Morgunblaðið - 02.11.1983, Blaðsíða 18
50
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 2. NÓVEMBER 1983
Mission hátalarar
og hljómtæki,
ensk framleiðsla
í algjörum sérflokki.
Þrýstimælar
Allar stæröir og gerðir
SQyiFflaíLflgjfyir
,JJ®(n)®©®(R <&
Vesturgötu 16, sími 13280
Ný kynslóð
SQMifflmflgjMO-
,Jj<£>tf\)®©@(R!
Vesturgötu 16,
sími 13280.
Prufu-hitamælar
+ 50 til + 1000 C
í einu tæki með elektrón-
ísku verki og Digital sýn-
ingu.
■T'
®(huirllsDUg)iuir (Jéxresssoirii
VESTURGOTU 16 - SÍMAR 14630 - 21480
Örverufræði
eftir dr. Ara Kr. Sæmundsen
Afurðir örvera
„Vanmetið aldrei mátt
örverunnar“
Jackson Foster.
f hópi örvera (microbes) er að
finna veirur og bakteríur, auk ým-
iss konar frumdýra, sveppa og
þörunga. Þegar manni verður
hugsað til örvera, svo sem bakt-
ería og veira, þá detta manni helst
í hug hvimleiðir sjúkdómar og ým-
is óáran. Það er ljóst að örverur
geta valdið miklum skaða, en mað-
urinn hefur líka lært að færa sér í
nyt margar örverur og afurðir
þeirra, sérstaklega þar sem bakt-
eríur og sveppir eiga í hlut. Allir
kannast við vín-, öl- og brauðgerð,
og notkun örvera við framleiðslu
margs konar mjólkurvara. Hér er
um að ræða ferli, sem maðurinn
hefur notfært sér frá örófi alda og
löngu áður en hann vissi neitt um
þessi ferli annað, en hverju var
blandað saman í byrjun og hvað
kom út í lokin.
Á seinni hluta 19. aldar og á
þessari öld urðu mjög stórstígar
framfarir í örverufræði og lífefna-
fræði. Menn fóru að skynja mik-
ilvægi örveranna í þeim ferlum,
sem hér hafa verið nefnd, og farið
var að auðkenna ferlin sjálf. Auk-
in þekking manna á þeim örver-
um, sem hlut áttu að máli, upp-
byggingu þeirra, lifnaðarháttum
og efnaskiptum, lagði grunninn að
margs konar stóriðnaði.
En örverur eru ekki einungis
undirstaða ýmiss konar matvæla-
iðnaðar (og jafnframt ógn, ef
marka má skyndiskoðanir neyt-
endasamtaka á unnum kjötvör-
um), heldur einnig ýmiss konar
efnaiðnaðar. Hér er ekki aðeins
um að ræða framleiðslu á lítt
flóknum, lífrænum efnasambönd-
um, svo sem alkóhólum og sýrum,
heldur einnig framleiðsla á flókn-
ari lífefnum, svo sem lífrænum
hvötum (ensímum). En lyfjaiðnað-
urinn er þó e.t.v. hvað mest í
sviðsljósinu þessa stundina.
Rétt rúm 50 ár eru liðin frá því
að Alexander Fleming uppgötvaði
tilvist penicillins. Það liðu reynd-
ar mörg ár, áður en menn einangr-
uðu og auðkenndu það efnasam-
band, sem penicillium-sveppurinn
gaf frá sér, og reyndist svona
áhrifaríkt í baráttunni við ýmiss
konar bakteríusjúkdóma. Þessi
uppgötvun hleypti af stað skriðu
svipaðra uppgötvana og síðan
hafa orðið mjög örar framfarir í
framleiðslu fúkalvfja (antibio-
tics). Fúkalyf hafa reyndar ekki
einungis reynst notadrjúg í bar-
áttunni við sjúkdómsvaldandi
bakteríur, heldur einnig sjúk-
dómsvaldandi sveppi og við með-
ferð krabbameins.
Menn hafa um árabil einblínt
mjög á fúkalyfin, svo mjög að
gleymst hefur að rannsaka fjöl-
mörg önnur merkileg efnasam-
bönd, sem bakteríur og sveppir
framleiða, og sem hafa, að því er
virðist, mjög fjölbreytilega verk-
un. Þessi efni hafa verið nefnd
einu nafni „secondary metabolit-
es“, en á íslensku mætti kalla þau
„sekúnder“-ferilefni. Ég mun nú
reifa stuttlega nokkra notkunar-
möguleika þessara afurða.
Snýkjudýr
Til er sjúkdómur í hænsnfugl-
um, sem kallast „coccidiosis".
Sjúkdómi þessum veldur frumdýr,
eimeria. Til skamms tíma voru
notuð ýmis tilbúin (synthetic) lyf í
baráttunni við þessi frumdýr.
Þessi lyf reyndust mörg hver mjög
virk, en sá galli var á gjöf Njarðar,
að frumdýrin urðu fljótlega
ónæm. Þá kom í ljós, að tvær
sveppategundir framleiddu lífræn
efni, svokallaða polyetera, sem
reyndust verka fádæma vel í bar-
áttunni gegn þessum snýkjudýr-
um auk þess sem lyfjaónæmis hef-
ur ekki orðið vart. Önnur „sek-
únder“-ferilefni hafa reynst vel í
baráttunni við ýmsa innyflaorma í
húsdýrum. Það sem er mikilvæg-
ast við öll þessi efnasambönd, og
virðist þeim sameiginlegt, er, að
þau eru mjög sérvirk, drepa
snýkjudýrin, en hafa engin áhrif á
náttúrulega bakteríuflóru melt-
ingarvegarins og aukaverkanir
eru engar.
Skordýr og illgresi
Úti í hinum stóra heimi, valda
lirfur ýmissa fiðrildategunda oft
stórskaða á nytjaplöntum. Menn
hafa löngum gripið til þess
örþrifaráðs að úða alls konar eitri
á akra sína, til að verjast þessum
ófögnuði. Hver man ekki eftir
DDT? Það er flestum þessum eit-
urefnum sameiginlegt að þau eru
mjög ósérvirk, þannig að þau
drápu öll skordýr, líka þau sem
voru alsaklaus af því að valda
nokkrum skaða á akri bóndans.
Skordýrin urðu auk þess fljótlega
ónæm, og mörg þessara eiturefna
eru ekki brotin niður í náttúrunni,
heldur safnast þar fyrir, og hafa
valdið ómældum skaða á lífríkinu.
Komið hefur í ljós að baktería ein,
mjög algeng, framleiðir prótein-
kristalla, svokallað delta endotox-
in. Innbyrði lirfurnar þessa prót-
ein-kristalla, setja þeir melt-
ingarveginn úr skorðum og lirf-
urnar drepast. Þetta prótein er því
mjög sérvirkt, auk þess að vera
fullkomlega hættulaust mönnum
og dýrum.
Önnur bakteríutegund framleið-
ir svipað endotoxin, sem verkar á
moskítólirfur. Moskítóflugur eru
berar malaríusýkiisins eins og all-
ir vita, en malaría er landlæg í
mörgum heimshlutum.
Margar aðrar afurðir baktería
og sveppa eru undir smásjánni
sem hugsanleg skordýraeitur.
Sömu sögu er að segja um útrým-
ingu allskonar illgresis. Afurðir
sveppa og baktería eiga þar óefað
mikla framtíð.
Nýlyf
Mörg ný lyf hafa einnig litið
dagsins ljós eftir að menn fóru að
veita „sekúnderum“-ferilefnum
meiri athygli. Sum þessara lyfja
uppgötvuðust vegna þess að þau
verkuðu neikvætt á bakteríur og
sveppi, en reyndust síðan ekki
nothæf sem sýkladrepandi lyf.
Landsþing LMF nýafstaðið:
„Ef við viljum að yfirvöld
viðurkenni samtökin, verðum
við að viðurkenna þau“
— rætt við nýkjörna framkvæmdastjórn LMF
LANDSÞING Landssambands
mennta- og fjölbrautaskóla er ný-
afstaöið. Á þinginu var kjörin fram-
kvæmdastjórn fyrir skólaárið
1983—1984. Ekki eru allir mennta-
og fjölbrautaskólar aðilar að sam-
tökunum, og mun það verða eitt
fyrsta verk hinnar nýkjörnu fram-
kvæmdastjórnar að senda bréf til
nemenda og skora i þá að ganga í
samtökin.
„Okkur finnst ekki rétt að sumir
skólar neiti aðild að samtökunum,
því tilvist þeirra kemur öllum
skólunum til góða,“ sagði Sigurður
Böðvarsson, nýkjörinn formaður
LMF. „Því ætlum við að láta það
verða okkar fyrsta verk, að senda
bréf til nemenda og skora á þá að
ganga í LMF. Kvaðirnar eru litlar
sem engar, þ.e. menn þurfa að
vera nemendur í mennta- eða fjöl-
brautaskóla og greiða svokallaðan
nefskatt, sem er 25 krónur á
mann.“ Framkvæmdastjórnin
sagði að á landsþinginu hefði verið
lögð mikil áhersla á að samtökin
væru þverpólitísk, en fyrir nokkr-
um árum hafi pólitískur ágrein-
ingur nærri gengið að samtökun-
um dauðum, eins og Sigurður
Böðvarsson komst að orði.
í hinni nýkjörnu framkvæmda-
stjórn LMF eiga sæti Sigurður
Böðvarsson, Matthías Matthías-
son, Sigríður R. Bjarnadóttir, Al-
bert Imsland og ólafur Þór Gunn-
arsson. Sögðu þau markmið sam-
takanna vera að vinna að nauð-
synlegum endurbótum á mennta-
kerfinu og öðrum brýnum hags-
munamálum nemenda og efla um-
ræður og skoðanaskipti um þau
mál. Einnig að stuðla að auknum
innbyrðis tengslum milli fram-
haldsskólanema og sameina alla
framhaldsskólanemendur í
ofangreindri baráttu.
Helstu málefnin, sem Lands-
þing LMF taldi nauðsyn að lausn
fengist á, voru „mötuneytisvanda-
málið“ svonefnda, „sundmiðamál-
ið“ og skortur á kynningu háskóla-
greina. Einnig var á landsþinginu
samþykkt tillaga þar sem skorað
var á menntamálaráðuneytið að
gefa fulltrúa LMF kost á að sæti í
öllum nefndum, sem fjalla um
hagsmunamál framhaldsskóla-
nema og að nefndir bessar kvnntu
störf sín fyrir LMF áður en þær
skiluðu áliti sínu. „Við förum fram
á að fá viðunandi mötuneyti í alla
framhaldsskóla og að launakostn-
aður vegna þeirra verði greiddur
af ríkinu", sagði ólafur Gunnars-
son, gjaldkeri. „Þessi krafa hefur
hlotið fremur jákvæðar undirtekt-
ir, en ef mötuneyti fást í skólana,
verður launakostnaður að vera
greiddur af hinu opinbera, því
annars hefur fólk ekki ráð á að
notfæra sér þjónustuna, því verð-
lag verður um 30—40% hærra en
ella.“ „Mig langar að minnast á
Menntaskólann á Egilsstöðum,"
sagði Sigríður Bjarnadóttir. „Á
landsþinginu kom fram að skölinn
er ekki fullgerður, engar kennslu-
stofur eru tilbúnar, en búið er að
innrétta mötuneyti og heimavist
fyrir nemendur. Það má kannski
segja að þarna hafi að mörgu leyti
verið byrjað á réttum enda ... Og
þó, það sem mestu máli skiptir, er
að þar fer fram kennsla, án þess
að viðunandi kennsluhúsnæði sé
til staðar.“
Krakkarnir sögðu að samkvæmt
íþróttalöggjöfinni ætti hver fram-
haldsskólanemi rétt á íþrótta- og
sundkennslu og í raun þyrfti 12
einingar í íþróttanámi til að ljúka
stúdentsprófi. Sögðu þau að þess-
ari löggjöf væri ekki framfylgt í
nálægt þvi öllum skólum. „Til að
varna því að við gerðum uppreisn
gegn þessu lögbroti, þ.e. að bjóða
ekki upp á íþróttakennslu, fengum
við frían aðgang að sundlaugun-
um,“ sagði ólafur Gunnarsson.
„Nú í haust voru sundkortin tekin
af okkur, á þeim forsendum að
„fljótlega yrði íþrótta- og sund-
kennslu komið á“. „Misnotkun á
sundmiðunum hefur verið borin
upp á okkur. Talað var um að
„heilu fjölskyldurnar færu ókeypis
í sund“, á þessum kortum. Þessi
staðhæfing er algerlega úr lausu
lofti gripin og okkur finnst
ástæðulaust að svipta okkur
sundkortunum með þessum rök-
um. Við viljum viðunandi íþrótta-
kennslu, eins og gert er ráð fyrir í
íþróttalöggjöfinni, í alla fram-
haldsskóla. Á meðan ekki er hægt
að framfylgja löggjöfinni förum
við líka fram á að fá frían aðgang
að sundlaugum. Það er kannski
rétt að taka það fram að útivinn-
andi menn fá frían aðgang, t.d.
starfsmenn Sakadóms Reykjavík-
ur og SVR.“
Einhver spök lokaorð til
framhaldsskóianemenda?
„Já, við skorum á þá sem enn
eru ekki í samtökunum að ganga í
þau hið fyrsta. Styrkur samtak-
anna fer að sjálfsögðu eftir þeim,
sem í þeim eru. Hver félagsmaður
þarf að vera meðvitaður um starf-
semi LMF og ef við viljum að yfir-
völd viðurkenni samtökin verðum
við sjálf að viðurkenna þau.“
Nýkjörin framkvæmdastjórn LMF, talið frá vinstri: Matthías Matthíasson,
varaformaöur, Sigurður Böðvarsson, formaður, Albert Imsland, ritari, Sigríð-
ur Bjarnadóttir, meðstjórnandi, og Olafur Þ. Gunnarsson, gjaldkeri.