Morgunblaðið - 02.07.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. JÚLÍ 1983
Yfir anddyri Karmelítakirkj-
unnar í Varsjá er letrað: „Ég kom,
ég sá, guð sigraði." Orðin eru til-
vitnun í ummæli Sobieskis Pól-
iandskonungs eftir sigur hans á
Tyrkjum í orrustunni við Vín á
sautjándu öld. í prédikun, er páfi
flutti á leið sinni um Pólland ný-
lega vék hann stuttlega að afreki
hetjukonungsins. Hann sagði:
„Bardaginn og sigurinn urðu ekki
til þess að gjá myndaðist milli
Pólverja og Tyrkja. Þvert á móti
lögðu þau grunninn að gagn-
kvæmri virðingu og vinsemd þjóð-
anna tveggja."
Nöturleg heimsmynd nútímans,
sem á upptök í eftirleik stríðsár-
anna, veldur að Jóhannes Páll II
mun vart gera orð konungsins að
sínum, a.m.k. ekki um sinn.
Óbeinn samanburður páfa á Pól-
landi nútímans og fyrir þrú
hundruð árum er þó vísbending
um að páfi hafi að einhverju
marki sótt fyrirmynd sína til
Sobieskis. Barátta konungsins
varð til að hnekkja yfirráðum
Tyrkja í Evrópu og varðveita
sjálfstæði Póllands um skeið. Bar-
átta Pólverja nú miðar einnig að
því að hrinda erlendu kúgunar-
valdi, sem parrakað hefur frelsi
þjóðarinnar til orðs og æðis. Full-
Marx og Lenin í skugga páfans
sína. Hinn trúarlegi tilgangur far-
arinnar var að heiðra sex hundruð
ára afmæli Svörtu meyjarmynd-
arinnar, sem er heilagasti helgi-
dómur Pólverja í Jasna Gora
klaustrinu í Czestochowa. Jaruz-
elski neitaði í fyrstu að taka við
páfa, en lét síðan undan er nær
dró hátíðahöldunum. Er talið að
Jaruzelski hafi gert kaup við
Glemp kardinála um að afstýra
boðuðu verkfalli Samstöðu á liðnu
hausti, ef páfi fengi að koma til
Póllands.
Stuggur pólskra stjórnvalda út
af heimsókn páfa er auðskilinn.
Páfinn er hættulegri hugsjón
kommúnismans en allar meðal-
drægar kjarnorkueldflaugar, sem
fyrirhugað er að koma upp í
Vestur-Evrópu. Kaþólska kirkjan
hefur öldum saman verið Pólverj-
um skjól við utanaðkomandi yfir-
gangi og páfinn, sem nú situr í
Róm, sameiningartákn kristni og
þjóðfrelsis.
í upphafi var ljóst að páfi
myndi gera martröð stjórnvalda
að veruleika, og er því ekki að
leyna að bersögli hans kom flest-
um í opna skjöldu. Fundur páfa
með Jaruzelski hershöfðingja í
byrjun hlýtur að teljast með eftir-
minnilegustu fundum leiðtoga
PÍLAGRÍMUR RÉTTLÆTISINS
Páfi ætlar kirkjunni stórt
pólitískt hlutverk í Póllandi
veidi Póllands og frelsi var pfan-
um hugleikið umræðuefni í nýaf-
staðinni ferð hans. Án þess að
víkja beinum orðum að Sovétríkj-
unum lét hann svo um mælt í
byrjun að Pólland hefði þegar
goldið fyrir rétt sinn til sjálfstæð-
is „með sex milljónum þegna, er
fórnuðu lífi sínu á vígvöllum, í
fangelsum og í útrýmingarbúð-
um“. „Ég þrái af öllu hjarta,"
sagði Jóhannes Páll II, „að Póí-
land haldi sínum sessi ævinlega
meðal Evrópuþjóða milli austurs
og vesturs. Ég þrái af öllu hjarta
að aðstæðum verði aftur komið í
það horf að samstarf geti tekizt
meðal Evrópuþjóða á okkar meg-
inlandi og einnig við Ameríku,
umfram allt Bandaríkin."
Þó væri rangt að túlka heim-
sókn páfa einvörðungu sem frels-
isför Pólverja til ættjarðar sinnar.
Sú barátta, sem andlegum leið-
toga sjö hundruð og fimmtíu
milljóna kaþólskra manna er
áfram um er ekki hernaðarleg,
heldur fyrst og fremst trúarlegs
eðlis. Á hinn bóginn ber á að líta
að hugarfarslegri endurvakning,
sem haslað er völlur þar sem
stjórnvöld afneita inntaki hennar,
ef jafnframt stjórnmálaleg. Páfi
fór til Varsjár sem Pólverji að
vitja gamalla slóða. Hann fór
einnig sem trúarleiðtogi í virð-
ingarskyni við helga dóma. En síð-
ast en ekki sízt fór páfi sem slyng-
ur stjórnmálamaður í fullri vitund
um mátt sinn til að kynda undir
þjóðarhugsjón landa sinna.
Vandþræddur
meðalvegur
Páfa gafst ríkulegt tækifæri til
að láta á stjórnkænsku sína reyna
í förinni. Hinar erfiðu aðstæður í
Póllandi gerðu að verkum að hann
varð að þræða milli skers og báru.
Ef hann lýsti stuðningi sínum við
frelsisbaráttu pólskra verka-
manna of berlega hefði það getað
orðið neistinn að báli er gerði ekki
aðeins út af við Jaruzelski hers-
höfðingja, heldur þurrkaði einnig
út hið nauma frelsi kirkjunnar.
Sýndi páfi á hinn bóginn of mikla
tilslökunarsemi við pólsk stjórn-
völd, er sennilegt að hann hefði
brugðizt vonum alþýðu sem þjök-
uð var fyrir.
Til að skilja hve þröngur stakk-
ur páfanum var skorinn er nauð-
synlegt að gaumgæfa stöðu róm-
versk-kaþólsku kirkjunnar í Pól-
landi. Hin sterku tengsl Pólverja
og Páfagarðs má rekja aftur til
fyrsta konungs landsinsá tíundu
öld, Mieszko I, og skýrir hið sögu-
lega samband að nokkru hversu
örðuglega stjórnvöldum hefur
sótzt að kveða kirkjuna í kútinn.
Mun fáheyrt í kommúnistaríkjum
Austur-Evrópu að prestum haldizt
uppi að gera stjórnmálalegar at-
hugasemdir úr prédikunarstóli
líkt og tíðkast í Póllandi og vekur
athygli að ekki var látið til skarar
skriða við kirkjuna, þótt yfirmað-
ur hennar, Jozef Glemp, kardináli,
tæki undir kröfur um frjáls verka-
lýðsfélög og mæltist til að póli-
tískir fangar yrðu látnir lausir úr
haldi. f öðrum A-Evrópuríkjum,
að A-Þýzkalandi e.t.v. undan-
skildu, eru prestar annað hvort of
fáir eða kirkjan of háð umburðar-
lyndi stjórnvalda til að hafa kost á
stjórnmálalegum afskiptum. f
ljósi þess að kristnin hefur ætíð
verið hugmyndafræðingum
kommúnista þyrnir í augum, er
skiljanlegt að páfa, sem öðrum
pólskum trúarleiðtogum, sé um-
hugað að tapa ekki þeim réttind-
um sem áunnizt hafa á þrjátíu ár-
um.
Pólskir stjórnmálaleiðtogar
hafa lítt dregið fjöður yfir mikil-
vægi kaþólsku kirkjunnar í pólsku
þjóðlífi. Áður en páfi lagði upp í
ferð sína gerði Jaruzelski hers-
höfðingi mikið úr áhuga sínum á
að hafa samráð við Glemp kardin-
ála um ákveðna þætti stjórnar-
stefnunnar og kirkjumálaráð-
herra landsins lýsti því yfir að
„hver sem reyndi að ímynda sér
sósíalískt Pólland án kirkjunnar,
skorti skilning á pólskum aðstæð-
um“. Þrátt fyrir slík opinber vina-
hót bendir flest til að forysta
pólska kommúnistaflokksins hafi
síður en svo verið ásátt um að
taka við páfa. Hvort sem Andro-
pov reyndi að beita áhrifum sínum
eða ekki, er á allra vitorði að
Kremlverjar hefðu unað því betur
ef páfi hefði setið heima. ókyrrð
leiðtoga í Sovétríkjunum vegna
Póllandsfarar páfa, verður m.a.
ráðin af ræðu Andropovs á mið-
stjórnarfundi sovézka
kommúnistaflokksins nýlega, en
þar sagði Andropov: „Þegar leið-
sögn kommúnistaflokksins dvínar
er hætta á að menn villist út á
refilstigu endurskoðunarstefnu og
borgaralegs hugsunarháttar. Leið-
togar A-Evrópuríkja mega aldrei
láta flokkstaumana rakna sér úr
hendi." Hefðu óeirðir orðið í til-
efni af komu páfa til Póllands er
óvíst hvort Jaruzelski hefði getað
haft taumhald á harðlínumönnum
innan stjórnmálaráðs flokksins.
Víst má þó telja að arftaki hers-
höfðingjans yrði kirkjuyfirvöldum
sízt þægari viðureignar.
Á hinn bóginn varð páfi einnig
að varast að vera leiðitamur
stjórnvöldum, sem á undanförnum
mánuðum hafa unnið markvisst
að því að kæfa sjálfsforræði
pólskra verkamanna. Vandaði páfi
ekki um við stjórnvöld, leikur lítill
vafi á að för hans hefði aukið
vonleysi Pólverja, einkum þegar
þess er gætt að för páfa til Pól-
lands 1979 átti ríkan þátt í að
leysa úr læðingi þau öfl, er leiddu
til stofnunar Samstöðu. Til að átta
sig á kringumstæðum heimsókn-
arinnar er því nauðsynlegt að
íhuga fyrri Póllandsför páfa.
Heimsóknin 1979 markaði
þáttaskil í lífi pólsku þjóðarinnar.
Svo vísað sé til gamalkunnungs
ævintýris H.C. Andersens má til
sanns vegar færa að koma páfa þá
hafi orðið til að „afklæða keisar-
ann“. Skarar manna þyrptust að
páfa og auðsýndu ríkisstjórn Gier-
eks og pólska kommúnistaflokkn-
um fullkomna fyrirlitningu.
Nærvera Jóhannesar Páls II var
stjórninni augljós og varanlegur
álitshnekkir. Páfi var herskár í
orðum sínum. Hann sagði mann-
fjöldanum að „skipulag kommún-
ismans helgaðist af heimsmynd og
hugmyndafræði, sem væri alger-
lega ósamrýmanleg lífsviðhorfi
kirkjunnar". Hann áminnti landa
sína að kirkjan hefði um aldaraðir
verið framvörður pólsks þjóðernis
og hvatti þá til að hafa traust á
sjálfum sér í baráttunni fyrir
sjálfstæði og mannréttindum.
Engum, sem fylgst hefur með at-
burðum í Póllandi síðan 1979, get-
ur blandazt hugur um að páfinn
var aflvaki Samstöðu. Vera má að
hann hafi ekki séð hreyfinguna
fyrir og eflaust var honum kvíði í
brjósti er leiðtogar Samstöðu tóku
að básúna kröfur sínar. Engu að
síður var Lech Walesa veitt við-
taka í Páfagarði og Jóhannes Páll
tók iðulega málstað frjálsrar
verkalýðshreyfingar í Póllandi.
Samstaða var formlega sett af
hlunnum ári eftir heimsókn páfa.
Átján mánuðum síðar hrifsaði
herinn völd og lagði þegar til at-
lögu við Samstöðu. Dapurlegar af-
leiðingar herlaganna komu brátt i
ljós, verkföll, handtökur og mót-
mælagöngur. Versta efnahags-
kreppa, sem hrjáð hefur Pólland
nokkru sinni, dundi yfir á árinu
1981 og hefur ástandið lítt batnað
síðan.
í síðari förinni fagnaði sægur
fólks páfa einnig. En aðstæður
voru breyttar. Oraunsætt hefði
verið að ætla páfa að glæða vonir
manna líkt og fyrir fjórum árum.
Til að svo mætti verða voru von-
brigði undanfarinna ára of bitur.
Þar sem andi Samstöðu sveif enn
yfir vötnum var páfa nú heldur
ekki nauðsyn að koma hugarfars-
byltingu til leiðar. Sjálfstraust og
innri þróttur, sem páfi hafði inn-
blásið löndum sínum fyrrum var
enn ekki útdauður og því þarflaust
að vekja hann til lífsins.
Sjónarvottum, er skýrðu frá
heimsókn páfa í erlendum blöðum
ber að jafnaði saman um að al-
mennt hafi Pólverjar ekki gert sér
ýktar vonir um árangurinn af töl-
um páfa. Slíkar hugleiðingar
kunna þó að gera of lítið úr at-
hyglisverðu sérkenni kaþólskrar
trúar í Póllandi, sem er dýrkun
Maríu meyjar. Samkvæmt Maríu-
dýrkuninni er María mey sérstak-
ur verndari nauðstaddra og getur
farið þess á leit við guð að hann
komi þeim til hjálpar. Virðast
prestar og söfnuðir trúa að María
mey hafi komið því til leiðar að
umsátri Svía við klaustrið í Jasna
Gora var hrundið 1655 og að sigr-
ast var á bolsévikum eftir innrás
þeirra í Pólland 1920. Tilfinningin
um að enn eitt kraftaverkið kynni
að gerast var útbreidd meðal
fjöldans, sem hlýddi á guðsþjón-
ustu páfa við Svörtu meyjar-
myndina í Jasna Gora nýlega. Er
það einmitt hin ríka Maríutrú
Pólverja, sem gerir að verkum að
ómögulegt er að skýrgreina Pól-
landsför páfa á stjórnmálalegum
forsendum einum.
Ljóst má vera að páfa voru
rammar skorður reistar í ferð
sinni. óvægin gagnrýni í garð
stjórnvalda kynni að hafa hrært
upp ófriðaröldu, sem grafið gat
undan stöðu kirkjunnar sjálfrar.
Með undirlægjuhætti við kúgun-
aröflin hefði páfi hins vegar
brugðizt hugsjónum landa sinna,
sem haft hafa trúna að leiðarljósi
í baráttunni fyrir mannréttindum.
Ögrun og varfærni
í meira en ár hafði páfi sótt það
fast að fá að heimsækja ættjörð
ríkis og kirkju á okkar dögum. „Ég
kem til að vera með þjóð minni á
einkar erfiðum tíma í sögu henn-
ar,“ sagði Jóhannes Páll II. Hann
vítti Jaruzelski fyrir þjakandi
harðstjórn og skoraði á hann að
gera alvöru úr þeim „félagslegu
endurbótum", sem samið var um
fyrir þremur árum. Hershöfðingj-
anum var greinilega ömbrugt.
„Við hræðumst ekki umsögn af-
komenda okkar," sagði hann
skjálfandi í hnjáliðunum og bætti
svo við: „Sárindi og biturleiki eima
ennþá eftir. En hið versta er af-
staðið."
Jaruzelski hafði vænzt þess að
páfi friðmæltist við pólsku stjórn-
ina. En honum varð ekki að ósk
sinni. 1 prédikun, sem páfi flutti í
Czestochowa lagði hann hart að
Jaruzelski að slaka á klónni við
sjálfstæð verkalýðsfélög, sem
bönnuð voru í desember 1981. Þeg-
ar páfi notaði síðan orðið „sam-
staða" í fyrsta skipti í för sinni,
brutust út mikil fagnaðarlæti
áheyrenda. „Ég er sonur þessa
lands,“ sagði hann, „og hef af þeim
sökum djúpa samúð með baráttu
þess fyrir frelsi, réttlæti og félags-
legri samstöðu." Síðar í vikunni
varð páfa að orði að „rétturinn til
að mynda verkalýðsfélög" væri
ekki kominn frá ríkisvaldi eða
ákveðnum einstaklingum heldur
væri hann „manninum meðbor-
inn“.
I heild lýstu ræður páfa þaul-
hugsuðu samblandi ögrunar og
varfærni. Hann ítrekaði við ýmis
tækifæri að stjórnvöld yrðu að
sýna meiri sáttfýsi. Benti hann á
að hreinskilni af þeirra hálfu væri
forsenda árangursríkra sam-
ræðna. 1 samfélagi þar sem fjöl-
miðlar sæta strangri ritskoðun
höggva slíkar yfirlýsingar beint
að rótum stjórnskipulagsins. Engu
að síður vekur athygli að páfi var
mun gætnari í orðum en í fyrri
krossferð sinni fyrir fjórum árum.
í stað þess að fjölyrða um
ósættanleg sjónarmið kristindóms
og kommúnisma brýndi páfi leið-
toga ríkis og kirkju til að komast
að samkomulagi. Er einnig eftir-
tektarvert að páfi gætti hófs
gagnvart linnulausum tilraunum
fjöldans til að fá hann til að ger-
ast málsvari Samstöðu. Er gætni
páfans í samræmi við yfirlýsingu
Páfagarðs daginn fyrir fund Wal-
esa og páfa, en þar var varað við
túlkun fundarins sem einhliða við-
urkenningu á lögmæti Samstöðu.
Þeir atburðir sem án efa vöktu
mesta athygli í Póllandsför páfa
að þessu sinni voru fundirnir tveir
með Jaruzelski og hinn þriðji með
Walesa. Með því að koma saman
með hershöfðingjanum í byrjun og