Morgunblaðið - 24.07.1983, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. JÚLÍ 1983
23
„Göörrls," segir Fröken Brodie
með sínum harða skoska fram-
burði í sunnudagsþáttum sjón-
varpsins um blómaskeið þeirrar
mætu kennslukonu, með sínar
brennandi hugsjónir að gera
ungar kvennaskólastúlkur af
árganginum 1930 að vísum nú-
tímakonum. „Creme de la creme"
eða rjómann í samfélaginu, eins
og þessi víðmenntaða kona orðar
það. En hún hefur samt ekki
fremur en mömmurnar kjark til
að segja stúlkunum sínum
hvernig börnin verða til. Ekki
einu sinni þegar ein þeirra verð-
ur lostin skelfingu við að maður
kemur við fótinn á henni í sporv-
agni. Heldur að hún geti af því
orðið ófrísk. Og vitanlega leggj-
ast greindar stelpur í rann-
sóknastarfsemi og bera sig til
við það eins og þær best kunna.
Byrja á að leita að orðum yfir
athæfið í orðabók. Hvert þær
rannsóknir leiða liggur ekki
fyrir á þessari stundu.
Gömul della, segjum við nú-
tímafólk með yfirlæti. Alveg
eins og við að lesa um söguhetj-
una Meggie frá Ástralíu f
skáldsögunni Þyrnifuglarnir,
sem mér þótti ágæt og löng
sumarlesning, er gefur góða inn-
sýn í þessa fjarlægu heimsálfu
og mótun íbúanna þar. En
Meggie gengur í hjónabandið á
fjórða áratugnum, vitandi það
eitt að eitthvað verður hún að
ganga í gegn um til að geta eign-
ast börn. Fær ekki einu sinni
djarfa ráðgjöf fyrri tíma til
ungra hefðarmeyja i Bretlandi:
„Close your eyes and think of
England" eða „Lokaðu bara aug-
unum og hugsaðu um föðurland-
ið.“
Færum okkur á heimaslóðir í
klassísku bókmenntunum. Ekki
var hún Steina í Hlíðum undir
Steinahlíðum í Paradísarheimt
Laxness neitt að pæla í því
hvernig barn er byrjað, þótt
hennar ungi væri í heiminn
kominn. Segir í yfirheyrslunni
hjá sýslumanni um faðernið og
sýpur hveljur: „Eg veit ekki
hvurnin börnin verða til.„ Og
„þegar lagðar voru fyrir hana
frekari spurningar innvirðulega,
skildi stúlkan eigi með öllu hvað
þeir voru að fara. Henni voru
kurteisisorð sem notuð eru fyrir
rétti um samfarir karls og konu
jafn ókunn og almenn orðatil-
tæki um sama efni. Hún þekti
ekki utan orð og gjörðir dýrlinga
og eingla. Byrjun barna í móð-
urkviði hafði aldrei verið út-
skýrð henni, utan Maríu meyj-
ar.“ María mey er kannski ekki
besta fyrirmyndin sem haldgott
fræðsluefni í þessum sökum,
þótt ætlast væri til þess að hún
dygði bæði Steinu undir Steina-
hlíðum og kvennaskólastúlkun-
um í sjónvarpsþáttunum um
hana Jean Brodie, sem hug-
hreysti stúlkurnar í síðasta
sunnudagsþætti með því að
María mey hefði aldrei ferðast í
sporvagni. Svo hættan fælist
örugglega ekki þar.
Eru ekki allir farnir að hlæja
að slíkri vitleysu? Eða kannski
bara orðnir sannfærðir um að
einhver ruglingur sé kominn á
heilasellur höfundar ,sem greini-
lega hefur horft á sjónvarp á
sunnudaginn var og þá á þáttinn
um heilastarfsemina á eftir
blómatíma Brodiear. En það er
bara komið á daginn að ungl-
ingsstelpur nútímans fá á Is-
landi ekki mjög haldgóða
fræðslu í þessu efni heldur. Að
mömmurnar og kennslukonurn-
ar — eða foreldrarnir og kennar-
arnir — hafa líklega lítið meiri
kjark til að fræða þær almenni-
lega og aðstöða í þessu mikil-
vægasta máli fyrir unglinga á
vissu aldursskeiði en mömmurn-
ar í Skotlandi og kennslukonan
Jean Brodie. Þetta kemur fram í
miklum fjölda unglingsstúlkna,
sem fæða börn án þess að hafa
ætlað sér það eða eru í stakk
búnar til að taka við barni til
umsjár og umhyggju. Þær eru
hér á landi miklu fleiri en gerist
í nágrannalöndum okkur, svo
sem á Norðurlöndum.
Ástæðu þessa telja 57 konur
úr mörgum starfsstéttum og
flokkum vera ónóga fræðslu um
kynferðismál og getnaðarvarnir
á íslandi á því herrans ári 1983.
Því hafa þessar konur, sem
margar vinna við mál þessu
tengd, svo sem læknar, félags-
fræðingar og mæður, skrifað
heilbrigðisráðherra og mennta-
málaráðherra og hvatt til
fræðsluherferðar um kynferð-
ismál í skólum landsins og til
almennings. Kannski eru stelpur
nú til dags að því leyti verr sett-
ar en stelpurnar hennar ungfrú
Brodie í Skotlandi á árinu 1930,
að nútíminn er djarfari og
frjálsari. Þegar þær fara að
kynna sér málin sjálfar dugar
ekki lengur orðabókin ein, held-
ur líka kannski tilraunastarf-
semi sem freistar, áður en undir-
stöðuþekking er fengin til að
ekki fylgi áfall.
í bréfi sínu vekja konurnar at-
hygli á því að 8 árum eftir gild-
istöku ákvæða í lögum, sem gera
ráð fyrir þessari fræðslu í skól-
um, skortir verulega á að þau
séu framkvæmd. Og þær segja:
„Fjöldi þungana 15—19 ára
stúlkna er mikill og reynsla fé-
lagsráðgjafa, sem um þessi mál
fjalla, bendir til þess að veru-
legur hluti stúlkna í þessum ald-
urshópi hafi takmarkaða þekk-
ingu á kynferðismálum og getn-
aðarvörnum." Hvað þá þær sem
enn yngri eru. í bréfinu kemur
líka fram að stjórnvöld á Norð-
urlöndum hafa unnið markvisst
fræðslustarf um þetta efni og
telja sig hafa náð verulegum
árangri í þá átt að fækka þung-
unum í aldurshópnum 15—19
ára. Og er það ekki einmitt á
þeim aldri sem úrslit ráðast ein-
kum um skólagöngu og í fram-
haldi af því möguleika í lífinu?
Vilja títtnefndar konur að
fræðslan verði fastmótaður þátt-
ur í skólakerfinu, er falli eðlilega
að öðru námi.
Sjálfsagt segja nú einhverjir
að varla séu nútímastúlkur jafn
illa settar að ná sér í haldgóða
fræðslu um kynferðismál og
telpurnar hennar fröken Brodie,
hún Steina undir Steinahlíðum
eða Meggie á áströlsku sléttun-
um fyrr á öldinni. En sá tími
þótti nú býsna upplýstur líka. Og
dæmin tala eða hvað?
Hér ofar var drepið á hina
sunnudagsþættina um heila-
starfsemina og truflun á henni.
Sl. sunnudag birtist þar á skján-
um hún Lísa í Undralandi og
óræðu, klassísku tilsvörin henn-
ar og skemmtilega kálormsins
notuð sem tillíking við þá vís-
indaspeki sem tilreiða átti. En
þar sem ekki virtist liggja fyrir
að þetta var hún skrýtna
skemmtilega Lísa skáldsagna-
persóna í ævintýralandinu, sem
alltaf var að stækka óhóflega og
minnka svo aftur, héldu áhorf-
endur að þessi „Alice“ sem ís-
lenski textinn var alltaf að hafa
eftir mikla speki, væri vísinda-
kona að útskýra staðreyndir í
beinni ræðu og fúlustu alvöru.
Botnuðu margir lítt í starfsemi
heilans framan af. Voru nærri
því jafn ráðvilltir og Lísa þegar
kálormurinn leiðbeindi henni
um að borða af kringlóttri gor-
kúlunni: „Af annarri hliðinni
stækkar þú, en minnkar af
hinni.“ En það er önnur saga og
eins og hún Lísa segir: „Allir
hafa unnið og allir eiga að fá
verðlaun."
Ljósm.: Kristján E. Einarsson
um blaðsins er sjálfsagt og eðli-
legt að selja þær vörur til Sovét-
ríkjanna sem unnt er að fá viðun-
andi verð fyrir. Frá Sovétríkjun-
um á einnig að kaupa það sem
gagnlegt er en án opinberra fyrir-
mæla eða þrýstings. Og sé það
stefna ríkisstjórnarinnar að með
valdboði skuli séð til þess að
olíufélögin kaupi sem mest elds-
neyti frá Sovétríkjunum er hún
beinlínis röng, olíuinnflutning á
auðvitað að gefa frjálsan.
Með öllu er þó ástæðulaust að
afhenda Sovétmönnum sál sína,
hjarta, sannfæringu, öryggi og
frelsi svo ekki sé talað um sjálf-
stæði þjóðarinnar í kaupbæti. Og
sú lítilþægni er aumkunarverð
fyrir utan hættuna sem af henni
stafar að álíta að okkur farnist
best í samskiptum við Sovétríkin
með því að skríða í duftinu fyrir
innkaupastjórum þeirra eða
skerða ritfrelsið til að þóknast
þeim.
„Næturfrostið“
1958
Mikið hefur verið rætt og ritað
um hugtakið „finnlaridíseringu".
Nýlega kom út í London ritgerð
um öryggismál Norðurlanda eftir
Erling Bjöl, danskan prófessor.
Þar leitast hann meðal annars við
að skýra hvað felst í „finnlandís-
eringu" og nefnir í því sambandi
atburðinn sem nefndur hefur ver-
ið „næturfrost-deilan“. Bjöl segir:
„Á árunum 1957—58 voru gefn-
ar út ýmsar pólitískar bækur [í
Finnlandi] um nýliðna atburði og
vöktu þær enga hrifningu hjá Sov-
étmönnum. Erfitt er að segja
nákvæmlega til um hvað olli „næt-
urfrost-deilunni" 1958, en Finnar
virtust hafa gengið of langt. Ein
kenningin er sú að á þessum tíma
hafi Sovétmenn ekki verið tilbúnir
til að samþykkja sósial-demókrata
sem forsætisráðherra Finnlands.
Hvað sem öðru líður sýndu þeir
óánægju sina í verki með því að
kalla sendiherra sinn fyrirvara-
laust heim frá Helsinki og fresta
viðræðum um verslunarviðskipti.
Síðara skrefið gat haft alvarlegar
afleiðingar: finnskar vélsmiðjur,
sem reistar höfðu verið til að
framleiða upp í stríðsskaðabætur,
áttu allt sitt undir sovéska mark-
aðnum og í þeim störfuðu um 80
þúsund verkamenn.
Meðal þeirra ráðstafana sem
Finnar gripu til í því skyni að
bliðka Sovétmenn var að stöðva
útgáfu á endurminningum komm-
únistans Yrjö Leino, sem hafði
verið innanríkisráðherra. Hins
vegar var það fyrst eftir að
Bændaflokkurinn [Miðflokkurinn]
hafði myndað einlita ríkisstjórn
1959 að dró úr spennunni. Finnar
höfðu fengið lexíu um takmörk
sjálfstæðis síns.“
Erling Bjöl bendir siðan á það
að í Finnlandi ríki einhvers konar
sjálfskipuð ritskoðun í fjölmiðlum
og hjá bókaútgefendum. Til dæmis
hafi það gerst eftir að Dimitri
Ustinov, hermálaráðherra Sovét-
ríkjanna, heimsótti Helsinki 1978,
að blöð utan Finnlands skýrðu frá
því að hann hefði hvatt til sameig-
inlegra heræfinga Sovétmanna og
Finna. Á þetta var ekki minnst í
finnskum fjölmiðlum. En að mati
Bjöl sýna þeir þó oft meiri árvekni
í miðlun erlendra frétta en fjöl-
miðlar annars staðar á Norður-
löndunum. Þá segir Bjöl frá þvi að
verk eftir Alexander Solsjenitsyn
hafi aldrei verið gefin út í Finn-
landi. Rekur hann þetta allt til
„næturfrost-deilunnar" 1958.
Ad rétta
litla fingur
1948 gerðu Finnar vináttusamn-
ing við Sovétríkin. íslendingar
gerðust stofnaðilar Atlantshafs-
bandalagsins 1949. Að þessu leyti
er ógjömingur að bera stöðu þjóð-
anna gagnvart Sovétríkjunum
saman.
Málflutningur herstöðvaand-
stæðinga á tslandi hefur gengið út
á það nokkur undanfarin ár, að
Sovétmenn geti „réttlætt" að
senda kjarnorkueldflaug á tsland.
Engir hafa lagt sig meira í líma
við að gera ísland að kjarn-
orkuskotmarki en einmitt
herstöðvaandstæðingar.
Þeir menn sem gera þær kröfur
að Morgunblaðið hætti að halda á
loft skoðunum sinum um afstöð-
una til Sovétviðskiptanna eru að
skapa aðstæður fyrir „finnlandís-
eringu" á íslandi. Þeir eru að
krefjast þess að íslenskir fjölmiðl-
ar skrifi þannig um Sovétríkin
eins og þeir halda að Kremlverjum
sé að skapi, ástundi sjálfskipaða
ritskoðun. Einmitt þetta er hin
hættulega hlið á þessum viðskipt-
um og gegn henni verður að berj-
ast. Framsóknarmenn gera tilkall
til samleiðar með miðflokks-
mönnum í Finnlandi, til dæmis á
þingum Norðurlandaráðs. Hér á
landi eru það framsóknarmenn og
málgagn þeirra, Tíminn, sem hæst
hrópar um þögn þegar Sovétvið-
skiptin eru annars vegar. Hvernig
dirfist Morgunblaðið að skrifa
svona og við sem þurfum að selja
saltsíld til Sovétríkjanna? var
spurt í ritstjórnargrein Tímans á
dögunum.
Sumir eru vafalaust þeirrar
skoðunar að framsóknarmenn
hafi þegar rétt Sovétmönnum litla
fingur með því að lýsa þvi hvað
eftir annað yfir, að þeir séu til-
búnir til að „finnlandíserast". Eitt
er víst að framsóknarmenn hafa
ekki þrek til að axla þá ábyrgð
sem af þessu ábyrgðarleysi þeirra
leiðir.