Morgunblaðið - 19.07.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. JÚLÍ 1983
Um hátíðahöld
vegna árs Lúters
— eftir séra Jón
Habets
1. Mig langar fyrst að spyrja
nokkurra spurninga.
Þegar Lúther setti 95 liði gagn-
rýni sinnar á dyr kirkjunnar í
Wittenberg, bar hann þá kærleika
í hjarta til Guðs? Já. Þótti honum
vænt um kaþólsku kirkjuna? Já.
Bar hann hlýhug til páfans? Já.
Þótti honum vænt um fólkið, t.d.
Gyðinga? Já.
Og nú gætum við spurt:
Hver var skoðun hans í bana-
legunni? Var honum enn hlýtt til
Guðs? Já. Þótti honum enn vænt
um kaþólsku kirkjuna? Hann
hafði kallað hana Babílon. Bar
hann enn hlýhug til páfans og
páfastólsins? Nú var páfinn
„anti-Kristur“ fyrir honum. Þótti
honum enn vænt um Gyðinga?
Hann hafði mælt með ofsóknum á
hendur þeim.
Hvert yrði svar mitt væri ég
spurður: getur þú sem kaþólskur
prestur litið á Lúther sem geð-
felldan mann? Svar mitt yrði á þá
lund, að eins og ég sé hann í dag,
yrði ég að svara játandi. Já, fyrir
mér er hann viðfelldinn. En
hvernig má það vera? Er það ekki
þversögn? Ofgar hans, barátta
eðlis hans og skapgerðar, heldur
einnig sök mótstöðumanna hans.
Páfarnir segja nú á eftirfarandi
hátt: „Það var sök á báða bóga.“
Mín persónulega skoðun er að
Guð hafi notað Lúther sem verk-
færi til að skylda kirkju sína til að
hefja endurnýjun — því tími væri
til kominn. Aðeins Lúther með
kostum sínum og göllum, með
samvizkusemi sinni gagnvart eig-
in sáluhjálp og sérstaklega með
ofsafengi sínu og hinum skarpa
penna hafði nauðsynlega eigin-
leika til að bera til þess að fram-
kvæma þetta verk. Hann gerði
svipað og sumir spámenn Gamla
testamentisins, hann framkvæmdi
þetta ekki alveg af eigin hvötum
heldur vegna ófrelsis í baráttunni
og vegna mótstöðumanna sinna.
2. Hvernig persóna var Lúther?
Var það Guð sem hafði hvatt hann
til að gerast munkur, eða var það
verk hins illa, eins og faðir hans
óttaðist?
Það er vitað, að Lúther átti í
miklu sálarstríði, er hann kom til-
baka til háskólans í Erfurt frá
heimili sínu í Mansfeld, þá laga-
stúdent 1505. Það var sem eldingu
hefði lostið niður og hún fellt
hann til jarðar. í snögglegum ótta
hrópaði hann: „Heilög Anna, kom
mér til hjálpar, ef þú gerir það
skal ég gerast munkur." Hálfum
mánuði síðar, 17. júlí, gekk Lúther
í Ágústínusar-klaustrið í Erfurt.
Vitanlega var Lúther ekki bund-
inn loforði, sem hann gaf í ótta-
kasti. Og hvers vegna gengur hann
í klaustur eftir hálfan mánuð, þar
sem um er að ræða val fyrir lífs-
tíð? Einnig er hægt að undrast, að
jafn alvarlega þenkjandi maður
sem Staupitz ábóti klausturs
þessa var, skuli hafa tekið við
Lúther í þessu sálarástandi.
Lúther var alvarlegur munkur.
Kannski má segja — of alvarlegur
og of viðkvæmur. Sagnfræðingar
segja, að hann hafi á þrítugsaldri
fallið til jarðar í kórnum í klaustr-
inu í Effurt, talað í óráði, sem
væri hann haldinn illum anda, og
hrópað: „Ich bin es nicht“ : „ Það
er ekki ég.“ Hvað var að gerast
með andlegt ástand þessa unga
manns? Við vitum það ekki. Á ný
má sjá áðurnefnda viðkvæmni, en
Lúther á að segja sína fyrstu
messu. Sagnfræðingar greina frá
því, að tilfinningar hans hafi borið
hann ofurliði, að hann hafi í raun
óttast hið heilaga, það svo mjög,
að hann hafi verið að því kominn
að yfirgefa athöfnina, hreinlega
að flýja, en verið aftrað af ábótan-
um.
Eftir fyrstu messu Lúthers fór
kvíði hans ekki dvínandi. Það
kemur best í ljós er við lesum um
síendurteknar skriftir hans. Erik
H. Erikson segir í bók sinni um
Lúther: „Eftir að hafa skriftað
klukkustundum saman bað Lúther
enn um viðtal til að leiðrétta fyrri
umsagnir sínar." Það var honum
ómögulegt að finna „hinn mis-
kunnsama Guð“. Joseph Lortz seg-
ir í þessu sambandi: „Lúther hafði
tilhneigingu til að vera heila-
brotagjarn, hann var sjálfskvala-
fullur alvörumaður." Ef einungis
fyrstu orð Þakkarbænarinnar
(Canon) sem byrja með orðunum:
„Þú, mildasti Faðir“ (Te, clement-
issime Pater) hefðu náð að meitl-
ast inn í huga Lúthers sem hugg-
un, en því var ekki að heilsa. Það
er einkennandi fyrir hin kvíða-
fullu heilabrot hans. Lúther þurfti
að finna hinn miskunnsama Guð
annars staðar, — en hvar?
Johannes von Staupitz var ábóti
og skriftafaðir Lúthers. Lúther
hafði algjöra tiltrú á honum og
bar óbifandi traust til hans. Og
það verður að segjast, að Staupitz
hafði jákvætt viðhorf til skrifta-
barns síns. En hvað var til ráða
þessum unga fjölhæfa tilfinn-
ingamanni til sáluhjálpar? Krufði
hann málin ekki um of til mergj-
ar, sjálfum sér til óbóta? Væri
vinna við hans hæfi ekki honum
til lækninga og upplyftingar?
Staupitz bauð honum að gerast
staðgengill sinn sem prófessor í
guðfræði. Lúther andmælti, en
féllst á það síðar vegna hlýðni við
yfirmann sinn. Það væri undar-
legt, ef halda ætti fram, að þessi
hlýðni Lúthers hefði orðið honum
að falli. Má ekki líta svo á, að þessi
hlýðni Lúthers hafi einmitt verið
sú leið, sem Guð valdi honum til
að knýja fram breytingar á kirkju
sinni?
3. En hvernig var þá ástandið
innan kirkjunnar?
Þó að til sanns vegar megi færa,
að kirkjan sé ávallt breytingum
undirorpin („Semper reform-
anda“), eins og líf allra einstakl-
inga er, þá eru vissulega tímabil
og aldir í sögu hennar, þar sem
þessi nauðsyn hefur verið meiri en
á öðrum tímum. Þannig var
ástandið einmitt á 14. og 15. öld.'
Það væri þó fráleitt einungis að
sjá skuggahliðar þessa tímabils.
Líta má nýtt líf í hinum gömlu
klausturreglum: Benediktínaregl-
unni (1336), Cisterciencersregl-
unni (1335), Fransizkusreglunni
og Carmelítareglunni. Carthusi-
anareglan hafði 1501, 191 munka-
klaustur innan sinna vébanda, auk
7 klaustra fyrir konur og innan
hennar ríkti sérstakur bænarandi.
Þá bættust á þessum tíma við nýj-
ar reglur: Cellabræður, Hieronym-
itar, Minimi, Birgittusystur
o.s.frv.
Á 14. og 15. öld voru stofnaðir
nýir háskólar í Evrópu. { Frakk-
landi voru 14, á Ítalíu 20, á Spáni
13, í Englandi 2, í Skotlandi 1, í
Svíþjóð 1 (Uppsalir), í Póllandi 1
og í Þýzkalandi 16. Margir höf-
undar guðfræðirita og hugleiðinga
komu fram, svo sem Thomas He-
merken (Thomas a Kempis), sem
skrifaði „Imitatio Christi". Því
verður því alls ekki neitað að á
þessum tíma var almenn einlæg
guðrækni fyrir hendi. Ein vinsæl-
asta trúarhreyfing þessa tíma var
„Modern Devotion" þ.e. „Nútíma
guðrækni", undir leiðsögn Geert
Groote.
Hvert var þá mesta mein þessa
tímabils? Kannski var það ónógur
undirbúningur presta. Það má
með sönnu segja, að alvarlega hafi
horft í menntunar- og þjálfun-
armálum allra klerka. Var fólk
þessa ekki meðvitað? Vissulega.
Á dagskrá kirkjuþinganna í
Constanz, Basel, Florence og á
Latheran-þinginu var endurbót
menntunar yfirmanna og með-
lima. Einnig voru svipaðar álykt-
anir gerðar á prestastefnum, en
þær enduðu flestar sem dauður
bókstafur, þar sem þar gætti
nokkurrar andúðar á páfastólnum
og þar sem stríð voru háð, skorti
Séra Jón Habets
„Þegar við spyrjum
okkur sjálf, hvað kaþólska
kirkjan eigi gagnrýni
Lúthers helst að þakka,
má svara því á þá lund, að
helst séu það atriðin um
misnotkun afláta, styrk-
veitingar til messugjörða,
ofdýrkun helgra manna,
þar sem um var að ræða
hindrun í lofgjörð til Guðs,
einnig notkun Biblíunnar,
messan skyldi haldin á
tungumáli hverrar þjóðar
fyrir sig, einnig að Biblían
væri bók handa almenn-
ingi.“
alvarlegan vilja meðal hinna hæst
settu til að framkvæma endurbót
á kirkjunni. En var það ekki ein-
mitt hinn góðviljaði páfi, Adrian-
us VI, sem lét lýsa yfir á Diet í
Núrnberg árið 1522 af sendimanni
sínum, Chieregati: „Allir vér
klerkar og prelátar, sem höfum
farið út af réttri braut ... vér
munum gera allt sem í voru valdi
stendur til að breyta til betri veg-
ar.“ Má því ekki segja, að það hafi
verið hjá hinum háu embættum í
Róm, sem meinið lá?
En það var þegar orðið of seint.
Vissulega gat aðeins róttækur
málsvar: og róttækur vilji komið
af stað endurbótum. Hafði slík
rödd ekki heyrst? Jú, í Englandi,
Jan Wiclef, á 14. öld. Hann var
gegn páfastólnum. Hann kom
auga á hrörnandi klerkastétt, og á
eignir þeirra, því vildi hann gera
ríkið að yfirboðara prestastéttar-
innar og kirkjunnar. Konungurinn
átti að vera dómari prestastéttar-
innar, hann var á móti stéttaskip-
an kirkjunnar, á móti allsherjar-
kirkju, hann vildi ríkiskirkju.
Guðfræðilega ver hann að allt sé
fyrirfram ákveðið í lífi mannsins.
Það sé algjör nauðsyn fyrir Guð
og fyrir hið illa. Kirkjan sé ósýni-
legt samfélag manna, hverra líf sé
fyrirfram ákveðið. Hann lét þýða
Biblíuna á ensku. Biblían er ein-
stakt trúarrit að hans mati. (De
veritate S. Scripturae.)
Páfinn sé ekki yfirmaður kirkj-
unnar, fremur en anti-kristur.
Hann hafnar fermingunni, skrift-
um, sakramenti sjúkra (Extreme
Unction), messunni og gjörbreyt-
ingunni, sakramenti prestvígsl-
unnar, aflátum, lotningu fyrir
helgum mönnum og skírlífi. Eftir
fordæmingu rita hans á kirkju-
þinginu í Constanz varð kenning
hans fyrir álitshnekki og áhrif
hennar urðu að engu.
Han Hus, fæddur 1369, varð
prófessor við Háskólann í Prag og
var kunnugur kenningum Jan
Wiclef. Sem prédikari studdi hann
kenningu Wiclefs að fullu, kallaði
páfann anti-krist og að lokum
upphófust deilur með honum og
erkibiskupnum í Prag. Hann fékk
þá fyrirskipun að verja kenningu
sína fyrir kirkjuþinginu í Con-
stanz. Hann varð við þeirri skipan.
Kirkjuþingið fordæmdi 30 stað-
hæfingar hans og hann sjálfan
dæmdi þingið villutrúarmann.
Hus svaraði því til, að hann væri
sér ekki meðvitaður um villutrú og
hann gæti ekki viðurkennt þann
dóm, nema hann væri sannaður
með ritningunni. Hann var
brenndur á báli 6. júlí 1415. Hann
dó rólegur og baðst fyrir, og litið
var á hann sem píslarvott af fólk-
inu.
Nú má spyrja, hvers vegna varð
Wiclef og Jan Hus ekkert ágengt,
en aftur á móti Martin Lúther?
Var það vegna mismunandi kenn-
inga um Biblíuna eða páfann og
kirkjuskipanina, eða var það
vegna mismunandi kenninga um
prestdóminn, leikmenn, sakra-
mentin, aflátin, o.s.frv.?
Að mínu áliti er rétta svarsins
að leita í þeim kringumstæðum
sem ríktu á tímum Lúthers svo og
í persónuleika hans. Fyrst og
fremst hafði Lúther sterkan
bakhjarl, þar sem var Friðrik vitri
af Sachsen. Þannig þurfti hann
ekki að verja kenningar sínar í
Róm, heldur gat gert það í Þýska-
landi frammi fyrir Cajetan kard-
inála, 12.—14. ágúst 1518. Einnig
hafði Lúther annað tækifæri til að
verja kenningar sínar í Leipzig
fyrir Eck, 4,—14. júlí.
Málið hafði þegar vakið heims-
athylgi og umfjöllun, jafnvel
kviðdómur umræðnanna. Róm
verður smám saman vör við al-
vöru atburðanna og í júní 1520 er
Lúther refsað fyrir athæfi sitt,
með því að vera settur út af sakra-
mentinu, þ.e. honum er meinað að
ganga til altaris. Það hlýtur að
ályktast, að Lúther sýni hér eigin-
leika æsingamanns. Hann not-
færði sér tækifærið sem bauðst, til
hins ýtrasta, og nýtti sér pólitískt
sem og sálfræðilega tíðarandann,
sjálfum sér til framdráttar og
kenningum sínum. Hann gerði það
með því að rita eftirfarandi rit:
Ávarp til þýska aðalsins, Fanga
Babýlonar, og Um frelsi hins
kristna manns.
Einnig mætti spyrja, hvort
Lúther hafi notfært sér andúð
sem lifði í hjörtum fólks á þessum
tíma og jafnvel að hann hafi not-
fært sér í eiginhagsmunaskyni
þjóðræknistilfinningu þess.
Hvernig sem á allt er litið öðluð-
ust skrif sem þessi geysilegt fylgi
og nutu mikilla vinsælda. Getum
við nefnt þetta æsiskrif?
27. janúar 1521 var Lúther beð-
inn að verja kenningar sínar fyrir
Diet í Worms, frammi fyrir Karl
V keisara. Það er ljóst, að þessi
atburður eykur enn á athygli þá,
sem hann hafði vakið, þrátt fyrir
bannfæringuna. Enn var það Frið-
rik vitri, sem bjargaði lifi hans og
kom honum til Wartburg.
En hvað er að segja um kenn-
ingar og störf Lúthers?
Almennt má segja, að við, sem
kaþólsk erum, megum vera þakk-
lát fyrir, að Lúther hafi knúið
kaþólsku kirkjuna til umbóta. Það
sem áður hafði verið óhugsandi,
varð nú að nauðsyn, í og með
vegna gagnrýni Lúthers og út-
breiðslu kenninga hans. Afleiðing-
in varð kirkjuþingið í Trent, sem
tók til gagngerrar endurskoðunar
kenningar kirkjunnar og vann
stórvirki í endurskoðun, endurbót-
um og rannsóknum á bænagjörð
og ritningum, ásamt því sem tekin
var til endurskoðunar og endur-
bóta menntun, þjálfun og agi
presta og lærifeðra, svo þeir yrðu
vanda sínum vaxnir.
Þegar við spyrjum okkur sjálf,
hvað kaþólska kirkjan eigi gagn-
rýni Lúthers helst að þakka, má
svara því á þá lund, að helst sé það
atriðið um misnotkun afláta,
styrkveitinga til messugjörða,
ofdýrkun helgra manna, þar sem
um var að ræða hindrun í lofgjörð
til Guðs, einnig atriðið um meira
frelsi til athafna, minni forskrift-
ir, meiri notkun Biblíunnar, mess-
an skyldi haldin á tungumáli
hverrar þjóðar fyrir sig, einnig að
Biblían væri bók handa almenn-
ingi. Þá má og nefna þátttöku
safnaðarins í messunni. Það
mætti jafnvel halda því fram, að
áhrifin hafi verið góð eftir á að
hyggja, af allri þessari gagnrýni,
þrátt fyrir það, að hann nefndi
kaþólsku kirkjuna Babýlon og hin
óréttmæta gagnrýni á páfann hafi
eigi átt við þau rök að styðjast
síðan, sem þá. Við höfum a.m.k.
eigi haft páfa síðan hann kom
fram með gagnrýni sína, sem sið-
ferðilega hefur verið lakur. Vissu-
lega má þakka Lúther margt
fleira, t.d. hina djúpu sannfæringu
hans, að hann væri að gera vilja
guðs, ef tekin er hliðsjón af hinni
sönnu guðrækni hans, ákafi hans
gagnvart orði guðs, bænum hans
og sálmum og einnig gagnvart
messunni og skriftum. Hann vildi
ekki deyja, nema bæði að meðtaka
skriftir og altarissakramenti.
Á dánarbeði sínum kvaðst hann
hafa haft I huga að skrifa gegn
þeim mönnum, er hefðu andstyggð
á sakramentunum. Hver virðir
ekki afköst hans: 100 bindi hjá
Weimar-útgáfunni, sem vissulega
eru árangur trúarlegrar um-
hyggju. Það væri vissulega hægt
að telja upp fleiri atriði, sem sýna
ágæti þessa stórbrotna manns, t.d.
ritfærni hans á móðurmálinu,
þýsku. Hann hlýtur að vera einn
þeirra, er mest hafa mótað það.
En ég býst við að ofangreint sé
nógu skýrt til að hinir mótmæl-
endatrúar bræður mínir væni mig
ekki um að fara niðrandi orðum
um Lúther.
En hvaða atriði verða að reikn-
ast honum til skuldar?
Er það „Sola fides“-kenning
hans, það er, að maðurinn réttlæt-
ist fyrir trúna eina? Máske er ein-
ungis um að ræða ágreining um
hvernig hún er framsett. Vissi
Lúther ekki, hann sem skrifaði at-
hugasemdir með Galatabréfinu
5,6, „að trúin, sem er tjáð í kær-
leika, er allt sem máli skiptir".
Það hlýtur að hafa verið Lúther
ljóst, að trú sem byggð er á skiln-
ingi (intellectual) einum saman,
án verka í kærleika, er ekki rétt-
lætanleg. Páll postuli segir, að við
megum ekki lengur vera þrælar
syndarinnar, með því að vera laus-
ir við lögmálið (syndarinnar), en
hann krefst þess að við hlýðum
boði andans, lögum guðs, lögum
kærleikans (Gal. 5,13,18,23,25,). Ef
við gerum það ekki, er eigi um að
ræða möguleika á endurlausn
fyrir manninn. (Gal. 5,19—21). Til
áréttingar er ekki nauðsyn að lesa
hvað Mattheus skrifar (Matth.
25,31—46) þar sem Jesús talar um
kærleiksverk sem skilyrði fyrir
endurlausn eða ævinleg refsing
liggi við. Sama er að segja um
Jakobsbréf, þar sem réttlæting á
Abraham er einnig tilreiknuð því
að hann hafi ætlað að fórna syni
sínum.
Og hvað um messuna? Má vera,
að hér sé um svipaðan misskilning
að ræða. Messan getur ekki verið
ný fullnægjandi fórn, ef Páll hefur
sagt að Jesús fórnaði sjálfum sér í
eitt skipti fyrir öll: „Það gjörði
hann í eitt skipti fyrir öll“ (Heb.
7,27).
Hér ætti ekki að vera erfitt að
skilja hvað átt er við: Fyrir okkur
er fórn Jesú á krossinum „til stað-
ar“ við altarið. Enginn neitar, að
fórnin á krossinum var ekki nægi-
leg sem fullnægjandi fórnun.
Einnig neitum við því ekki, að Jes-
úg vill vera næring fyrir okkur í