Morgunblaðið - 08.07.1983, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 8. JÚLÍ 1983
Kaupmannahafnarpistill
íslenskur skálda-
tími í Danmörku
Alltaf er gaman að koma til
Kaupmannahafnar og indælt að
eiga þess kost að dveljast hér fá-
eina mánuði, í þessari norrænu
heimsborg sem löngum var út-
sýnisgluggi ísiendinga til megin-
landsins. í sólarbreiskjunni á
götum og strætum rifjast upp
hve mörg spor landar vorir hafa
átt um þessa borg öld eftir öld.
Upprifjun þeirrar sögu er að
finna í ágætri bók Björns Th.
Björnssonar sem nú er reyndar
horfin af markaði, en hver ís-
lenskur Hafnarfari ætti að lesa,
— ef hann hefur einhverja til-
finningu fyrir sögunni, og þar
með þeim stóra hluta íslands-
sögunnar sem gerðist hér.
Þegar gengið er af östervold-
götu í átt til miðborgarinnar
verða fyrst fyrir gatnamót við
Kongens Have með höllinni Rós-
inborg. Þar skerst Silfurgatan
þvert á leið okkar. Það var
þarna, á vinstri hönd, í þakher-
bergi á númer þrjátíu, sem þeir
sátu Jóhann Sigurjónsson og
Gunnar Gunnarsson og umskrif-
uðu Fjalla-Eyvind á íslensku. Jó-
hann réð þennan unga rithöfund
sér til aðstoðar, eins og Gunnar
hefur lýst svo ógleymanlega í
ritgerð sinni um Jóhann: „Kom
ég í Silfurgötu klukkan níu á
morgnana og hafði með mér al-
eigu mína: digra pennastöng. Ég
hef alltaf fengið krampa í fing-
urna af mjóum pennasköftum;
og hérafótur Jóhanns var grann-
ur. Settumst við nú sinn hvoru-
megin við lítið borðskrifli og
skiptumst til skriftanna; eða Jó-
hann gekk um gólf og reykti
vindlínga. Höfðum við yfir fleir-
um sinnum hverja setningu fyrir
sig, áður en hún var samþykkt
með samhljóða atkvæðum og
sett á pappírinn. Fagurt á að líta
var handritið ekki, hvorug rit-
höndin góð og ýmsar útstrikanir
og innskot. Sátum við þannig
fram yfir miðjan dag, fórum svo
út og snæddum. Ættum við eða
gætum krafsað okkur saman
krónu var máltíð beggja borgið
... Þegar á bókina leið þrengdist
hagur okkar; kunningjar sátu
um Jóhann á knæpunum og hélst
honum verr en skyldi á rekstr-
arfénu. Ábreiðan var horfin af
rúminu, spegillinn af veggnum,
silfur-vindlingaveski Jóhanns úr
vasanum og fleiri smámunir.
Herbergið var að tæmast í
kringum okkur, en við vorum all-
ir í Fjalla-Eyvindi og áttum sæl-
ar stundir."
Af hverju er ég að rifja þetta
upp? Jú, ég er kominn hingað til
að grennslast ofurlítið fyrir um
feril íslenskra skálda í Dan-
mörku snemma á öldinni. Þau
voru fjögur: Jóhann og Gunnar,
Guðmundur Kamban og Jónas
Guðlaugsson. Af þessum höfund-
um er Jónas minnst þekktur
enda lifði hann styst. Tuttugu og
tveggja ára hvarf hann frá Is-
landi, dvaldist lengst af f Dan-
mörku og lést á Skagen á Jót-
landi tuttugu og átta ára. En áð-
ur en lauk hafði hann gefið út
sex bækur á dönsku, þrjár ljóða-
bækur og þrjár í óbundnu máli.
íslendingar hafa lengstum látið
sig lítt varða um feril þessa
skálds hér í Danmörku. Guð-
mundur G. Hagalín þýddi að
vísu tvær sagnabækur hans um
tvítugt, og sú þriðja er til í
óprentaðri þýðingu Júnfusar
Kristinssonar.
Hvert var þetta unga skáld,
Jónas Guðlaugsson? Það er ferill
hans sem ég er sérstaklega að
hyggja að. Skömmu eftir lát
hans birtist í dönsku vikublaði,
Verden og Vi, ljóð sem Jónas
hafði sent frá sér fáum dögum
áður en hann dó. Þetta er ljóð
um heimþrána, um fuglinn sem
leitar heim til æskustöðvanna en
kemst aldrei alla leið:
Sá fuglen blot mod himlens guld sit
[höifjælds hvide manke,
dens hjerte mátte briste, för den náed
[til din kyst!
Du ved da, moder Island, at du ejed al
[dens tanke,
og al dens længsel stævned mod dit
[varme moderbryst!
Þetta gátu þeir allir sagt, hin-
ir íslensku höfundar sem hér
störfuðu á morgni aldarinnar.
Aðeins einn þeirra komst heim,
Gunnar Gunnarsson. Jóhann og
Jónas hnigu ungir og Guðmund-
ur Kamban féll fyrir vopnum
danskra „frelsishetja" á friðar-
daginn sjálfan, vorið 1945. Allir
þessir höfundar hlutu viður-
kenningu hér, sumir unnu mikla
höfundarsigra, en nú hygg ég að
næsta fáir Danir lesi þá. I ræki-
legri danskri bókmenntasögu er
Kamban einn nefndur á nafn
fyrir leikritagerð sína, — um
hina alla er dauðaþögn. Gleymd-
ur er Jóhann og Fjalla-Eyvindur
hans. Samtíðarfrásagnir um það
leikrit benda þó ótvírætt til að
sýning þess hafi verið einn
stærsti viðburður í danskri leik-
ritunarsögu um langt skeið.
Gleymdur er Jónas Guðlaugsson,
og meira að segja er eins og
Gunnar Gunnarsson
Jónas Guðlaugsson
þrjátiu ára frjór skáldferill
Gunnars sem rithöfundar á
danska tungu sé mönnum ekki
lengur í huga. Bækur þessara
höfunda seljast nú fyrir slikk
hjá fornsölum við Fjólustræti.
Þetta er kannski ekkert undr-
unarefni: sá sem er frægur í dag
verður gjarnan gleymdur á
morgun. Menn skyldu því ekki
leggja mikið upp úr dagdómun-
um. Hitt er víst að þessir höf-
undar eru okkur jafnmikils virði
hvort sem fleiri eða færri muna
þá í Danmörku. Við eigum þá,
eins og ísland átti hverja þeirra
Jóhann Sigurjónsson
Guðmundur Kamban
hugsun svo sem Jónas kvað i
andlátsljóðinu. Það er fyrst og
fremst okkar skylda við eigin
þjóðmenningu að gefa verkum
þeirra gaum, fjalla um þau og
skýra og leitast við að glöggva
okkur á sögulegri stöðu þeirra
þar sem engum tveim útgáfum á
Fjalla-Eyvindi ber saman í einu
og öllu. Mál og menning lét sig
hafa það fyrir fáum árum að
endurprenta fjörutíu ára gamla
útgáfu á ritum Jóhanns án þess
að hugað væri að grundvallar-
atriðum varðandi textann sjálf-
an og reynt að draga fram hina
Um nöfnin Jesús
eftir Gísla
Jónsson
Lengi hafði það vafist fyrir mér,
hvernig beygja skyldi orðið Jesús.
Sama fólk og kenndi mér að biðja:
„ó, Jesú, bróðir besti“, sagði
kannski: Jesús minn góður!
Með aldri, lærdómi og sálma-
lestri rótfestist með mér sú beyg-
ing sem ég þóttist sjá að Hall-
grímur Pétursson hefði alltaf:
Nefnifall Jesús, ávarpsfall Jesú,
þolfall Jesúm, þágufall og eignar-
fall hvort tveggja Jesú. Skulu nú
tekin dæmi um þetta úr Passíu-
sálmunum:
Nefnifall: Meðan Jesús það mæla
var/mannfjöldi kom í garðinn
þar“ (5).
Ávarpsfall: „Einn varstu, Jesú,
eftir því/í óvina látinn höndum
(9).
Þolfall: Burt þaðan Jesúm færði
fljótt/flokkur illræðismanna (9).
Þágufall: „Lærisvein, sál mín,
sjáðu þann/sem Jesú eftir fylgdi
(9).
Eignarfall: Allar Jesú æðar
stóðu/opnaðar í kvölinni (48).
Þessi beyging mun vera komin
úr grísku eða hebresku. Hún er
hvorki íslensk né latnesk í þeim
skilningi að slíkir séu beygingar-
flokkar nafnorða í þessum tung-
um. Þegar orðið Jesús var tekið
upp í latínu, fékk það hvorki
ávarpsfall eftir 2. beygingu (Jese)
sbr. domine, né heldur eftir 4.
beygingu (Jesús) sbr. spiritus. Al-
kunn er sagan af íslenska prestin-
um sem ætlaði að reka Kölska
burtu með latínu (Kölski var
nafntogaður málfræðingur) en
kunni þá ekki rétt ávarpsfall af
spiritus = andi. Eignarfallið hefði
líka átt að verða Jesús, ef orðið
hefði farið eftir 4. beygingu í lat-
ínu, og Jesi, ef það hefði lent í 2.
beygingaflokki. Menn geta því
væntanlega sæst á að beygingin
Jesús, Jesú, Jesúm, Jesú, Jesú sé
hvorki íslenska né latína, nema
fyrir hefð. Og sú hefð er sterk.
Hvers vegna leitaði ég ekki til
fornbókmennta okkar um beyg-
ingu orðsins Jesús? Vegna þess að
i elstu bókmenntum okkar er ekki
mikið um Jesú nafn. Hins vegar
eru þar fjölmörg dæmi um orðið
Kristur, beygt eins og hestur, alveg
lagað að íslensku málkerfi. Stein-
unn Refsdóttir, Hallfreður vand-
ræðaskáld, Sighvatur Þórðarson,
Markús Skeggjason, Þórarinn
loftunga, öll nefndu þau Krist og
beygðu orðið sem fyrr var sagt,
enda líklega vond í latínu. Mér er
ekki kunnugt um að þetta fólk
kvæði um Jesúm.
Orðið Hvíta-Kristur kemur
einnig fyrir hjá Þorbirni dísar-
skáldi og Sighvati Þórðarsyni. Úr
þessu safni tek ég aðeins eina vísu
til dæmis. Hallfreður Óttarsson
kvað:
Öll hefr ætt til hylli
Óðins skipat ljóðum
(algildar man ek) aldar
(iðjur várra niðja);
en trauðr, því at vel Viðris
vald hugnaðisk skaldi,
legg ek á frumver Friggjar
fjón, því at Kristi þjónum.
„Hvernig getur greinar-
höfundur leyft sér að
fullyrða að það verði
aldrei ofan á að beygja
orðið Jesús eins og önn-
ur erlend heiti sem
enda á -ús? Þegar
kirkjuyfirvöldin sjálf
hafa hróflað við gam-
algróinni hefð, hvað vita
þau um framhaldið?
Hvað um eignarfallið?“
Hallfreður myndast við að
þjóna Kristi, ekki Kristó (Christo)
upp á latínu. Svipað er uppi á ten-
ingnum í óbundnu máli fornu.
Orðmyndin Kristur er þar algeng,
en sjaldan talað um Jesúm. Þar
skilur því á milli orðanna Kristur
og Jesús, að í máli okkar er til
ævagömul hefð, þar sem Kristur
er beygt að alíslenskum hætti.
Þessi hefð er ekki til um orðið Jes-
ús. Þegar það svo verður algengt,
er tekið að beygja það eins og gert
var í latínu að hebreskri eða
grískri fyrirmynd. Þá voru menn
líka orðnir lærðari í latínu en á
dögum Hallfreðs og Sighvats, og
og Kristur
Gísli Jónsson
þá beygðu menn stundum orðið
Kristur að latneskum hætti. En
engin ástæöa er þess vegna til
þess að gera svo nú, enda þótt við
beygjum orðið Jesús eftir því sem
gerðu Eysteinn Ásgrímsson og
Hallgrímur Pétursson.
Ég fæ því ekki séð að alíslensk
beyging orðsins Kristur réttlæti
viðleitni í þá átt að breyta hefð-
bundinni beygingu orðsins Jesús í:
Jesús, Jesús, Jesú, Jesú, Jesú. Ég
fæ heldur ekki séð að þetta sé ís-
lensk beyging, þótt dr. Sigurbjörn
Einarsson biskup segi hér í blað-
inu 30. f.m. að þessi beyging sé
„eftir atviKum" íslenskust. Af
hverju þá ekki líka að breyta eign-
arfallinu Jesú? Er þetta islensku-
legt eignarfall eftir atvikum?
Hvað um nafnið Magnús t.d.?
Biskupinn bætir við: „Það varð
aldrei ofan á hér á landi að beygja
nafnið Jesús eins og önnur erlend
heiti sem enda á -ús. Og það verð-
ur ekki úr þessu. Nafnið er samt
rótfast í íslensku máli, þjált og
meðfærilegt, þegar óeðlilegt lat-
ínuhrúður hefur verið fellt af því.“
í þessari tilvitnun er fyrsta full-
yrðingin að sjálfsögðu óumdeil-
anleg. En hvað um þá næstu?
Hvernig getur greinarhöfundur
leyft sér að fullyrða að það verði
aldrei ofan á að beygja orðið Jesús
eins og önnur erlend heiti sem
enda á -ús? Þegar kirkjuyfirvöldin
sjálf hafa hróflað við gamalgró-
inni hefð, hvað vita þau um fram-
haldið? Hvað um eignarfallið?
Er ekki allt eins líklegt að hjól
breytinganna velti áfram og fyrr
en varir verði farið að segja Jesús-
ar í eignarfalli eins og Markúsar
og Magnúsar?
Nafnið Jesús er auðvitað rótfast
í íslensku máli, þjált og meðfæri-
legt, hvort sem við notum beyg-
ingu Hallgríms Péturssonar eða
ekki. Eina „latinuhrúðrið", sem
kirkjuyfirvöld hafa nú af því tek-
ið, er m-endingin úr þolfallinu
Jesúm. En annað hrúður er komið
í staðinn. Hinu rótfasta ávarps-
falli Jesú hefur verið breytt í Jes-
ús.
I mörgum fegurstu sálmum á ís-
lenska tungu er Jesús ávarpaður,
eins og nærri má geta. Hvað sem