Morgunblaðið - 02.07.1983, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 2. JÚLÍ 1983
Er „frjáls“ yerðlagning
hagstæð neytendum?
— eftir Inga
Tryggvason
Að undanförnu hefur margt
verið skrifað í blöð um landbúnað-
armál, sérstaklega verðlagningu
landbúnaðarvara og sölumeðferð
þeirra. Eins og oft vill verða er
margt missagt í skrifum þessum
og hirðusemi um réttan málflutn-
ing virðist oft af skornum
skammti.
Sumum virðist ofarlega í huga
að koma á missætti milli stétta og
starfshópa, sá fræjum tortryggni
og úlfúðar. Síst af öllu vil ég bera
brigður á, að ekki megi margt laga
í þjóðfélagi okkar. í því efni þurfa
áreiðanlega margir starfshópar að
líta í eigin barm. Landbúnaður á
íslandi er engin undantekning í
þessu efni. í þeirri grein fer líka
nú fram skipulagningarstarf sem
mér er ekki kunnugt um að eigi
sér hliðstæður í öðrum starfs-
greinum. Strax og bændur fengu
lagaheimild til framleiðsluskipu-
lagningar vorið 1979 hófust þeir
handa um að aðlaga framleiðslu
sína þörfum innlenda markaðar-
ins. Mjög umtalsverður árangur
hefur þegar náðst, sem kemur
fram m.a. í því, að mjólkurfram-
leiðsla er sem næst við hæfi inn-
lenda markaðarins og sauðfé hef-
ur fækkað um 150 þúsund fjár á
skömmum tíma.
Samdráttur í framleiðslu hefð-
bundinna búgreina og uppbygging
nýrrar atvinnu í sveitum landsins
er mikið átak fyrir íslenska
bændastétt. Þess er því ekki að
vænta að bændur geti á sama tíma
og þessar breytingar fara fram
lækkað hlutfallslega verð á
framleiðsluvörum sínum og haldið
þó svipuðum kjörum og verka-
menn og iðnaðarmenn. Bændur
hafa vissulega ekki haldið tekju-
hlut sínum gagnvart öðrum stétt-
um síðustu misserin þótt verð hafi
ekki verið lækkað á landbúnaðar-
vörum. Þessu veldur m.a. fyrr-
nefndur samdráttur í framleiðslu,
óðaverðbólga, sem leikur bændur
harðar en flestar eða allar aðrar
atvinnustéttir, erfitt tíðarfar og
raunar ýmislegt fleira.
Það er auðvelt að slá fram full-
yrðingum í blaðagreinum. Þeirri
aðferð hefur mjög verið beitt í
fyrrnefndum landbúnaðarskrif-
um. Svörum við slíkum fullyrðing-
um verður naumast komið fyrir í
mjög stuttu máli.
Grein Jóns Magnússonar
Hinn 8. júní sl. skrifaði Jón
Magnússon, formaður neytenda-
samtakanna, grein í Morgunblaðið
um landbúnaðarmál og verðlag
landbúnaðarvara. Grein þessi hef-
ur trúverðugt yfirbragð, en þegar
betur er að gáð er greinin að veru-
legu leyti byggð á mistúlkun stað-
reynda og órökstuddum fullyrð-
ingum. Verður ekki hjá því komist
að gera athugasemdir við nokkur
atriði í grein Jóns.
Alvarlegu málin
Jón Magnússon nefnir í upphafi
nokkur mál, þar sem hann telur að
réttur sé brotinn á neytendum.
Fyrst af öllu nefnir hann
eggjasölumálin. Margt hefur verið
ritað um þá hugmynd margra
eggjaframleiðenda að koma upp
sölusamtökum og fullkominni
dreifingarstöð fyrir egg. Fram-
leiðendur þessir eru flestir með
vel tæknivædd bú, en miða bú-
stærð sína við vinnuframlag einn-
ar fjölskyldu eða hlutastarf.
Framleiðsluráð hefur fyrir sitt
leyti heimilað stofnun eggja-
sölusamlags. Nokkrir stærstu
framleiðendurnir hafa snúist
mjög hart gegn þessum áformum
og fengið stjórn neytenda-
samtakanna og fleiri í lið með sér.
Jón Magnússon talar sífellt um
einokun í þessu sambandi. Einka-
sala er víst of hlutlaust orð fyrir
hans tungu. Raunar hefur ekkert
enn verið fastmótað um fyrir-
komulag eggjasölu í náinni fram-
tíð. Hins vegar á engum að koma á
óvart í þessu landi þótt framleið-
endur eggja eins og aðrir leitast
við að styrkja hagsmunasamtök
sín.
Samband eggjaframleiðenda
hefur skráð verð á eggjum. Fé-
lagsmenn hafa ekki virt þá skrán-
ingu nema að takmörkuðu leyti og
oft undirboðið hver fyrir öðrum.
Neytendur eiga rétt á að fá egg á
samvirði. Framleiðendur eiga líka
rétt á að fá eðlilegar greiðslur
fyrir vinnu sína. Stofnun eggja-
sölusamlags ætti því að verða til
aukins öryggis og réttlætis og
aukinnar hagkvæmni fyrir alla
aðila, þegar til lengri tíma er litið.
Réttur neytenda
Samkvæmt Framleiðsluráðslög-
unum verðleggur nefnd sex manna
landbúnaðarvörur. Ekki hafa þó
allar landbúnaðarvörur verið
verðlagðar af sexmannanefnd,
margar vörur hafa búið við
„frjálsa verðmyndun". f sex-
mannanefnd eru þrír fulltrúar
framleiðenda og þrír fulltrúar
neytenda valdir af ákveðnum
félagasamtökum samkvæmt lög-
um. Um mörg undanfarin ár hefur
Alþýðusamband fslands ekki kosið
að skipa í sexmannanefnd og skip-
un eins mannsins því komið í hlut
félagsmálaráðherra. Komi nefnd-
in sér ekki saman um verðlags-
málin má vísa ágreiningsefnum til
Ingi Tryggvason
„Jón Magnússon
nefnir hins vegar ekki
niðurgreiðslurnar. Þær
„passa“ ekki fyrir hans
málflutning. Vegna
þessa eru tölur Jóns um
verðþróun „einokun-
argreinanna“ rangar og
samanburðurinn allur
út í hött.“
þriggja manna yfirnefndar.
Hæstiréttur skipar oddamann
nefndarinnar og verður úrskurði
hans ekki áfrýjað. Undanfarin ár
hefur lang oftast náðst samkomu-
lag um verðlagningu í sexmanna-
nefnd. Ekki bendir það til þess að
fulltrúar neytenda í nefndinni
hafi verið beittir ofríki, auðvelt
hefði verið fyrir þá að skjóta
ágreiningsefnum til yfirnefndar.
Sú töf, sem af slíku myndi leiða, er
framleiðendum erfið, en skiptir
neytendur litlu máli, gæti hugs-
anlega verið hagkvæm í þeirri
óðaverðbólgu sem hér ríkir. Það
eru ósanngjarnar ásakanir, sem
Jón Magnússon beinir að full-
trúum neytenda í sexmannanefnd,
enda engin rétt rök fyrir þeim
færð.
Samanburður verðlags
og kaupgjalds
Jón Magnússon birtir töflu um
verðhækkanir frá nóvember 1974
til maí 1983 og ber saman við
kaupgjaldshækkanir. Um þessa
töflu segir Jón, að „tímabundnir
skekkjuvaldar" hafi lítil áhrif á
samanburðinn aðrir en kjarnfóð-
urgjald. Kjarnfóðurgjaldið hefur
auðvitað áhrif á verðlag vissra bú-
vara, það hefur verið 15—20% af
fóðurverði, en fóðurverð er aðeins
hluti framleiðslukostnaðar. Jón
Magnússon nefnir hins vegar ekki
niðurgreiðslurnar. Þær „passa“
ekki fyrir hans málflutning.
Vegna þessa eru tölur Jóns um
verðþróun „einokunargreinanna"
rangar og samanburðurinn allur
út í hött. Eftirfarandi tafla sýnir
verðhækkanir nokkurra vöru-
flokka á sama tíma og tafla Jóns
nær yfir. í þessari töflu er miðað
við óniðurgreitt smásöluverð, en
það gefur besta mynd af hinni
raunverulegu verðlagsþróun.
Heimildir eru verðákvarðanir sex-
mannanefndar, Olíufélagið hf.,
Verðlagsstofnun, kjararannsókn-
arnefnd, grein Jóns Magnússonar
o.fl.
Tryggir „frelsið“ lægra verð?
Eins og Jón Magnússon setur
skýrslu sína upp dregur hann og
ályktanir. Engin von er til að
hann fremur en aðrir dragi réttar
ályktanir af röngum forsendum.
Jón segir að nýmjólk hafi hækkað
helmingi meira en laun. Þetta er
rangt. Nýmjólk hefur hækkað
30% meira en laun Dagsbrúnar
verkamanna ef tekið er tillit til
„skekkjuvaldanna", þ.e. niður-
greiðslanna og þykir ýmsum nóg.
„Frjálsu greinarnar" hækka
minna en „einokunargreinarnar",
segir Jón. Þetta er rangt, ef egg
eru undanskilin. Svínakjöt hækk-
ar mun meira en nautakjöt og
kjúklingar mun meira en dilkakj-
öt. Á þessum umrædda tíma
hækka ýsuflök 32% meira en laun
Dagsbrúnarverkamanns en dilk-
akjöt 15% meira en verkalaunin.
Mér sýnist, að stóryrði Jóns
Magnússonar um tillitsleysi við
neytendur í verðlagningu hefðb-
undinna búvara séu dauð orð og
ómerk. Þess er einmitt gætt í
verðlagningu þessara vara að
verðbreytingar séu í sem nánustu
samræmi við hækkanir aðfanga
og kaupgjalds í landinu. Ákvarð-
anir stjórnvalda um niðurgreiðsl-
ur eru utan við valdsvið
sexmannanefndar.
Vinnslu- og dreifingar-
kostnaður mjólkur
Vinnsla og heildsala mjólkur og
mjólkurafurða fer fram í mjólk-
urbúunum, sem öll eru samvinnu-
fyrirtæki, sum sjálfstæð, sum í
eign kaupfélaga, sem eru eins og
allir vita sameiginleg félög fram-
leiðenda og neytenda. Ákvörðun á
vinnslu og dreifingarkostnaði
mjólkur í heildsölu á að miðast við
það að samlögin geti greitt bænd-
um skráð grundvallarverð. Oft
hefur samlögunum tekist þetta en
oft ekki og er þess skemmst að
minnast að árið 1981 vantaði veru-
lega á mjólkurverð til bænda um
allt land. Mjólkursamlögunum er
ekki heimilt að safna sjóðum og
geyma milli ára. „Eigendur"
mjólkurbúa fá engan arð af þeirri
eign sinni. Skráður vinnslu- og
heildsölukostnaður mjólkur mið-
ast við búin á suðvesturhorni
landsins, þar sem meirihluti
mjólkurinnar er seldur sem
neyslumjólk. Rekstrarkostnaður
vinnslubúanna er meiri, þess
vegna þarf að fara fram svokölluð
verðjöfnun til að standa undir erf-
iðari rekstri. f reynd er mjólkur-
iðnaðinum áætlaðar ákveðnar
tekjur til vinnslu- og heildsölu-
dreifingar alls mjólkurmagns.
Vegna mismunandi aðstæðna
verður kostnaður misjafn á mjólk-
urbú. Fyrirkomulag þetta gerir
nauðsynlegt að Framleiðsluráð
endurskoði reikninga þeirra sam-
laga, sem njóta verðjöfnunar-
tekna. Sé nýting hráefnis léleg eða
vinnslukostnaður óeðlilega hár
skerðast verðjöfunartekjur við-
komandi mjólkurbúa.
Eins og sjá má miðast þetta
fyrirkomulag við fasta verðlagn-
ingu mjólkurvara, ekki samkeppni
um verð. Auðvitað má deila um
alla hluti. Ég vil þó fullyrða að sú
skipulagning, sem verið hefur á
vinnslu og dreifingu mjólkur og
mjólkurvara, hefur reynst okkur
vel, ekki síður neytendum en
framleiðendum. Það sýnir m.a. sú
mikla fjölbreytni sem er í fram-
boði mjólkurvara hér. Allir hlutir
þurfa þó endurskoðunar við í ljósi
Óniðurgreitt smásöluverð
Hækkanir nóv. Hækkanir
1974 til maí 1983. umfram laun.
Svínakjöt 3.376% 47%
Bensín 3.306% 44%
Ýsuflök 3.033% 32%
Nautakjöt 3.012% 31%
Nýmjólk 2.975% 30%
Kjúklingar 2.965% 29%
Ostur 2.946% 28%
Kartöflur 2.916% 27%
Smjör 2.710% 18%
Rjómi 2.703% 18%
Dilkakjöt 2.634% 15%
Laun (Dagsb) 2.298% —
Egg 2.018% 12%
Bertil Werkström, nýr erkibiskup Svía:
Þarf að koma fólki í skilning um
að ekki er leiðinlegt í kirkjunni
Frá Pétri ÞorsteinKsyni, frétUriUra MorgunblaAsins, Sigtuna, SvíþjóA, 28. júní.
„KIRKJAN hefur verið um langa
hríð þunglamaleg og um of festu-
bundin. Eg held það sé tími til kom-
inn að hleypa bæði diskótónlist og
klappi inn í sænsku kirkjuna," sagði
hinn nýi erkibiskup Svía, Bertil
Werkström, sem tekur við embætti
hinn 1. júlí næstkomandi. „Við höf-
um ekki verið nógu atkvæðamikil í
því að láta til okkar heyra. Með
betri auglýsingum nú á tímum þurf-
um við að koma fólki í skilning um,
að ekki sé leiðinlegt í kirkjunni. Það
er sjálfsagður hlutur að vera kátur
og hress í kirkju.“
Bertil Werkström segir að á
sjöunda og áttunda áratugnum
hafi kristindómnum hnignað all-
verulega í Svíþjóð, þar sem þá hafi
markmið manna verið að efla hin
veraldlegu gæði sem mest. Nú séu
hins vegar önnur viðhorf ríkjandi.
Það sé unga fólkið, sem hafi til-
hneigingu til nýrra andlegheita.
Það sé gleði unga fólksins, sem
helst geti fengið Svía til þess að
snúa sér aftur að kirkjunni.
M.a. bendir erkibiskupinn á, að
með sumarkirkjunni, þar sem
ungt fólk fer á tjaldstæði, orlofs-
heimili og baðstrendur, hafi orðið
endurnýjun. Unga fólkið hafi haft
messur og kynnt Krist á nýjum
stöðum, á nýjan hátt og á þann
hátt, sem fólk átti ekki von á.
Fráfarandi erkibiskup, Olov
Sundby, telur að í þau 11 ár, sem
hann hefur setið sem erkibiskup í
Uppsölum, hafi mikilvægustu
áfangarnir á þeim tíma verið að
samkirkjulegt samstarfs hefur
aukist, þar sem menn frá ólíkum
kirkjudeildum starfa saman. Þá
hafi helgisiðaleg endurnýjun verið
ör undanfarið, þar sem ný sálma-
bók hefur komið út, og unnið er að
nýrri helgisiðabók, sem þegar er
byrjað að nota að hluta. Að síð-
ustu beri að telja lokaályktun al-
kirkjulegu friðarráðstefnunnar {
Uppsölum. Lokaályktunina segir