Morgunblaðið - 24.07.1983, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. JÚLÍ 1983 43
nútímabókmenntir
Rússnesk bókaverzlun. Það sem er sundrað nú á dögum verður síðar meir sameinað undir gæðastimplinum rússneskar bókmenntir.
mótað af kaldhæðnislegri firr-
ingu, í stuttu máli sagt þrúgað af
útlendum áhrifum og því ósovézkt
og órússneskt.
Bókmenntir ætlaðar
fáum útvöldum
Samisdat-skáldsagan „Púsjkín-
húsið" eftir Bítov, sem enn hefur
ekki fengizt opinberlega gefin út í
Sovétríkjunum, vegna vissra bók-
arkafla, sem fela í sér gagnrýni á
sovétkerfið, en einnig vegna mjög
flókinnar uppbyggingar þessarar
skáldsögu, vegna „menntunarof-
hleðslu" hennar, hinnar aristó-
kratísku skilgreiningar á menn-
ingu, ekki sízt vegna leikrænna,
léttra, manierískra stílbragða.
Skáldsaga þessi sameinar svo af-
bragðsvel rússnesk og evrópsk
viðhorf, að manni verður helzt
fyrir að kalla hana reglulegt fyrir-
myndardæmi um menningarlegan
samruna austurs og vesturs.
Annars eru það jafnt „löglegir"
rússneskir rithöfundar sem
„ólöglegir", sem verða fyrir að-
kasti og ásökunum um fagurkera-
snobb. Þéim ásökunum, sem beint
var gegn síðari ritverkum hins
aldraða Valentins Katajevs eða
gegn hinum sífellt rismeiri sögu-
legu skáldsögum Bulats Okudsjava,
er til dæmis einnig beint gegn
Sasja Sókolov, rússneskum rithöf-
undi, sen núna er búsettur í
Bandaríkjunum. Þeir eru allir
ásakaðir um að snúa alvarlegum
efnum upp í bókmenntalegt af-
þreyingarefni.
Slíkar umsagnir vilja loða lengi
við menn. Allt fram í andlát sitt
vorið 1981 varð Jurij Trifonov
þannig að berjast gegn því með
oddi og egg að vera af gagnrýn-
endum sínum kallaður bæði reik-
ull í skoðunum og kaldhæðinn úr
hófi og að hann ófrægði auk þess
land sitt og þjóð með verkum sín-
um; en ekkert lá honum raunar
fjær. Söguhetjur Trifonovs vöktu
af þeim sökum svo feiknarlegan
áhuga lesenda á Vesturiöndum, að
þær báru jafnan glöggt vitni um
ótvíræð tengsl sín við sovézku
heimsborgina Moskvu, en voru
samt um leið nátengdar fólki hvar
sem var annars staðar í heiminum
í angist sinni og þrá og í áhyggjum
sínum, að ógleymdum löstum og
sjúkdómum. Á þennan hátt náðist
fram nokkuð, sem verður að telj-
ast mjög óvenjulegt: Staðbundnar
og um leið algildar lifandi nær-
myndir og ágreiningsefni, sem
varðað geta hvern sem er, hvar
sem er.
Hver væri fær um að halda
áfram „Línunni" hans? „Moskvu-
hópurinn", sem svo er kallaður, er
hópur rithöfunda á fimmtugsaldr-
inum, búnir mjög svo mismunandi
hæfileikum — til dæmis Kim, Kir-
ejév, Krupin, Kurtsjatkin, Makanin,
Mirnév o.s.frv. — Þeir búa að vísu
allir í Moskvu, en skrifa þó ekki
allir saman um Moskvu. Enginn
þeirra virðist í verkum sínum ná
með tærnar þangað sem Trifonov
hafði hælana, jafnvel ekki þar sem
þeir komast næst honum í byto-
vaja prosa.
Djubljonka
Eftir áralangt hlé er framhaldið
af „Ágúst 1914“ loks komið út, og
heitir hin nýja bók Alexanders
Solzénitsyns „Október 1916“.
Þessa ritverks hefur lengi verið
beðið með hinni mestu eftirvænt-
ingu víða um heim, en þarna er
um að ræða fundamentalíska
endurskoðun á sögu rússnesku
byltingarinnar.
En hver verður framvindan inn-
an rússneskra nútímabókmennta,
ef gagnrýnin á sovétkerfið verður
framvegis ekki lengur borin fram
sem tilfinningaríkur vitnisburður
til þess að ná tii hjarta lesenda,
eins og verið hefur hingað til,
heldur sett fram í búningi leik-
rænna, óraunverulegra furðufyr-
irbæra eins og í hinni meistara-
legu smásögu Boris Vakhtins,
„Djubljonka" (Rúskinnskápan"),
sem birt var í bókmenntaárbók-
inni „Metropol", eða eins og í
leynilögreglureyfaranum „Rauða
torgið" eftir Évgenij Koslovskij, og
í hillingaskynjunum Vladimirs
Kormers í skáldsögunni „Mold-
varpa sögunnar"?
Hvert stefna rússneskar bók-
menntir þegar farið er að setja
fram fullyrðingar, en þær svo
skömmu síðar dregnar til baka,
þegar farið er að skjóta innan-
tómu blaðri inn í efnisþráðinn,
rökrettu samhengi er viljandi
ofboðið, sagt frá sorglegum atvik-
um á kátlegan og gáskafullan
hátt, en hlægileg atvik sett fram á
harmþrunginn hátt, þar til allt hið
uppdiktaða og ímyndaða hefur
gleypt hið góðkunna raunverulega,
hið sannreynda hefðbundna, og er
endanlega runnið saman við það?
Hvað gerist, þegar tveir fram-
úrskarandi ritsnillingar eins og
þeir Évgenij Popov og Jurij Mamléj-
ev taka í verkum sínum upp þessa
stefnu algjörra afskræminga og
skopstælinga og beita við það
ófrávíkjanlegu raunsæi í fram-
setningu sem stílbragði? Þessir
tveir rithöfundar hafa nú þegar
náð svo langt á þessari nýju braut
innan rússneskra bókmennta, að
það er að vísu hægt að kalla þá
rússneska nútíma höfunda, en það
mun hins vegar reynast afar erfitt
að draga þá í nokkurn ákveðinn
dilk.
Algjörlega
ný viðhorf
Évgenij Popov er fæddur árið
1946 í borginni Krassnojarsk í
Síberíu og hóf rithöfundarferil
sinn sem „löglegur", eða allt þar
til hann var rekinn úr sovézka Rit-
höfundasambandinu árið 1979,
vegna þess að hann hafði verið
einn þeirra rithöfunda, sem stóðu
að útgáfu bókmenntaárbókarinn-
ar „Metropol", og hafði einnig lát-
ið birta þar eftir sig nokkrar rit-
smíðar. Éftir það hefur hann verið
á svarta listanum í Sovétríkjunum
og fær verk sin ekki lengur gefin
út á „löglegan" hátt. „Vessélije
Russij" (eða „Rússneskur gáski")
er titillinn á nýlegu smásagna-
safni eftir Évgenij Popov og hefur
að geyma 34 smásögur. Eins og
svo mörg önnur rússnesk bók-
menntaverk, sem koma út á frum-
málinu utan Sovétríkjanna, er
þessi bók gefin út af bókaforlag-
inu Ardis í Michigan í Bandaríkj-
unum, en það hefur einmitt sér-
hæft sig í útgáfu rússneskra bóka.
Sé rithöfundurinn Évgenij
Popov borinn saman við hin tvö
mikilhæfu og afkastamiklu al-
þýðuskáld, Viktor Astafév og Val-
entin Raspútin, sem með miklum
listrænum tilþrifum kalla gjarnan
fram í huga lesenda sinna ní-
tjándu aldar hugmyndir um gild-
ismat raunverulegra verðmæta í
lífinu, þá kippir á hinn bóginn
Popov í sínum ritverkum lesend-
um heldur betur hranalega aftur
til raunveruleika nútímans, niður
á svið hins allrafrumstæðasta í
mannlegu siðgæði og mannlegum
þörfum. Að vísu verður þetta að
kallast kjarnmikil lesning, en
veldur naumast neinni sérstakri
„hugljómun", því sé í sögum
Popovs um einfaldleika að ræða í
lífi rússnesks alþýðufólks, þá er
það alveg örugglega ekki í þeim
skilningi, að þar sé einhver
barnslega saklaus einfeldni á ferð-
inni. Þarna úir og grúir af svæsn-
ustu skopsögum um menn úr öll-
um þjóðfélagsstéttum; þessar
grályndu skrýtlusögur byrja
oftast mjög kímilega, en enda
næstum því alltaf á heldur
skuggalegan og dapurlegan hátt.
Kaldur veruleiki
„Þetta er hin sorglega saga
nokkurra ungra manna. Stundum
eru það einhver lítilfjörleg smá-
atvik, sem eyðileggja líf manna
með öllu. Manni er fleygt fyrir
borð og maður kemur aðeins við
og við upp á yfirborðið til þess að
anda snöggvast að sér lofti. í bæn-
um okkar er til dæmis einn ungur
maður af þessu tagi, sem hefur
skipt um vinnustað í áttatíu og
eitt skipti. Og allur bærinn þekkir
hann, já, og hann sjálfur þekkir
vitaskuld allan bæinn. í áttatíu og
eitt skipti hefur þessi maður skipt
um vinnustað!
Þegar hann var ennþá bara
strákurinn hann Vítalenka, fór
hann í kvöldskóla til þess að þurfa
ekki að vera foreldrum sínum
byrði fjárhagslega. En hvað hann
lærði landabréfið af miklu kappi,
þvílíkan áhuga hann sýndi þeirri
spurningu, hvers vegna aparnir
hafi allt í einu farið að rísa upp á
afturlappirnar og tekið að ganga
um á tveimur jafnfljótum!“
Og síðar stendur svo með vís-
bendingu um árekstra í aðsigi:
„Æ, dapurlegt og rótlaust er líf
þeirra manna, sem ekki hafa yfir
að ráða einum einasta fermetra af
íbúðarhúsnæði. Þeir verða að
flakka frá einum stað til annars,
verða stöðugt að skipta um vinnu-
stað og stöðugt að skipta um ætt-
ingja. Lítið þið bara á hann Niko-
lai Jefymitsj okkar, þennan prýð-
ismann, hreinasta listamann í
málmsmíði, sem alla sína ævi hef-
ur verið að sverfa eitthvað og
slípa...“
Það kemur ósjálfrátt eitt nafn
upp í hugann við lestur verka
Popovs, það er stórt nafn: Michail
Zosjtsjenko, nema hvað Zozjtsj-
enko hafði reglulegt dálæti á hin-
um óhetjulegu söguhetjum sínum.
En Popov aftur á móti er grimm-
lyndur, einbeittur, hlutlaus rithöf-
undur gagnvart sögupersónum
sínum. Og hverju er hann svo eig-
inlega að lýsa? Alþýðunni? Þegar
hann gerir það, þá sem hættulegu
náttúruafli. Einstaklingnum úr
hópi alþýðunnar? Þegar hann lýs-
ir einum slíkum, þá er það jafnan
við hinar herfilegustu og fáránleg-
ustu kringumstæður. Kannski líf-
inu? Þegar hann gerir það, þá sem
algjörum óskapnaði undir ofur-
þunnri skán góðrar skipunar á yf-
irborðinu. Þá þjóðfélaginu? Já, og
þegar hann lýsir því, þá sem spila-
borg, sem geti hrunið í rúst hve-
nær sem er, þótt það þurfi svo sem
ekki að gerast af pólitískum
ástæðum.
En hvað gerist svo á bók-
menntasviðinu, þegar farið er að
beita þessum yfrið raunsæja frá-
sagnarmáta í lýsingum á
mönnum, sem verða að ófreskjum,
og á ófreskjum, sem verða að
mönnum, eins og Júrij Mamléjev
(f. 1931) gerir í frásögnum sínum
af blóðsjúgandi vampýrum, aft-
urgöngum og skindauðum
mönnum? „Semjon Kúsnitsj er dá-
inn.“ — „Nú, hvað er þetta, er
hann aftur dauður?"
Júrij Mamléjev verður að teljast
einn af gáfuðustu og merkustu rit-
höfundum Rússa; hann var rekinn
úr landi og býr nú í Bandaríkjun-
um. í fáránlega raunsærri efnis-
meðferð hans á furðufyrirbrigðum
þeim, sem hann kýs að skrifa um,
minnir hann um margt á Gogol,
eða á „firringarsérfræðingana"
Harms og Vedjenskij.
En þegar annars er litið yfir
rússneskar nútímabókmenntir,
má heldur ekki gleyma því, sem er
núna fyrst, á tveimur til þremur
síðustu árum að byrja að koma í
ljós: „Fimmta" kynslóð rússneskra
framúrstefnurithöfunda með hin-
ar fjölskrúðugustu aðferðir til að
takast á við hin ýmsu vandamál
samtíðar sinnar.
Enn sem komið er, á þessi vaxt-
arbroddur rússneskra nútíma-
bókmennta sér ekkert nafn, engan
samnefnara, svo ekki sé á það
minnst, að hann á sér ennþá eng-
an fastan samastaö.