Morgunblaðið - 11.08.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 11. ÁGÚST 1983
Ákafar deilur um laun-
þegasjóði í Svíþjóð
Veðurspá launþegasjóðanna: Til vinstri er veðurkort sósíaldemókrata, en til
hægri veðurkort borgaraflokkanna.
— eftir Pétur
B. Pétursson
Nauðsynlegir til nýrrar
iðnvæðingar ...
Bein leið til ánauðar ...
Grundvöllur lýðræðis í
landinu ...
Dulin leið til þjóðnýt-
ingar ...
Taka gildi um áramót ...
Tilgangslaust, því við af-
nemum þá, þegar við kom-
umst að ...
Um hvað er verið að tala? Hvað
er það, sem sundrar landsmönnum
svo verulega? Ofannefndar stað-
hæfingar eiga allar við um hina
svokölluðu launþegasjóði, sem nú-
verandi stjórn Svíþjóðar hefur lof-
að (hótað) að koma á í Svíþjóð um
næstu áramót. En hvað eru laun-
þegasjóðir? Er þetta einhver ný
bóla? Hver eru rökin með og móti?
Hverjir eru með þeim, og móti? f
þessari grein langar mig til þess
að reyna að kynna þær hugmynd-
ir, sem liggja að baki þessum sjóð-
um, svo áhugasamir lesendur megi
betur skilja umræðuna, sem nú fer
fram. Engin tilraun verður gerð
til að fjalla tæmandi um málið,
aðeins skyggnst undir yfirborðið
og reynt að kynnast viðhorfum
nokkurra aðila á málinu.
Hugmyndin að baki slíkum
launþegasjóði kom fram þegar ár-
ið 1975. Síðan hefur máiið verið í
sífelldri endurskoðun, og tillögur
um slíkan sjóð verið lagðar fram
eigi sjaldnar en fimm sinnum. Síð-
asta tillagan var lögð fram árið
1981 og byggðu sósíaldemókratar
Olaf Palme á þeirri tillögu í kosn-
ingabaráttunni síðastliðið haust.
Trúlega hafa launþegasjóðirnir
verið hatrammasta kosningamálið
í þeim kosningum.
Samtök atvinnurekenda eyddu
stórum upphæðum til að vara fólk
við þessum vargi og borgaraflokk-
arnir notuðu tillögurnar um sjóð-
ina sem nokkurs konar grýlu. Þeg-
ar á kosningabaráttuna leið,
drógu forsvarsmenn krata nokkuð
í land með nokkur þau atriði, sem
hvað umdeildust voru. Undir lokin
sagði jafnvel K.O. Feldt, fjármála-
ráðherraefni kratanna, að ef ekki
næðist fram breið samstaða um
sjóðina, gæti farið svo, að hætta
yrði við þá. En það var nú í hita
kosningabaráttunnar.
Nú er annað uppi á teningnum.
Nú hefur stjórn Palme ákveðið, að
launþegasjóðir skuli settir á, þrátt
fyrir mikla andstöðu við þá og
þrátt fyrir nær enga samstöðu við
aðra stjórnmálaflokka. Þegar
Palme var spurður, hvort ekki
væri rétt að láta fara fram þjóðar-
atkvæðagreiðslu um sjóðina, svar-
aði hann eitthvað á þessa leið:
— Þjóðin hefur þegar kosið um
málið, þ.e. í síðustu kosningum.
Núverandi stjórnarandstaða setti
þá launþegasjóðina á oddinn og
þið þekkið úrslitin. Auk þess á
þjóðin eftir að kjósa aftur og aftur
um sjóðina ...
Á síðastliðnu vori lagði svo
vinnuhópur fram nýjar og breytt-
ar tillögur um launþegasjóði.
Þeim fylgdu og tillögur um laga-
bálk, sem fylgja skyldi væntan-
legu frumvarpi. Ljóst er því, að nú
skal sverfa til stáls ...
En hvers vegna ætla kratar nú
að leggja út í hatrammar deilur
við stjórnarandstöðuna? Ein
kenningin er sú, að þá skorti
deilumál í væntanlegu fjárlaga-
frumvarpi (það verði of kapital-
ískt), og því leiti þeir að einhverju
öðru stefnudeilumáli.
Starfsemi sjóðanna
Hér á eftir fer stutt yfirlit yfir
hugsanlegt skipulag væntanlegra
sjóða:
1. Fjármögnun
Sjóðirnir eiga að fá ca. 3/4 hluta
af fjármagni sínu frá svokallaðri
ágóðadreifingu (ágóðaskatti).
Fyrirtæki, sem hafa meira en skr.
500.000.- í ágóða (eða ágóða, sem
nemur meir en 6% af launaveltu),
skulu greiða 20% af ágóðanum í
ágóðadreifingu.
Auk þess fá sjóðirnir ca. 1/4 af
fjármagni sínu af nýjum launa-
skatti, og mun hann nema 0,2%.
Þetta kann að þykja lág prósenta,
en hafa ber í huga, að fyrirtæki
bera nú þegar allt að 50% í launa-
tengd gjöld. Áætlað er að þetta
gefi u.þ.b. 2—2,5 milljarða S.Kr. á
ári. Sjóðunum er síðan ætlað að
ávaxta þetta fé með kaupum á
hlutabréfum.
í fyrri tillögum var gert ráð
fyrir, að lög um launþegasjóði
næðu til allra hlutafélaga í land-
inu, en nú hefur þessu verið
breytt. Af u.þ.b. 100.00 fyrirtækj-
um í landinu munu lögin um laun-
þegasjóðina aðeins ná til um 2.600
fyrirtækja.
Stuðningsmenn sjóðanna hafa
bent á hve lítill hluti fyrirtækja
verði fyrir þessum „skatti“, og því
geti minni fyrirtækin verið alveg
róleg.
Einn andstæðinga sjóðanna
sagði þá eitthvað á þessa leið:
— Þetta sýnir ljóslega, hversu Al-
þýðusambandið (LO) er fjarri
raunveruleikanum...
Sannleikurinn er auðvitað sá, að
öll fyrirtæki verða fyrir áhrif-
um .. Sjóðirnir verða smám sam-
an áhrifaríkir eigendur flestra
stórra fyrirtækja i landinu. Lítil
fyrirtæki og meðalstór, sem eiga í
viðskiptum við/eða í samkeppni
við þessi stóru fyrirtæki og dótt-
urfyrirtæki þeirra, fara auðvitað
ekki varhluta af að meirihluti
ákvarðana í viðskiptalífinu er tek-
inn af samverkandi launþegasjóð-
um,—
Einnig benda andstæðingar
sjóðanna á, að með einu penna:
striki megi breyta ágóðamörkum
og launaskattsprósentu.
2. Fjöldi sjóöa:
Sjóðirnir verða fimm talsins.
Þannig á að fást hagkvæmust
stærð sjóðanna, ca. skr. 400.000,- á
hvern sjóð.
Þeir verða staðsettir dreift um
landið og þannig náist hagkvæmni
byggðastefnunnar.
Hér er um þá breytingu að ræða
frá fyrri tillögum, að nú verða
sjóðirnir aðeins fimm, miðað við
24 áður. Fækkunin er jákvæð, þó
ekki sé nema vegna lægri stjórn-
unarkostnaðar.
3. Ágóöi:
Sjóðunum er ætlað að ná 3%
raunvöxtun á fjármagni sínu.
Þetta er ein jákvæðasta breyt-
ingin, sem gerð hefur verið um
launþegasjóði. Nú er ávöxtunar-
þátturinn settur í forgang og því
augljóst, að sjóðirnir verða að
treysta á kröftug fyrirtæki. Niður-
greiðsluþátturinn sem drepið
verður á síðar, er þó enn fyrir
hendi.
4. Launþegasjóðir —
lífeyrissjóðir:
Tillagan um launþegasjóðina
heitir nú: Launþegasjóðir í ATP-
kerfinu (lífeyrissjóðakerfinu) og
meðfylgjandi lagabálkur „Lög um
breytingar á skipulagi lífeyris-
sjóðakerfisins."
Árið 1973 var stofnsettur svo-
kallaður 4. lífeyrissjóðurinn, og
álitu margir þá, að það væri upp-
hafið að socialioseringu sænska
atvinnulífsins. Markmið sjóðsins
var að nota hluta af fjármagni líf-
eyrissjóðanna til kaupa á hluta-
brefum í fyrirtækjum og þannig
bæði efla ríkjandi lífeyrissjóða-
kerfi sem og tengslin við atvinnu-
lífið. Þar sem reynslan að þessum
4. lífeyrissjóð hefur verið sæmileg
(ekki slæm), þá virðist, með nafn-
giftinni, sem verið sé að telja fólki
trú um að reynslan af þessum
sjóðum verði einnig góð (ekki
slæm).
Munurinn á þessum tveim kerf-
um er þó talsverður.
4. lífeyrissjóðurinn þarf að biðja
um fjármagnið hjá þinginu og
gera nákvæma grein fyrir þörfum
sínum. Launþegasjóðirnir fá sitt
fé sjálfkrafa.
4. lífeyrissjóðurinn hefur yfir að
ráða ca 200—300 milljónum króna
(sænskra) á ári. Launþegasjóðirn-
ir munu ráðstafa yfir 2 milljörð-
um króna (sænskra) á ári, svo
ljóst er að munurinn er gífurlegur.
5. Hagur launþega:
í tillögunum um launþegasjóð-
ina má lesa, að hagur launþega
muni batna mjög við tilkomu
þessara sjóða, næstum því eins og
að rör liggi frá sjóðunum beint i
vasa launþeganna. Andstæðingar
sjóðanna benda hins vegar á, að
einstakir launþegar fái auðvitað
ekkert frá sjóðunum beint. Aðeins
að því tilskyldu, að sjóðirnir komi
tii með að bæta efnahagsástandið
muni kjör launþeganna batna.
Verði hitt hins vegar upp á ten-
ingnum, þá hljóti kjör launþeg-
anna að versna.
Eignaraðild aö fyrirtækjum
í þessum nýju tillögum er gert ráð
fyrir, að lífeyrissjóðirnir og laun-
þegasjóðirnir megi samtals aðeins
eiga 49,9% atkvæðamagns í fyrir-
tækjura. Jafnframt verði ekki um
eigendaábyrgð að ræða hjá sjóðun-
um.
Þetta atriði hefur valdið miklum
deilum. Sérfræðingar benda á, að í
t.d. hinum svokölluðu Wallenberg-
fyrirtækjum þurfi ekki nema u.þ.b.
5% atkvæða til að stjórna, og í öllum
tilfellum sé hlutfallið langt undir
50%. Andstæðingar sjóðanna benda
á, að þetta ákvæði sýni, svo eigi
verði um villst, að allir þessir sjóðir
eigi að verka sem ein heild. Þá sé
það villandi og beinlínis skaðlegt, að
sjóðunum sé ekki ætlað að taka á
sig eigendaábyrgð, sbr. engin
ábyrgð — enginn hvati.
7. Stjórnun sjóðanna
Þetta atriði, í nýframsettum til-
lögum, sem mest hefur verið í fjöl-
miðlum undanfarið. Ástæðan er
einfaldlega sú, að stjórnarsinnar
hafa verið nokkuð ósamræmir um
þetta mál í fjölmiðlum. í kosn-
ingabaráttunni sl. haust sagði
Olof Palme, að hann teldi eðlilegt,
að kosið yrði í stjórnir sjóðanna,
og að kosningaréttur væri al-
mennur.
Nýlega sagði svo K.O. Feldt,
fjármálaráðherra í útvarpsviðtali,
að ekki yrði um almennar kosn-
ingar að ræða; aðeins almennir
launþegar hefðu kosningarétt. Þá
kom fram Ingvar Carlsson, vara-
forsætisráðherra, og sagði að
vissulega yrði um almennar kosn-
ingar til sjóðanna að ræða. Það
væri hins vegar trúlegt, að slíkt
gæti ekki orðið alveg strax; það
gæti alveg dregist til 1990.
Loks kom svo Olof Palme fram á
sjónarsviðið, en hann er nú í
sumarfríi. Sagðist hann ekki hafa
skipt um skoðun frá fyrra ári. Nú
velta menn bara fyrir sér, hver
skoðun Palme var í fyrra ...
Auðvitað er hér um grundvall-
aratriði að ræða. Þeir sem halda
því fram, að launþegasjóðunum sé
ætlað að auka á lýðræði í landinu,
hljóta að vilja að sem flestir hafi
kosningarétt — eða hvað?
Stig Malm, forseti LO (ASÍ)
hefur m.a. sagt, að auðvitað þurfi
almennar kosningar til sjóðanna
og það sem fyrst. Það sé hins veg-
ar óraunhæft að ætla, að það tak-
ist strax á næsta ári og það fyrir
sjóð, sem veltir lægri upphæð en
Úppsala-sýsla.
Gildistítni
Gert er ráð fyrir að frumvarp til
laga um launþegasjóði verði lagt
fram um miðjan nóvember, tekið
til afgreiðslu fyrir jól og að sjóð-
irnir hefji starfsemi sína frá og
með næstu áramótum. Þá mun
vera gert ráð fyrir að þeir starfi
eftir þeim lögum allt fram til 1990,
en þá þurfi lagabreytingu, eigi
þeir að starfa áfram.
Rök með og á móti
Ein helsta kenning stuðnings-
manna launþegasjóðanna er sú, að
í núgildandi stjórnskipunarkerfi
hafi fólkið aðeins áhrif á stjórn-
málalegar ákvarðanir.
Með því að gefa launþegum
sjálfum aðild að ákvarðanatöku
fyrirtækja, í gegnum launþega-
sjóði, fáist fyrst efnahagslegt lýð-
ræði. Önnur atriði til handa sjóð-
unum eru nefnd, og mun ég minn-
ast á nokkur þeirra, en gæta ber
þess, að hér er alls ekki um tæm-
andi upptalningu að ræða.
í fyrsta lagi telja stuðnings-
menn tillögunnar að eignaraðild
að fyrirtækjum í Svíþjóð sé á svo
fárra höndum, að hvergi þekkist
annað eins í allri V-Evrópu.
Ennfremur, að enn „fækki" eig-
endum, því nú eigi fyrirtækin
hvert í öðru, þvers og kruss.
Eignaraðildin verði andlitslaus
og vonlítið að hafa áhrif á ákvarð-
anatöku.
Samhliða þessu aukist nú áhugi
launþega á að taka þátt í ákvörð-
unum um aðbúnað á vinnustað,
umhverfi og verkþætti.
I öðru lagi telja stuðningsmenn-
irnir, að sænsk iðnfyrirtæki þurfi
á auknu áhættufjármagni í
rekstrinum að halda. Röksemdin
er sú, að núverandi eigendur fyrir-
tækjanna hugsi aðeins um
skammtímaágóða.
Því þurfi fyrirtækin nú áhættu-
fjármagn, sem markað sé lang-
tímaþróun og sem tekur tillit til
atvinnuástandsins.
í þriðja lagi telja þeir, að
styrkja þurfi samræmda launa-
stefnu í landinu.
Með því að nota ágóðadreifing-
una (ágóðaskattinn), einn af
hornsteinum í tillögum um laun-
þegasjóðina, fáist tæki til þess að
takmarka ágóðann í arðbærustu
fyrirtækjunum og jafna ágóðan-
um. Þannig megi draga úr launa-
kröfum og treysta efnahagslífið.
Einnig má benda á, að laun-
þegasjóðirnir munu vinna í sam-
vinnu við lífeyrissjóðina, og eiga
báðir að hafa styrk af, auk þess
sem (skyldu-) sparnaður eykst
(0,2% launaskatturinn).
Með þessari samvinnu fái og
opinberir starfsmenn aðild að
væntanlegri nýiðnvæðingu Sví-
þjóðar.
Sjóðirnir, sem verða fimm tals-
ins, verða dreifðir um landið og
þannig nýtist sérþekking hvers
byggðarlags.
Sjóðirnir fimm fái til afnota,
samtals, ámóta upphæð árlega og
útlendingar nota árlega til kaupa
á hlutabréfum í sænskum fyrir-
tækjum.
Andstæðingar launþegasjóð-
anna, sem nú eru mun háværari í
fjölmiðlum en stuðningsmennirn-
ir, telja sig hafa svar við öllum
þessum röksemdafærslum.
Þeir fullyrða, að lýðræði aukist
ekki, nema síður sé, við tilkomu
launþegasjóðanna.
Hvaða áhrif hefur þú, á stjórn
vegagerðarinnar? spyrja þeir. Þeir
telja, að stjórn launþegasjóðanna
verði á hendi örfárra verkalýðs-
foringja og stjórnmálamanna,
sem smám saman muni öðlast