Morgunblaðið - 04.11.1983, Blaðsíða 41
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 4. NÓVEMBER 1983
41
Málfríður Einars-
dóttir —
Fsdd 1899
Dáin 1983
Á haustnóttum fyrir röskum
þrjátíu árum bar fundum okkar
Málfríðar frænku minnar saman í
Kaupmannahöfn. Fram að því
þekkti ég hana rétt fyrir annan, en
þarna hófst kunningsskapur sem
hefur staðið traustum fótum síð-
an. Þegar við hittust þarna í
heimsborginni var ég að hefja
skólagöngu en Málfríður að leita
sér lækninga við berklum sem
þjáðu hana um áratuga skeið. Hún
dvaldi á sjúkrahúsi en hafði fóta-
vist og bæjarleyfi, og frá þeim
degi er ég heimsótti hana fyrst á
spítalann, gekk ég þarna í tvo
skóla, þann sem ég var innrituð í
og skóla Málfríðar, og var
námsskrá þess síðarnefnda mun
fjölbreyttari. Málfríður var með
ólíkindum víðlesin og þekking
hennar var yfirgripsmikil, hún
miðlaði henni á sinn stuttaralega
og sérkennilega hátt, oft þegar
minnst vonum varði. Við fórum
oft saman á söfn og sýningar. Hún
var heimagangur á flestum söfn-
um borgarinnar og hefur senni-
lega þótt fáfræði mín æði mikil á
því sviði sem öðrum. Sjálf var hún
listamaður, list mynda og orða var
hennar heimur, nær henni en sá
raunheimur sem við þykjumst búa
í, hún var þvi oft „ögn til hliðar
við aðra menn“, sérstæð persóna
og eftirminnileg.
f Reykjavík bjó Málfríður lengst
á efstu hæð pósthússins í Póst-
hússtræti. Eiginmaður hennar var
Guðjón Eiríksson, húsvörður þar,
gáfaður maður og vel menntaður
og áttu þau hjón margt sameigin-
legt. Þarna í hjarta bæjarins var
oft samkomustaður, þar sem hin
fjölbreytilegustu málefni bar á
góma, og það vantaði mikið í
miðbæinn þegar þau hjón fluttu
inn á Rauðalæk er Guðjón hafði
náð þeim aldri að mega ekki leng-
ur vera í opinberri stöðu. Málfríð-
ur mat mann sinn mikils. Einu
sinni hringdi hún til mín sár og ill.
Eins og stundum ella hóf hún mál
sitt formálalaust: Stelpurnar ætl-
uðu að láta mig tala illa um hann
Guðjón! Svo kom skýringin.
Málfríður hafði gefið út sína
fyrstu bók, hátt á áttræðisaldri,
og var Guðjón þá látinn fyrir
nokkrum árum. Einhverjir höfðu
átt tal við hana, annaðhvort fyrir
útvarp eða blöð, og hvort sem hún
hefur skilið eða misskilið spyrj-
endur þá fannst henni að það ætti
að láta sig samþykkja að binding
við eiginmann og heimili hefði
hindrað hana í að skrifa. Slíka
fjarstæðu vildi hún ekki taka und-
ir enda hefði það verið ósánn-
gjarnt í hæsta máta eins og þeir
vita sem þekktu Guðjón og heimili
þeirra.
Móðir Málfríðar lést þegar hún
fæddist og bar hún nafn hennar.
Hún var tekin í fóstur til föður-
fólks síns sem bjó við rausn í
Þingnesi í Bæjarsveit og alin þar
upp við eftirlæti. Samt var ljóst að
oft hugsaði hún um hvernig allt
hefði verið hefði móðurinnar notið
við og hún alist upp í föðurgarði,
og við þann bæ, Munaðarnes í
Stafholtstungum, kenndi hún sig
stundum þótt hún kæmi þangað
naumast nema sem gestur eftir að
hún var reidd þaðan vikugömul.
Næsti bær við Þingnes er Hvít-
Minning
árbakki og á uppvaxtarárum
Málfríðar var þar lýðháskóli Sig-
urðar Þórólfssonar. I þann skóla
gekk hún og þaðan lá leiðin í
Kennaraskólann. Málfríður hafði
yfirburða námsgáfur en námsefni
þessara skóla höfðaði ekki nema i
meðallagi til hennar. Hún niun
hafa lesið heil feikn en mest utan
fyrirskipaðs námsefnis. Lang-
skólanám í eftirlætisgreinum
hefði trúlega verið henni meira að
skapi og stóð raunar til mennta-
skólanám þótt ekki yrði af vegna
heilsubrests.
Einkasonur Málfríðar og Guð-
jóns er Þorsteinn sem ekki hefur
farið varhluta af þeim sjúkdómi
sem lengst hrjáði móður hans. Ég
kynntist honum eins og henni þeg-
ar hann var á sjúkrahúsi í Kaup-
mannahöfn þar sem hann gekkst
undir mikla aðgerð. Stúdentsprófi
lauk hann að hluta á Vífilsstaða-
spítala og þegar veikindin gáfu
grið hélt hann utan til háskóla-
náms. Ég sendi honum, Steingerði
konu hans og sonunum þremur
einlægar samúðarkveðjur.
Aldurinn var farinn að segja til
sín hjá Málfríði. Heyrnin var
skert og sjónin mjög farin að bila.
Hún kveið blindu og löngum dög-
um þegar hún hvorki gæti lesið né
skrifað neitt hjá sér. Henni var
hlíft við því og að heita má einnig
við veikindum að ævilokum. Ég
fékk mikla fræðslu hjá Málfríði,
átti með henni margar ánægju-
stundir og minnist hennar með
þakklæti.
Þuríður J. Kristjánsdóttir
Á fyrstu árunum eftir stríðið
mátti stundum sjá tímaritum ljóð
eftir konu sem nefndi sig Fríðu
Einars. Ljóð þessi voru ort í klass-
ísku formi og á þeim var einhver
sérkennilegur blær — einmitt
fremur blær en tónn — sem gerði
að verkum að þeir sem lásu stöldr-
uðu við. Þessar ljóðbirtingar
ásamt ljóðþýðingum undir sama
nafni voru þó strjálar og fáar og
leiddu ekki til bókarútgáfu.
Málfríður Einarsdóttir, sem
hafði að ráðum fjölmiðlamanna
þeirra tíma tekið sér þetta höf-
undarnafn þegar hún byrjaði að
birta ritverk sín á prenti (og
sleppti því þó fljótlega) var nýorð-
in áttatíu og fjögurra ára þegar
hún dó. Líf hennar er eitt dæmið
um glímu mikilla hæfileika við
örðug kjör. Ekki svo að skilja að
hún ætti til fátækra að telja, en
hún var móðurlaus og alin upp í
fábreytni á þeim tíma þegar tæp-
ast var margra kosta völ fyrir
ungar stúlkur, og svo er sem
möguleikarnir hafi einatt farið
rétt á svig við hana; skólanám
heldur stefnulítið, utanferðir til-
gangslitlar; og loks var sú plága
sem vofði yfir ungu fólki á þessum
árum: berklarnir, sem nærri riðu
Málfríði að fullu.
Þó að ljóð Málfríðar, sem hún
fór að birta á prenti um miðbik
fimmta áratugar þessarar aldar,
séu haglega ort, þá er ekki að efa
að skáldgáfa hennar og stílgáfa
nutu sin miklu betur i óbundnu
máli. Leið Málfríðar til óhæðis-
valds á óbundnu máli mun eflaust
síðar meir þykja rannsóknarefni.
ATHYGLI skal vakin á því, að afmælis- og minn-
ingargreinar verða að berast blaðinu með góðum
fyrirvara. Þannig verður grein, sem birtast á í mið-
vikudagsblaði, að berast í síðasta lagi fyrir hádegi á
mánudag og hliðstætt með greinar aðra daga. í minn-
ingargreinum skal hinn látni ekki ávarpaður. Þess
skal éinnig getið, af marggefnu tilefni, að frumort
Ijóð um hinn látna eru ekki birt á minningarorðasíð-
um Morgunblaðsins. Handrit þurfa að vera vélrituð
og með góðu línubili.
Að því er ég bezt veit fór hún ekki
að iðka þessa list svo nokkru næmi
fyrr en hún var komin til Kaup-
mannahafnar, á Ljóslækninga-
stofnun Finsens, á fimmtugasta
aldursári sínu 1949. Það var
„fyrsta ferð hennar til að bjarga
lífinu", eins og hún kveður að orði,
en dvöl sinni á Finsensstofnun
þakkaði hún það að hún hélt lífi og
náði sæmilegri heilsu. Hinsvegar
þakkaði hún það hvatningu Jóns
prófessors Helgasonar að hún hóf
að rita óbundið mál, og setti hún
saman þetta ár, á Finsensstofnun,
mikinn hluta af þeim þáttum sem
komu á prent tuttugu og átta ár-
um síðar í fyrstu bók hennar,
Samastaður í tilverunni. Margir
hafa spurt, síðan Samastaður kom
út, hvernig það mátti verða að
höfundurinn þurfti að bíða
þesssvo lengi að þvílíkir textar
yrðu prentaðir, og vill þá verða
fátt um svör. Ég hef stundum sagt
í hálfkæringi, þegar ég hef verið
spurður, að ástæðan hljóti að vera
sú að meginhluti þessarar bókar
lá lengi í handskrifuðu handriti,
en útgefendur hrökkvi skelkaðir
undan sé þeim boðið þesskonar
handrit. En ekki er raunar víst
nema smekkur lesenda, sem brást
heldur vel við Samastað þegar
hann kom út 1977, hefði hafnað
þvílíku riti af fullkomnu kæru-
leysi aldarfjórðungi fyrr. Tíðar-
andinn þá hefði varla þolað hið
leikandi frjálsa form sem Málfríð-
ur notar. En úr því á þetta er
drepið, vil ég ekki láta hjá líða að
geta þess, enda lét Málfríður það
ekki liggja í láginni, að hún réð að
lokum „meistara í skriftarmennt-
inni“ til að vélrita þetta lúða
handrit. Barst undirrituðum þetta
vélrit í hendur, fékk að stuðla að
því að koma bókinni á prent og
hefur sjaldan haft meiri ánægju
af þvíliku verki.
Að sönnu verður að kalla það
næsta meinleg örlög að Málfríður
þurfti að bíða þess svo lengi að
bækur hennar færu að koma út á
prenti; tuttugu árum fyrr hefði
hún haft betra ráðrúm og meiri
krafta til að skipuleggja útgáfu
bóka sinna.
Á sjötta áratug aldarinnar kom
ýmiskonar efni eftir Málfríði á
prent í blöðum og tímaritum, og
auk þess þýðingar af ýmsu tagi.
Hefur sumt af þessu efni verið
prentað úr bókum hennar, sér-
staklega í Úr sálarkirnunni, en
annað er óútgefið. Merkust þýð-
inga hennar í óbundnu máli er ef-
laust Dvergurinn eftir Pár Lag-
erkvist sem var gefin út 1982, en
líka hefur hún haldið áfram að
þýða ljóð, þ.á m. allmikið úr Div-
ina Commedia, einkum þó Inferno,
og hafa fæstar þær þýðingar verið
prentaðar.
Málfríður Einarsdóttir var rit-
höfundur fram í fingurgóma,
haldin þeirri ástríðu rithöfundar
sem nálgast grafómaníu. Hún
skrifaði á hverjum degi ef nokkur
tök voru á: nulla dies sine linea, og
ég hygg að síðustu línurnar hafi
hún skrifað föstudaginn 21. októ-
ber, en 22. október veiktist hún og
var flutt á spítala. Hún dó síðdegis
25. október. Skömmu áður var hún
að sjá allhress, gerði að gamni
sínu og talaði um handrit að nýrri
bók, og prófarkir. Hún hafði nokk-
uð lengi verið sjóndöpur og óttað-
ist að missa sjónina alveg, og hygg
ég að sá ótti hafi lagzt þungt á
hana, en nú vék hún úr vegi fyrir
því böli.
Persónuleiki Málfríðar Einars-
dóttur var settur saman úr mörg-
um þáttum. Greind hennar var
mikil og sterk og næm. Ég efa ekki
að í henni hefur ekki síður verið
efni vísindamanns en skálds. Þó
veit ég ekki nema minnið hafi ver-
ið sérkenni hennar umfram allt,
og ég hygg að hún hafi gert sér
fullkomlega ljóst hve minnið var
mikill þáttur í höfundskap henn-
ar. Til þess vísar titillinn á einni
bók hennar: Úr sálarkimunni.
Hún talar í bókum sínum .um
minnið sem ílát, þar sem allt er á
sínum stað. Þegar hún var að
semja skrifaði hún og skrifaði,
beint áfram, og þurfti varla að
leiðrétta neitt, og þegar hún
endursamdi held ég að hún hafi
sjaldnast haft neitt fyrir sér gerð-
ina á undan, hvað þá heldur að
hún krassaði í handrit sitt: hún
byrjaði upp á nýtt og bætti um og
bætti við: allt var á sínum stað í
minnisskúffun um.
Sjón-næmi var önnur höfuðeig-
ind gáfna Málfríðar. Næmi á form
og á liti, en umfram allt ljós,
birtu. Um Birtuna (með stórum
staf) ritar hún oft í bókum sínum,
með lotningu og tignun. Er hún
ólík flestum íslenzkum rithöfund-
um að þessu leyti. Þegar þessa er
gætt verður enn skiljanlegra
hversu mjög hún óttaðist að missa
sjónina, því að hún var henni lífs-
loftið sjálft.
Eftir að bækur hennar fóru að
koma út naut Málfríður stundum
nokkurra rithöfundarlauna af op-
inberri hálfu, en mesta ánægju
hafði hún af því er henni var veitt
viðurkenning úr Rithöfundasjóði
Rikisútvarpsins á gamlársdag
1982.
Sigfús Daðason
tlótel lofttdðum
sunnudaqinn 6.nóv.kl.l5.00
Við kynnum ævintýraferðirnar til
Austurríkis í kvikmyndasal Hótel Loft-
leiða. Sýndar verða kvikmyndir frá
Austurríki, gististaðir kynntir og dreift
bæklingi með öllum upplýsingum um
ferðirnar.
*
Starfsfólk Clrvals verður á staðnum og
heitt á könnunni.
orval mjjr við agskjrvoll
SÍMI-26900