Morgunblaðið - 04.05.1983, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 4. MAÍ 1983
23
I >jóðarbúskapur
í þrenginguiti
draga úr áhrifum vaxandi ytri erf-
iðleika og versnandi afkomu fyrir-
taekja á atvinnustarfsemina i
landinu. Hins vegar er ljóst, að í
þessu efni verður varla gengið
lengra en orðið er, enda er staða
bankanna orðin mjög erfið, en auk
þess er ljóst, að aukning rekstrar-
lána getur ekki til lengdar leyst
vanda fyrirtækja, sem fyrst og
fremst á rætur að rekja til halla-
rekstrar og erfiðra afkomuskil-
yrða.
Brýnt að jafna kjör
inn- og útlána
Þrátt fyrir mikla útlánaaukn-
ingu bankanna, en hún nam 86% á
árinu, varð útstreymi gjaldeyris
þess valdandi, að mjög dró úr
aukningu peningamagns á árinu.
Nam aukning peningamagns, sem
samanstendur af seðlum, mynt og
veltiinnlánum, aðeins 30% í sam-
anburði við rúmlega 60% aukn-
ingu árið áður. Peningamagn í víð-
ari skilningi, þ.e.a.s. að innistæð-
um af sparisjóðsbókum meðtöld-
um, nam hins vegar 48% á móti
75% árið á undan. Af þessu er
ljóst, hversu mjög þrengdi að
lausafjárstöðu einstaklinga og
fyrirtækja á árinu og hvernig
verðbólgan dró úr vilja manna til
að eiga peningalegar eignir. Það
sem kom í veg fyrir enn meira
hrun á ráðstöfunarfé innláns-
stofnana var nær þreföldun inn-
stæðna á verðtryggðum reikning-
um, en í árslok 1982 námu þeir
27% heildarinnlána. Að nokkru
leyti var hér vitaskuld um að ræða
tilflutning innstæðna af öðrum
bundnum reikningum, en alls juk-
ust bundin innlán í bönkunum um
81%, og nægði það til þess að
heildarinnlán jukust um 60%,
þannig að þau héldu nokkurn veg-
inn í horfi við verðbólguna. Sýndi
þessi reynsla enn einu sinni, hví-
líka þýðingu viðunandi raunávöxt-
un hefur fyrir þróun sparifjár-
myndunar í landinu og getu inn-
lánsstofnana til þess að gegna
hlutverki sinu.
Það er hins vegar ekki nóg að
gefa mönnum kost á ávöxtun fjár
með verðtryggðum kjörum á
bundnum sparifjárreikningum, ef
samtímis er um að ræða mjög
neikvæða vexti af almennu spari-
fé. Eftir að dregið hafði úr verð-
bólgu á árinu 1981 var um tíma
sæmilegt jafnvægi milli kjara á
verðtryggðum inn- og útlánum
annars vegar og óverðtryggðum
hins vegar. Þegar kom fram á árið
1981 og verðbólga tók að aukast
varð ávöxtun óverðtryggðs fjár si-
fellt óhagstæðari og hættulegt
misræmi myndaðist milli kjara á
þeim og verðtryggðum inn- og út-
lánum. Taldi Seðlabankinn nauð-
synlegt, að þetta misræmi væri
jafnað með hækkun almennra
vaxta, en tillögur hans í því efni í
ágústmánuði mættu andbyr af
hálfu ríkisstjórnarinnar, svo að
það dróst fram í byrjun nóvember,
að nokkur leiðrétting yrði gerð í
því efni, en þá hækkuðu vextir al-
mennt um 6—8%. Nægði þessi
leiðrétting þó ekki til þess að
skapa viðunandi samræmi á þessu
sviði, og með vaxandi verðbólgu að
undanförnu hefur þessi vandi auk-
izt að nýju. Er það tvímælalaust
eitt brýnasta verkefnið á sviði
peningamála nú, að jöfnuð verði
kjör milli einstakra flokka inn- og
útlána, bæði til að auka heilbrigð-
an sparnað í landinu og draga úr
því misrétti milli atvinnuvega og
lántakenda, sem í núverandi
ástandi felst.
Auknar skuldir ríkissjóös
Sé litið á aðra þætti lánsfjár-
markaðsins á árinu 1982, er ljóst,
að um var að ræða vaxandi vanda-
mál vegna þverrandi innlendrar
fjármagnsmyndunar og skulda-
söfnunar erlendis. Rekstraraf-
koma ríkissjóðs var þó enn góð á
árinu og batnaði staða hans gagn-
vart Seðlabankanum um 126 millj.
kr., og er það fjórða árið í röð, sem
staða ríkissjóðs batnar gagnvart
bankanum. Þegar þessi staða rík-
isfjármálanna er metin, er rétt að
hafa í huga, að tekjur ríkissjóðs
héldust mjög miklar á árinu vegna
mikils innflutnings og meiri eftir-
spurnar en þjóðartekjur raun-
verulega leyfðu. Er útlit fyrir, að
mikill rekstrarvandi muni mynd-
ast á þessu ári hjá ríkissjóði vegna
óhjákvæmilegs samdráttar í eftir-
spurn, og hefur það þegar komið
fram í mjög auknum skuldum rík-
issjóðs fyrstu þrjá mánuði þessa
árs. Er mikilvægt, að ekki dragist
að gera ráðstafanir vegna þessa
vanda, svo að hallarekstur ríkis-
sjóðs verði ekki að nýju þenslu-
valdur á peningamarkaðnum.
Stórauknar erlendar
lántökur ríkissjóðs
Þrátt fyrir góða rekstrarafkomu
undanfarin ár, hefur lánsfjárnotk-
un ríkissjóðs vegna framkvæmda
vaxið jafnt og þétt. Á árinu 1982
var heildarlánsfjáröflun ríkissjóðs
1259 millj. kr. eða 4% af þjóðar-
framleiðslu, og hafði hún aukizt
um 93% frá árinu áður. Jafnframt
aukinni lánsfjárþörf ríkisins hef-
ur vaxandi hluti hennar verið
fjármagnaður með erlendum lán-
um. Þannig jukust erlendar lán-
tökur ríkissjóðs um 140% í ís-
lenzkum krónum, en 49% miðað
við sama meðalgengi bæði árin.
Hins vegar jókst innlend lánsfjár-
öflun aðeins um 44%, og minnkaði
því verulega að raungildi.
Sömu sögu er að segja um fjár-
mögnun fjárfestingarlánasjóða.
Vegna minnkandi eiginfjármögn-
unar hafa þeir orðið æ háðari
lánsfjármögnun, og hefur vaxandi
hluti hennar fengizt með erlend-
um lántökum. Sé fjármögnun fjár-
festingarlánasjóða á árinu 1982 og
1978 borin saman, kemur í ljós, að
erlend lán hafa hækkað úr 10% í
39% af heildarfjármögnun, inn-
lend lán, sem einkum koma frá líf-
eyrissjóðum, hafa staðið nokkurn
veginn í stað nálægt 45%, en hlut-
ur eiginfjár og framlag úr ríkis-
sjóði eða af sérstökum skattstofn-
um lækkaði samtals úr 46% í 25%.
Hér er um alvarlega þróun að
ræða bæði fyrir fjárhag fjárfest-
ingarlánasjóðanna sjálfra og hag
lántakenda, þar sem lánskjör á
erlendu lánsfé hafa verið mjög
óhagstæð að undanförnu vegna
hárra raunvaxta og mikillar
hækkunar erlendra gjaldmiðla
gagnvart íslenzkri krónu. Er fyrir-
sjáanlegt, að fjárfestingarlána-
sjóðir verða að herða lánskjör sín
talsvert á þessu ári, ef ekki á að
stefna í óefni um fjárhag þeirra.
Það, sem hér hefur verið sagt
um fjármögnun fjárfestingarlána-
sjóða og ríkisframkvæmda, er að-
eins dæmi víðtækrar þróunar, þar
sem saman hefur farið þverrandi
heildarsparnaður þjóðarbúsins og
vaxandi hlutdeild erlendrar fjár-
mögnunar á lánsfjármarkaðnum.
Á árinu 1982 var heildarsparnaður
þjóðarbúsins aðeins 20,2% af
þjóðarframleiðslu samanborið við
25,5% 1980 og um 27% á árunum
1976—1978. Hefur sparnaðarhlut-
fallið ekki verið jafn lágt um
þriggja áratuga skeið. Á sama
tíma hefur hlutfall erlendra
skulda farið hækkandi og er nú
hærra en nokkru sinni fyrr eins og
áður hefur verið frá greint.
Nauðsyn samræmdrar stefnu
Góðir áheyrendur. Tími er nú
kominn til að draga saman helztu
þræði þessa máls. Af þróuninni að
undanförnu, þar sem saman hefur
farið samdráttur í þjóðarfram-
leiðslu, mikill viðskiptahalli og
hraðvaxandi veðbólga, verður sú
ein ályktun dregin, að íslenzkur
þjóðarbúskapur stefni nú í ógöng-
ur, sem ekki verði komizt út úr
nema með víðtækum aðgerðum og
stefnubreytingu í stjórn efna-
hagsmála. Á næsta leiti er ný
stökkbreyting launa og verðlags
vegna vísitölubóta og hækkunar á
landbúnaðarverðlagi og fiskverði.
Hætt er því við, að allur frekari
dráttur á því að takast á við
vandann muni gera hann erfiðari
viðfangs og verða til þess eins, að
lausn hans kosti að lokum mun
meiri fórnir í lífskjörum og at-
vinnu.
Reynslan undanfarin ár sýnir,
að einn meginveikleiki hagstjórn-
ar hér á landi hefur verið skortur
á samræmi aðgerða á einstökum
sviðum efnahagsmála, þar sem
lögð hefur verið áherzla á að ná
tiltækum markmiðum án nægilegs
tillits til áhrifanna á aðra þætti
þjóðarbúskaparins. Þannig var á
árinu 1981 lagt kapp á að draga úr
verðhækkunum með aðgerðum,
sem um leið rýrðu afkomuskilyrði
atvinnuveganna og juku á við-
skiptahalla. Síðan var reynt að
söðla um og bæta samkeppnis-
stöðu og viðskiptajöfnuð með að-
gerðum, sem leitt hafa til ógnvekj-
andi verðbólguþróunar. Jafnframt
var hvorugt árið lögð nægileg
áherzla á það að stuðla að auknu
framboði innlends fjármagns með
tímanlegum breytingum ávöxtun-
arkjara, en fjármagn til að halda
uppi framkvæmdum og atvinnu í
stað þess sótt á erlenda lánamark-
aði. Áugljóst er, að bót verður ekki
ráðin á þeim djúpstæðu vanda-
málum, sem nú er við að fást,
nema með samræmdri stefnu, er
nái til allra þessara þátta.
Minnkandi framleiðsla
og stöðnun
Eitt gundvallarvandamál efna-
hagsstarfseminnar hér á landi,
eins og víðar meðal iðnvæddra
ríkja, er minnkandi framleiðslu-
aukning og jafnvel stöðnun í
mörgum greinum framleiðslu-
starfseminnar. Mörg öfl eru hér
tvímælalaust að verki, svo sem
versnandi starfsskilyrði atvinnu-
vega vegna aukinnar áherzlu á fé-
lagslega þjónustu og önnur
markmið á kostnað atvinnurekstr-
arins, en einnig aðlögunarvanda-
mál, sem fylgt hafa örum tækni-
breytingum og samkeppni frá ný-
iðnvæddum ríkjum. Vegna ört
vaxandi fiskafla á árunum
1976—1980 var því gefinn minni
gaumur en skyldi, hve ófullnægj-
andi vöxtur hefur verið hér á landi
í öðrum framleiðslugreinum en
sjávarútvegi. Jafnframt hefur til
þessa verið haldið áfram að fjár-
festa í fiskiskipum langt fram yfir
það, sem réttlætanlegt verður tal-
ið vegna veiðiþols fiskstofna. Þeg-
ar nú slær í bakseglin með sam-
drætti í afla, er annars vegar við
að glíma vandamál sjávarútvegs,
sem er hlaðinn fjárhagslegum
byrðum af völdum of mikillar
fjárfestingar að viðbættum
rekstrarerfiðleikum síðustu
tveggja ára, en hins vegar iðnað
og þjónustugreinar, sem skort hef-
ur nægilega góð starfsskilyrði til
að taka við hlutverki sjávarút-
vegsins sem vaxtarbroddar þjóð-
arbúskaparins.
Ef takast á að tryggja að nýju
viðunandi hagvöxt og koma í veg
fyrir atvinnubrest, verður að gefa
bættum skilyrðum atvinnuveg-
anna forgang, jafnvel þótt það
kosti tímabundna skerðingu
lífskjara og frestun félagslegra
umbóta. Jafnframt er brýnt, að
lögð sé áherzla á jöfnun starfsskil-
yrða allrar atvinnustarfsemi,
þannig að það verði árangur og
arðsemi hvers fyrirtækis, sem ráði
viðgangi þess og ákvörðunum um
nýfjárfestingu, en ekki bein eða
óbein afskipti ríkisvaldsins. Fyrir
áhrif verðbólgunnar á lánskjör og
tregðu stjórnvalda til þess að láta
kjör afurðalána fylgja öðrum
lánskjörum hefur misræmi á lána-
markaðnum aftur vaxið á undan-
förnum tveimur árum. Úr þessu
verður að bæta, ef veita á þeim
atvinnurekstri, sem arðbærastur
er, viðunandi vaxtarskilyrði.
Þegar á móti blæs í atvinnumálum
er áberandi tilhneiging af hálfu
opinberra aðila að taka að sér for-
göngu um stofnun fyrirtækja og
nýmæli í framleiðslu. Þótt hér sé
um jákvæða viðleitni að ræða, ber
að vara við of mikilli opinberri
forsjá í þessum efnum. Hætt er
við, að fjármagn til slíkra hluta
verði í reynd tekið af öðrum at-
vinnurekstri, sem hefði getað nýtt
það betur. Reynslan sýnir, að meg-
inhlutverk ríkisvalds og lána-
stofnana í þróun atvinnurekstrar
er ekki að taka einstakar ákvarð-
anir um fjárfestingar, heldur að
skapa sem bezt og jöfnust skilyrði
fyrir starfsemi fyrirtækja, sem
sjálf eru færust um að ráðstafa
fjármagni sínu á arðbæran hátt,
enda beri þau ein áhættu og
ábyrgð gerða sinna.
Séu almenn starfsskilyrði at-
vinnurekstrarins viðunandi, er
engin ástæða til þess að efa, að
hann geti staðið undir lánskjörum
með eðlilegum raunvöxtum. Láns-
kjarastefna, sem leiðir til skorts á
lánsfé og misréttis í lánakjörum
milli fyrirtækja, er því beinlínis
skaðleg fyrir heilbrigða atvinnu-
þróun og hagvöxt í landinu. Jafn-
framt er rétt að minna á það, að
skortur á eigin fé og nýju áhættu-
fé til atvinnurekstrar hefur ekki
síður verið hemill á heilbrigða
þróun fyrirtækja hér á landi en
lánsfjárskorturinn. Mikilvægt er
því, að nú verði gert sérstakt átak
til þess að bæta skilyrði til aukn-
ingar á eigin fé fyrirtækja, þar á
meðal með sérstökum skattíviln-
unum bæði vegna uppbyggingar
eigin fjár innan fyrirtækja og
þeim einstaklingum í hag, sem
leggja vilja fram nýtt áhættufé í
atvinnurekstur. Hafa breytingar
skattalaga í þessa átt gefizt vel
víða erlendis, t.d. á Norðurlönd-
um, og hvatt til stofnunar nýrra
fyrirtækja og nýjunga í fram-
leiðslu og tækni.
Verðbólguþróun á
hættulegu stigi
Annar meginvandinn í efna-
hagsmálum Islendinga er tví-
mælalaust verðbólguþróunin, sem
nú er komin á hættulegra stig en
nokkru sinni fyrr. Síðan hinir af-
drifaríku launasamningar voru
gerðir árið 1977 og tekin var upp
að nýju full vísitölubinding sam-
hliða mjög mikilli kauphækkun,
hefur hver ríkisstjórnin á fætur
annarri reynt að draga úr víxl-
hækkunum með einhvers konar
skerðingu verðbóta. Þetta hefur
þó ekki borið meiri árangur en
svo, að á síðustu sex árum hefur
verðbólguhraðinn verið nálægt
55% að meðaltali á ári og aldrei
farið niður fyrir 40%. Samtímis
hefur dregið úr verðbólgu í flest-
um þeim löndum, sem íslendingar
eiga skipti við, og hefur munurinn
á verðbólgustigi hér á landi og í
nágrannalöndunum aldrei verið
meiri.
Enginn vafi er á því, að árang-
ursleysið í viðureigninni við verð-
bólguna er m.a. af því sprottið, að
almenningur í landinu hefur ekki
gert sér grein fyrir því, hve mikill
dragbítur verðbólgan getur verið á
heilbrigða efnahagsstjórn og
framfarir í landinu. Margir hafa
jafnvel trúað því, að verðbólgan
væri eina leiðin til þess að tryggja
fulla atvinnu, þótt henni hafi nú
um skeið verið fyrst og fremst
haldið uppi með erlendum lántök-
um og aðhaldsleysi gagnvart óarð-
bærum atvinnurekstri.
Ég vona, að reynsla undanfar-
inna mánaða og erfiðleikarnir,
sem nú blasa við, hafi loks fært
mönnum heim sanninn um, að
engum varanlegum tökum verði
náð á stjórn efnahagsmála né
heilbrigð skilyrði sköpuð fyrir
arðbæran atvinnurekstur, á með-
an meginhluti orku einstaklinga
og fyrirtækja fer í að reyna að
halda sér á réttum kili frá degi til
dags í ölduróti vaxandi verðbólgu.
Á aö afnema
verðbótakerfið?
Sú spurning hlýtur því að gerast
sífellt áleitnari, hvort það sé ekki
að verða íslendingum lífsnauðsyn
að brjótast út úr þessum vitahring
með því að afnema með öllu hið
vélgenga verðbótakerfi launa og
verðlags, sem hér hefur verið við
lýði í meira eða minna mæli um
áratuga skeið.
Aðeins með því að snúa alger-
lega við blaðinu í þessum efnum,
eru líkindi til þess, að aftur geti
skapazt það traust á framtíðar-
verðgildi peninga, sem er undir-
staða heilbrigðs markaðsbúskapar
og skipulegrar uppbyggingar.
Jafnframt væri afnumið það mis-
rétti, sem felst í látlausum
stökkbreytingum verðlags, verð-
launar eyðslu í stað aðhalds og
gefur þeim efnameiri sifellt tæki-
færi til þess að hagnast á kostnað
þeirra, sem minna mega sín. Þótt
afnám vísitölukerfisins kunni að
hafa í för með sér tímabundnar
fórnir í lifskjörum, er ég sann-
færður um, að þar er ekki um
raunverulega fórn að ræða, a.m.k.
ekki þegar til lengri tíma er litið.
Þegar allt kemur til alls, ræðst
hagur almennings og þjóða af
sköpun raunverulegra verðmæta,
en ekki af því þrátefli um skipt-
ingu svikulla fjármuna, sem er
inntak hagsmunabaráttu verð-
bólguþjóðfélagsins. Með því að
breyta nú um stefnu í þessum efn-
um er hægt að snúa allri orku
þjóðarinnar að arðbæru uppbygg-
ingarstarfi og nýtingu þeirra
miklu tækifæra til betra lífs, sem
ísland hefur enn upp á að bjóða.