafði þetta útstreymi í för með
sér helmings lækkun á nettógjald-
eyriseign bankakerfisins, og er
það í fyrsta skipti, sem gjaldeyr-
isstaða bankanna rýrnar síðan ár-
ið 1975.
Nokkur hluti gjaldeyrisút-
streymisins var jafnaður með
lántökum á vegum Seðlabankans,
þar á meðal töku jöfnunarláns hjá
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum. Engu
að síður lækkaði gjaldeyrisforði
Seðlabankans um rúmlega þriðj-
ung á árinu, og nam hann í árslok
2441 millj. kr., reiknað á því gengi,
sem þá var í gildi. Jafngilti gjald-
eyrisforðinn þá verðmæti almenns
innflutnings í tvo og hálfan mán-
uð miðað við meðaltal undanfar-
inna tólf mánaða, og hefur gjald-
eyrisforðinn ekki verið lægri á
þennan mælikvarða síðan
snemma á árinu 1976. Verður að
leggja höfuðkapp á, að gjaldeyr-
isforðinn rýrni ekki frekar en orð-
ið er, svo að viðunandi öryggi sé
fyrir hendi varðandi greiðslustöðu
þjóðarbúsins út á við.
Hátt skuldahlut-
fall þungur baggi
Erlendar lántökur til langs tíma
námu 3625 millj. kr. reiknað á
meðalgengi ársins, en afborganir